Münafıkların anlatımı bitmiştir.

İbadet edin emrini en geniş manada anlamamız gerekir. Kul olun. Yaşayın. İbadet aslında bizim yaşam tarzımız olmalıdır. Hayatımızın her safhasında Allah’ı düşünerek yaşıyor olmamız lazımdır. Her hareketimizde, her sözümüzde Allah bundan razı mı diye düşünmemiz gerekir.

Beni yaratan kişi, beni yöneten, benim efendim olandır. Ve sadece ona ibadet edilir.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ  münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  النَّاسُ  münadadan bedel veya atf-ı beyan olup lafzen merfûdur.

Nidanın cevabı اعْبُدُوا ‘ dir. 

اعْبُدُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.  رَبَّكُمُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

الَّذ۪ي  müfred müzekker has ism-i mevsûl  رَبَّكُمُ ’un sıfatı olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  خَلَقَكُمْ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

Has ism-i mevsûller, marife isimden sonra geldiğinde kelimenin sıfatı olur. Cümledeki yerine göre onun unsuru (Fail, mef’ûl,muzâfun ileyh) olur. (Arapça Dil Bilgisi, Nahiv, Dr. M.Meral Çörtü,s; 44)  

خَلَقَكُمْ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl, atıf harfi وَ ‘ la  خَلَقَكُمْ ‘deki zamire matuf olup mahallen mansubdur. مِنْ قَبْلِ  car mecruru mahzuf sılaya mütealliktir. Takdiri خلق الذين عاشوا من قبلكم (Sizden önce yaşayanları yarattı) şeklindedir. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

Nida çağırmak demektir. Istılah olarak da aslen ادعو  veya  نادى  şeklinde mahzuf bir fiilin mef'ûlü olmakla beraber; o fiilden naib olarak gelen harflerle ifade edilen bir seslenme biçimidir. Bu harfler; يَا ,اَيْ  ,اَيَا  ,آيْ  ,آ  ,هَيأ  ,وَا ’dır. Nidanın gayesi; nida edilene önemli bir şeyi haber vermektir. Onun için çoğunlukla nidayı emir, nehiy, istifham, şer‘î bir hüküm vs. gibi önemli şeyler takip eder.

اَيُّ  kelimesi, başında lam-ı tarif bulunan bir muhataba seslenmek için kullanılan bir sıla ifadesidir. Benzer şekilde ذو  ve  الَّذ۪ي  kelimeleri de cins isimlerini ve cümle olarak marife olan ifadeleri nitelemek üzere kullanılan bağlaçlardır. اَيُّ  müphem bir kelime olup kendisini izah edecek, müphemliğini giderecek bir ifadeye ihtiyaç duyar. Bu yüzden de peşinden ya bir cins isminin veya onun yerine geçecek (ism-i işaret vb.) bir kelimenin gelmesi ve onu nitelemesi gerekir. Böylece, seslenme (nida) ifadesinden kimin kastedildiği açıklığa kavuşmuş olacaktır. يا زيد الظريف (Ey zarif Zeyd!) örneğinde olduğu üzere, nida harfinin mamulü  اَيُّ  kelimesidir, devamındaki isim ise onun sıfatıdır. Ancak اَيُّ  cümledeki Zeyd gibi müstakil olmadığı için mutlaka sıfat almak durumundadır. Bu şekilde müphemlikten açıklığa doğru aşama aşama ilerleme, bir tür tekit ve teyit anlamı taşımaktadır. (Keşşâf)

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَۙ

لَعَلَّ , tereccî harfidir. Vukuu mümkün durumlarda kullanılır. İsim cümlesinin önüne gelir. اِنَّ gibi ismini nasb, haberini ref eder.Tereccî, husûlü arzu edilen ve sevilen, imkân dahilinde olan bir şeyin istenmesidir. 

كُمْ  muttasıl zamir,  لَعَلّ  ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. تَتَّقُونَۙ  fiili  لَعَلّ  ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

تَتَّقُونَۙ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

لَعَلَّ  edatı, tereccî içindir, yani “ümitvar olma” manasını ifade eder ve beklenti içinde olmak demektir ki, her ikisi de aynı manaya gelir demektir. Fakat bu beklenti Kerîm olan bir zattan olmalı, kişi O’ndan beklemelidir. İşte bu, yerine getirmesi kesin olan vaadinin yerine gelmiş bir ifadedir. İmam Sîbeveyh de bu görüştedir. Ancak Kutrub (v. 106/724); لَعَلَّ  kelimesinin, كَيْ (için) manasında olduğunu söylemiştir. Yani, “Sakınıp korunmanız içindir.’’ (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

تَتَّقُونَۙ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi وقى ’dir.İftial babının fael fiili  و ي ث  olursa fael fiili  ت  harfine çevrilir. 

