Hak dini inkâr edenlerin cezası kısmen dünyada, sonra can verirken ölüm meleklerinin elinde, nihayet kıyametten sonra ateşe atılarak cehennemde verilmektedir. “…bir görseydin!” ifadesi, olup bitenlerin dehşetine, görenleri şaşkınlık içinde bırakacak cinsten olaylar olduğuna işaret etmektedir. Bu cezaların hiçbiri, kulun mazeretsiz kusuru, suçu ve günahı olmadan Allah’ın verdiği cezalar değildi, hepsi hak edilmişti. Çünkü Allah zulümden münezzehtir; uyarmadan, kendini düzeltme imkânı vermeden hiçbir kulunu cezalandırmaz.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 699

وَلَوْ تَرٰٓى اِذْ يَتَوَفَّى الَّذ۪ينَ كَفَرُواۙ الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْۚ 

وَ  istînâfiyyedir.  لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur. 

تَرٰٓى  şart fiili olup elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Fail ise müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri;  لرأيت أمرا عظيما (Büyük bir şey görürdün.) şeklindedir.

اِذْ  zaman zarfı  تَرٰٓى  fiiline müteallıktır.  يَتَوَفَّى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَتَوَفَّى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

الْمَلٰٓئِكَةُ  kelimesi  يَتَوَفَّى  fiilinin faili olup lafzen merfûdur.

يَضْرِبُونَ  fiili  الْمَلٰٓئِكَةُ ‘nun hali olarak mahallen mansubtur.  يَضْرِبُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وُجُوهَهُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَدْبَارَهُمْ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  وُجُوهَهُمْ  ‘e matuftur.

يَتَوَفَّى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  وفي ’dır.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

   وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ

Mahzuf sözün mekulü’l-kavlidir. Takdiri; يقولون لهم ذوقوا şeklindedir.

وَ  atıf harfidir.  ذُوقُوا  fiili,  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَذَابَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  الْحَر۪يقِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

وَلَوْ تَرٰٓى اِذْ يَتَوَفَّى الَّذ۪ينَ كَفَرُواۙ الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْۚ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ

İstînâfiyye olarak  و ’la gelen cümle şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Şart cümlesi  تَرٰٓى , müsPet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Muzari fiiller hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder ve tecessüm özelliğiyle muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek onu etkiler.

Şartın cevabının takdiri  لرأيت أمرا عظيما. (Büyük bir iş, durum görürdün) olabilir. Cevabın mahzuf olması îcâz-ı hazif sanatıdır. 

… يَتَوَفَّى   cümlesi, zaman zarfı  اِذْ ’in muzÂfun ileyhidir.

 يَتَوَفَّى  fiilinin mukaddem mef’ûlü konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ‘nin sılası  كَفَرُواۙ , müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. 

الْمَلٰٓئِكَةُ ’dan hal olan  يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْۚ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Hal cümleleri ıtnâb babındandır.

Bu ayet-i kerimede  لَوْ  harfi; fiilin mazide zaman zaman devam etmesi sebebiyle yani istimrar ifade ettiği için muzariye dahil olmuştur. Çünkü istimrar

ifadesi, mazi değil muzari fiilde mevcuttur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayette cevap farklı yönlerden düşünmeyi gerektirdiği, ayrıca dinleyici ve okuyucuyu düşünce ve hayal ufkuna yönlendirdiği için mübalağa içermektedir. Îcâz metoduyla cümle daha yoğun anlamlar yüklenmiştir. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerîm’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْۚ [Yüzlerine ve arkalarına vura vura ..] ibaresindeki  اَدْبَارَ  kelimesi daha güzel bir kelimeyi telaffuz etmek için kinaye olarak gelmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri, Beyân ilmi)

 وُجُوهَهُمْ - اَدْبَارَهُمْۚ  kelimeleri arasında îhâm-ı tıbâk vardır.

Şart cümlesinin cevabı mahzuftur. Korkuyu artırmak için muhatabın hayal gücüne bırakılmıştır.

وَ  atıf harfidir. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Emir üslubunda talebî inşâî isnad olan bu cümle takdiri  يقولون  (derler) olan fiilin mekulü’l-kavlidir.

عَذَابَ  , الْحَر۪يقِ  için sıfattır. Dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır.

ذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ  [Azabı tadın] cümlesinde gaibden muhataba geçişle güzel bir iltifat sanatı vardır.

ذُوقُوا عَذَابَ  ifadesinde istiare vardır. Tatmak dil ile olur. Burada insanın başına gelen acı manasında kullanılmıştır.

عَذَابَ الْحَر۪يقِ [çetin azap] cümlesindeki izafet, cinsin nev’e izafeti şeklindedir. Yani o azap ki çetindir. İzafet-i beyâniyyedir. (Âşûr)

Burada  اَدْبَارَهُمْۚ  ve  وُجُوهَهُمْ  ifadelerinde cehennemlikler gaib sıygası ile anlatılırken  ذُوقُوا [Tadın] emrinde muhataba dönülmüştür. Bu iltifatla bize, cehennemliklere yapılacak azap tekitli olarak anlatılmış ve azabın gerçekliği öne çıkarılmıştır.