وَاَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَش۪ينَٓا اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً وَكُفْراًۚ

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَمَّٓا  tafsil manasında şart harfidir.

Şart, tafsil ve tekid bildiren  اَمَّا  edatı, cevabının başındaki  ف  harfi ile ayırt edilir. Zira cevabının başında  ف  harfi varsa o şart edatıdır ve tekid bildirir, yok ise tafsil ifade eder. (Nida Sultan Çelikkaya, Haber Üslubu ve Haberin Muktezâ-i Zâhire Uygun Gelmemesi Durumu)

الْغُلَامُ  mübteda olup lafzen merfûdur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

كَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ  cümlesi mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.  كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

اَبَوَا  kelimesi  كَانَ ’nin ismi olup elif ile merfudur.  مُؤْمِنَيْنِ  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup  müsenna olduğu için  ي  ile mansubdur.

فَ  atıf harfidir.  خَش۪ينَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. يُرْهِقَهُمَا  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Muttasıl zamir  هُمَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

طُغْيَاناً  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

وَ  atıf harfidir. كُفْراً  matuf olup fetha ile mansubtur.

مُؤْمِنَيْنِ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَش۪ينَٓا اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً وَكُفْراًۚ

Mütekellim Hz. Hızır, muhatap Musa’dır (a.s.). Ayet, önceki ayetteki  السَّف۪ينَةُ فَكَانَتْ  cümlesine matuftur. Cümleler arasında lafzen ve manen ittifak mevcuttur.

الْغُلَامُ  mübteda,  فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ  cümlesi haber, aynı zamanda şartın cevabıdır. كَانَ’nin dahil olduğu haber cümlesinde  اَبَوَاهُ, nakıs fiil  كَانَ ’nin ismi,  مُؤْمِنَيْنِ  haberidir.

Cümle şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَانَ ’nin haberi, isminin bir cüzü durumundadır. Burada  كَانَ ’nin haberinin isim olarak gelmesi, mümin vasfının ebeveynin ayrılmaz bir parçası haline gelmiş olduğunu belirtir.

Önceki ayetteki gibi  اَمَّا الْغُلَامُ [Çocuğa gelince] ifadesinden de kâfir lafzı kaldırılmıştır. Çünkü  فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ  [Anne ve babası mümin idiler.] cümlesi, çocuğun kâfir olduğunu göstermektedir. (Safvetu’t Tefasir)

اَمَّا  harf-i şart, tafsil ve tekid için kullanılır. Şart harfi olması için kendisinden sonra فَ  harfinin gelmesi zorunludur. Zemahşeri;  اَمَّا  cümleye tekid anlamı kazandırır demiştir. (İtkan, c. 1, s. 421)

اَمَّا  şart anlamı içeren bir harftir, bu yüzden de cevabı  فَ  ile birlikte gelir. Cümle içerisinde kullanılmasının anlama katkısı ise ilave bir tekid sağlamasıdır. Nitekim Zeyd’in gideceğini anlatmak istediğinde  زَيْدٌ ذاهِبٌَ  dersin. Ama bunu tekid ederek Zeyd’in mutlaka gideceğini ve gitmekte kararlı olduğunu belirtmek istediğinde;  اما زيد مذاهب “Zeyd’e gelince mutlaka gidecek.” dersin. Bu sebeple Sîbeveyhi bunun izahında; “Her ne olursa olsun Zeyd gidecektir.” demiştir. Bu izah iki fayda celb etmektedir; ilki onun tekid anlamı ihtiva etmesi, ikincisi de şart anlamı ihtiva etmesidir. (Keşşâf)

الْغُلَامُ - اَبَوَاهُ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.   

…كان أبواه  cümlesine  فَ  ile atfedilen  فَخَش۪ينَٓا اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً وَكُفْراًۚ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümleler arasında manen ve lafzen ittifak vardır.

اَنْ  masdar harfi ve akabindeki  يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً  cümlesi masdar teviliyle  خَش۪ينَٓا  fiilinin mef’ûlü yerindedir. Masdar-ı müevvel cümlesi, muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiil muzari sıygada gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

طُغْيَاناً  mef’ûlü mutlak veya haldir.  كُفْراًۚ, tezâyüf nedeniyle  طُغْيَاناً ’a atfedilmiştir.

اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً وَكُفْراًۚ  ifadesiyle, o çocuğun, ana-babasını tuğyana ve küfre sevketmesi kastedilmiştir. Bu, (Kehf Suresi, 73) ayetinde olduğu gibidir. Yani “Beni bir güçlüğe ve darlığa itme” demektir. (Fahreddin er-Râzî)

Burada  اَبَوَاهُ  [Anne ve babası] ifadesinde tağlîb sanatı vardır. İki babası denilmiş, anne-babası kastedilmiştir. (Safvetu’t Tefasir)