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Nida üslubunda gelen cümle talebî inşâî isnaddır.

Nidanın cevabı emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

اَيُّ ; nida ile marife kelimeyi birbirine bağlar. Müphem bir harftir, sonraki kelimeyle açıklanır. Böylece ibhamdan sonra beyân gelir. Arkadan gelecek olan emri uyanık ve dikkatli bir şekilde almak için kişiyi hazırlar ve uyarır.

النَّاسُ kelimesindeki elif lam takısı cins içindir. رَبَّكُمْ izafeti muzâfun ileyhin şanı içindir.Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla رَبْ isminde tecrîd sanatı vardır.

ism-i mevsûllerde tevcih sanatı vardır.

 مِنْ قَبْلِكُمْ ibaresindeki مِنْ ibtidaiyyedir.

‘’Ey insanlar’’ ve ‘’Ey iman edenler’’ hitaplarıyla başlayan ayetler, taşıdıkları mesajlar bakımından benzerlik taşıdıkları gibi ayrıştıkları noktalar da vardır. Her iki hitap da kendinden sonra itikat, ibadet, helal ve haram, cezalar, sosyal hayat gibi konulara yer vermektedir. Ancak “Ey iman edenler” hitabıyla verilen mesajlar Medenî sureler çerçevesinden verildiğinden dolayı hüküm ayetleri ağır basmaktadır. Aile hukuku, cihat, gibi konular “Ey iman edenler” hitabından sonra işlenmektedir. (https://dergipark.org.Enver BAYRAM)

Beyzâvî, ayetin izahında nida hakkında vermiş olduğu şu bilgilerle dil ve belâgat alanında ne kadar yetkin olduğunu ortaya koyar: ayetteki nida harfi يَٓا aslında uzağa seslenmek için konulmuştur. Ancak bazen, karşımızdaki muhatabı uzak menzilesinde mütalaa ederek bu edatla ona seslenilir. Bu da ya kendisine hitap edilenin azametinden dolayı şanını yüceltmek için olur ki insana şah damarından daha yakın olan Allah’a münacaat esnasında kulun يَٓا nida harfini kullanarak ‘’Ya Rabbi’’ demesi bu kullanıma güzel örnektir. Ya da çağrılan kişinin gafletine işaret etmek, kötü anlayış sahibi kimseleri uyarmak için olur.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ (Ey insanlar Rabbinize ibadet edin) ve يا ايها الغافل اسمع ما ينفعك (Ey gafil sana faydası olacak şeylere kulak ver) örneklerinde olduğu gibi. ‘’Ey iman edenler’’ hitabında olduğu gibi. يَٓا edatı münada ile beraber tam bir cümle teşkil eder. Çünkü edat fiilin yerine geçmiştir. اَيُّ ise harf-i tarifle marife olana ulaşmak için konulmuştur. Çünkü o haliyle başına يَٓا nın gelmesi imkânsızdır. Aksi takdirde iki harf-i tarif birleşmiş olur. Çünkü ikisi de eşittir. اَيُّ ’ye münadanın hükmü verilmiş ve açıklayıcı sıfatı olarak nida ile kastedilen şeyin yerine konulmuştur. (Beyzâvî, I, 215-216)

Zemahşerî, insanın kendisine şah damarından daha yakın olan yaratanına seslenişlerinde uzaklık anlamı içeren يَٓا edatını kullanmasını, deyim yerindeyse psikolojik bir çıkarımla, dua eden insanın hatalarının şuurunda olmasına ve belki de nefsini kırmasına, böylece dualarının kabulü için bir yol bulmasına bağlar. (Zemahşerî, Keşşâf, I, 96)

يَٓا harfi aslında uzaktakine nida etmek için vaz edilmiştir.Ciddi ve mühim bir sebepten dolayı bu harf, yakındakine seslenmek için de kullanılabilir. Yakındakine nida etmek için اَىْ ve أ harfleri kullanılmıştır. Sonra bu يَٓا harfi yakında da olsa, uzaktaki kimse yerine koyarak, dalgın ve gafil olan kimseye seslenmek için kullanılmıştır. Eğer, "Cenab-ı Hak; "O (Allah), insanlara şah damarından daha yakındır" (Kâf, 50/16) olduğu halde, O'na dua eden niçin Yâ Rabbi, Yâ Allah diye duâ eder? denilirse, cevaben deriz ki bu, dua eden kimsenin nefsini hakir görerek kendisini yakın olan yerlerden ve O'na yaklaşmış olan kimselerin derecelerine yaklaştıracak şeylerden uzak görmesi; Cenab-ı Hakk'ın, "Ben, benden dolayı kalbleri mahzun olanların yanındayım" hadis-i kutsisi gereğince, duası kabul olsun diye kendisinin noksan olduğunu itiraf etmesidir. Veya bu, dua eden için, duasının kabulü en mühim şeylerdendir. (Fahreddin Râzî)

Allah Teâlâ önceki ayetlerde insanları müminler, kâfirler ve münafıklar olarak üç sınıfa ayırıp gaib sıygasıyla/hikaye kipiyle (üçüncü şahıs) onların hususiyetlerinden bahsettikten sonra üslup değiştirerek hitap kipiyle (ikinci şahıs) bütün insanlara seslenerek onları kendisine ibadet etmeye ve ona boyun eğmeye çağırmıştır. Ayetlerdeki hitap üslubunun değişmesindeki sırları Beyzâvî şöyle açıklar: Yüce Allah önceki ayetlerde mükellef grupları sıra ile sayıp onların özelliklerini ve işlerinin sonuçlarını zikrettikten sonra bu ayetlerde, dinleyiciyi sarsmak ve harekete geçirmek, ibadetin önemini ve onun şanının büyüklüğünü göstermek ve hitap zevki ile ibadet külfetini azaltmak için, gaibe (üçüncü şahsa) hitaptan, muhataba (ikinci şahsa) hitaba dönerek (iltifat ederek) doğrudan doğruya “Ey insanlar!” diye seslenmiştir. (Beyzâvî, I, 215.)

اُعْبُدُوا رَبَّكُمْ [Rabbinize kulluk (ibadet) ediniz.] yani, O’nu birleyiniz, tevhid inancına bağlanınız. İbn Abbas (ra)’dan : “Kur’an’da yer alan ibadet anlamındaki her kelime; tevhidi, Allah’ın birliği manasını ifade eder. (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

اُعْبُدُوا رَبَّكُمْ [Rabbinize ibadet edin] cümlesinde, Rabb kelimesinin muhatab zamirine muzâf olarak zikredilmesi, Allah'ın şanını yüceltme ve ona saygıyı ifade eder.(Safvetü't Tefâsir)

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَۙ

Ayetin son cümlesi taliliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Gayrı talebî inşâ cümlesidir. لَعَلَّ ’nin haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade etmektedir. Ayrıca muzari fiil olayı zihinde canlandırmayı sağlayarak muhatabı etkiler.

Umulur ki anlamında olan لَعَلَّ , Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde ...olsun diye, ...olması için şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşa formundan çıktığı için, mecaz-ı mürsel mürekkeptir.

لَعَلَّ; umulur ki.. demektir. Allah’ın “umulur ki” demesi uygun mudur? Allah zaten geçmişte ve gelecekte ne olacağını bilir. Kur’an’da Allah’a isnad edilen لَعَلَّ sözleri muhakkak ki anlamına gelir. (M. Ebu Musa) Bunlar sebep bildirir, (lamu’t ta’lil manasındadır). ‘’Bunları yapın ki, muttaki olabilesiniz’’ demektir.

Söz konusu ayette "Umulur ki takvaya eresiniz" buyrulmuş, fakat bunun yerine "Umulur ki ibadet edersiniz" denmemiştir. Oysa öyle denmesi, "Ben cinleri ve insanları ancak bana ibâdet etsinler diye yarattım." mealindeki âyete de uygun düşerdi. Fakat ibâdetin vücub ve lüzumunu daha kuvvetli olarak ifade etmek için ibâdet yerine takva kullanılmıştır. Çünkü takva ibâdet edenin hedefi ve son gayretidir. Şu hâlde eğer takva onun üzerine lâzım ise ondan aşağısı elzem, edası ehven olur. (Ebüssuûd)

Dikkat ediniz; ayette لَعَلَّكُمْ buyuruluyor. Bu ise ümit ifade eder. Bu şekilde de korunmanız bir kuvvetli ümit olarak gösteriliyor da, "korunacağınızdan emin olunuz" denilmiyor. Çünkü ilâhî iradeyi hiçbir şey şarta koşamaz. Siz ibadetinizle onu korumaya mecbur edemezsiniz. Ubudiyet (kulluk) kanunu çoğunluğa ait bir kanundur. Asıl koruyacak olan Allah'ın lütfu ve rahmetidir. İbadet ilk önce yaratılışınızın, terbiyenizin bir teşekkürüdür. Bunun Allah'ı mecbur edecek, minnet altında bırakacak bir gerektirici kudreti yoktur ve zaten Allah'ın layık olduğu şükür ve kulluğu kâmil bir şekilde eda da edemezsiniz. Şu halde "ibadet ediyoruz" diye her sonuçtan emin olmayınız, ancak ümitvar olunuz ve ümidinizi Allah'tan başkasına bağlamayınız ve Allah'ı tanımak için yaratılışınıza ve terbiyenize bakınız. O zaman bilirsiniz ki, bir yaratıcınız ve Rabbiniz var. Hem sizi ve hem sizden öncekileri yaratan O'dur. (Elmalılı)