Aydınlanmak için meşaleyi tutuşturan kişi yaratılışı gereği ışığı arayan insandır. استوقد fiili talep veya mübalağa bildirir. Aydınlanmayı talep ettiklerini, belki şiddetle istediklerini ifade eder. Medine’deki Yahudi kökenli münafıklar mesela. Allah Rasûl’ü gelmeden önce düşmanlarını hep yeni gelecek peygamberle korkutuyorlardı. ”O bir gelsin, ondan sonra görün siz” diyorlardı. İstedikleri ışık ellerine veriliyor. O da nesi? Bu kez gözlerini kapıyorlar. Özçocuklarını bildikleri gibi bildikleri peygamberi inkar ediyorlar. Göremiyorlar değil, görmek istemiyorlar. Onlar bunca istedikleri ışığa, gözlerini ısrarla kapatınca Allah da onların bu tercihlerini karşılık gönül gözlerinin nurunu alıyor, ondan sonra isteseler de artık iş işten geçmiş oluyor. Sözün özü: Allah onları kendi tercihlerine mahkûm ediyor.

Münafıklar ilahi ışık olan nurun değil, beşeri ışık olan narın peşine düşmüşlerdir. Nur ile nar arasında fark vardır:

Nur yakmadan aydınlatır, nar yakarak ve yanarak, tüketerek ve tükenerek aydınlatır.

Nur cevheri-özü, nar maddeyi aydınlatır.

Nur içten, nar dıştan aydınlatır. O yüzden münafık; içi aydınlatmayan narın ışığına taliptir.

Nur tükenmeyen, nar tükenen bir ışık kaynağıdır.

Nur manevi ve latif olanı temsil eder, nar maddi ve kesif olanı.

Nurdan geriye nur kalır.

Nardan geriye kül kalır...

Üzerinde yaşadığımız şu dünyadaki her şeyin aslı akkor bir nar olan mağmadan geriye kalmış bir küldür. Onun için geçicidir. İnsan geçici olanı değil, kalıcı olan nuru hedeflemelidir. Zeheb’Allahu bi nurihim ile ezheb’Allahu nurahum ifadeleri arasında fark vardır. Burada geçişliliğin ba ile yapılması bu nurun onlara bir daha dönmeyecek oluşuna delalet eder.

مَثَلُهُمۡ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًاۚ

İsim cümlesidir. مَثَلُهُمْ  mübteda olup damme ile merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. كَ  teşbih harfi,  مِثْلِ  manasındadır. كَمَثَلِ  car mecruru mübtedanın mahzuf haberine mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. 

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذِي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  اسْتَوْقَدَ ' dır. Îrabdan mahalli yoktur.

Has ism-i mevsûller marife isimden sonra geldiğinde kelimenin sıfatı olur. Cümledeki yerine göre onun unsuru (Fail, mef’ûl,muzâfun ileyh) olur. (Arapça Dil Bilgisi, Nahiv, Dr. M.Meral Çörtü,s; 44)

اسْتَوْقَدَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو 'dir.  نَارًا  kelimesi  mef‘ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اسْتَوْقَد  fiili sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil istif’âl babındandır. Sülâsîsi  وَقَدَ ’dir. 

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikad gibi anlamları katar.

 فَلَمَّٓا اَضَٓاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ ف۪ي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُون

فَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَمَّا  kelimesi  حين  (...dığı zaman) manasında şart anlamı taşıyan zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. لَمَّا  zaman zarfı cevabı  ذَهَبَ ‘ye mütealliktir. اَضَٓاءَتْ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

a) (لَمَّا) muzari fiilden önce gelirse, muzari fiili cezm eden harf olur. 

b) (لَمَّا)’ya aynı zamanda cezmetmeyen şart edatı da denir.

c) Bazen mana bakımından cevap olan cümleden sonra da gelebilir. 

d) Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

Fiil cümlesidir.  اَضَٓاءَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir. تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri هى ‘ dir. Müşterek ism-i mevsûl  مَا , mef‘ûlun bih olarak mahallen mansubdur. Mekân zarfı  حَوْلَهُ , mahzuf sılaya mütealliktir. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  karînesi olmadan gelen  ذَهَبَ اللّٰهُ  cümlesi şartın cevabıdır. 

ذَهَبَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  اللّٰهُ  fail olup damme ile merfûdur.  بِنُورِهِمْ  car mecruru  ذَهَبَ  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

تَرَكَهُمْ  cümlesi atıf harfi وَ ' la şartın cevabına matuftur. 

تَرَكَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ' dir. Muttasıl zamiri  هُمْ  mef‘ûlun bih olarak mahallen mansubdur. ف۪ي ظُلُمَاتٍ  car mecruru  تَرَكَ  fiilinin mahzuf ikinci mef‘ûlune mütealliktir. Takdiri, ضائعين أو تائهين  şeklindedir.

لأ يُبْصِرُونَ  cümlesi  تَرَكَهُمْ ‘ deki mef’ûlun hali olarak mahallen mansubdur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يُبْصِرُونَ   fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

Hal cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim).(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يُبْصِرُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındadır. Sülâsîsi,  بَصَرَ ’dır.

اَضَٓاءَتْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındadır. Sülâsîsi,  ضوأ ‘dir.

İf’al babı fiile ta’diye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

مَثَلُهُمۡ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًاۚ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Mübtedanın haberinin hazfedilmesi sebebiyle i'câz-ı hazif sanatı vardır.

Ayet, kendisinden önceki münafıkların vasıflarını özetleyen ayeti zihinde yerleştirmek için gelmiştir. Bu sebeple atıf yapılmayarak fasıl yapılmıştır. Çünkü fasıl bazen kendinden önceki ayeti pekiştirmek ve sağlamlaştırmak için gelir. Bu da kemâl-i ittisâl olarak isimlendirilir. نارا kelimesindeki nekrelik el yordamıyla aradıkları, sayesinde yollarını görecekleri ufacık bir aydınlanmaya bile duydukları şiddetli arzuya işaret eder. (Min Garîbi Belâgati’l Kur’âni’l Kerîm, Ruveynî)

مَثَل kelimesinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

نارا (ateş) kelimesinin nekre olarak zikredilmiş olması tazim içindir. (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

Beyzâvî, bu hareketli tabloları tasvire başlamadan önce temsili anlatımla ilgili şu çarpıcı bilgileri verir: “Allah Teâlâ önceki ayetlerde münafıkların gerçek hallerini anlatınca, hemen arkasından da meseleyi daha iyi açıklamak ve zihinlere daha iyi yerleştirmek için bir misal getirmiştir. Çünkü bu şekildeki bir anlatım tarzı kalbe daha çok tesir eder ve yaman hasmı daha çok susturur. Zira temsili anlatım kişiye hayali gerçek, soyutu da somut gibi gösterir. Bundan dolayıdır ki Allah Teâlâ indirdiği kitaplarda çok misal getirmiş, peygamberler ve hekimlerin sözlerinde de bu anlatım yöntemi yaygın bir şekilde kullanılmıştır.” (Beyzâvî, I, 186.)

Ardından ayetteki temsili teşbihi şu ifadelerle açıklamaya çalışır: “ayet, Allah Teâlâ’nın kendisine verdiği hidayeti zayi eden, onunla ebedi nimeti elde edemeyip şaşkın ve üzgün bir halde ortalıkta donakalan kimse için bir temsildir. Bu temsille ilk ayetin içeriği iyice açıklanmak ve zihinlere nakşedilmek istenmiştir. Zira orada bahsi geçen kâfirlerin arasına bu münafıklar da dahildir. Çünkü onlar hakkı dilleriyle söyledikleri halde kalpleriyle inkar etmişlerdir. Bunu yaparken de küfürlerini gizlemiş, şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise onu açığa vurmuşlardır. Ayet, sapkınlığı fıtratında saklı bulunan hidayete tercih eden veya iman ettikten sonra dininden dönen, yahut sağlam irade halleri olduğu halde (tasavvufi manada) kuru bir sevgi iddia eden kimseler için de bir temsildir. Ya da ayet; münafıklara can, mal ve evlat güvenliği verecek ve onları ganimetlerde ve şeriat hükümlerinde Müslümanlara ortak kılacak imanlarını, aydınlanmak için yakılan ateşe, Allah’ın da onu söndürüp nurunu gidererek onları helak etmesine ve durumlarını açığa çıkarmasına bir temsildir. (Beyzâvî, I, 193-194)

Bilindiği gibi münafıklar, kâfirler gibi daha baştan hidayete yüz çevirmiş, kulaklarını işitmekten, gözlerini görmekten ve kalplerini algılamaktan alıkoymuş değillerdir. Fakat onlar işin iç yüzünü açık-seçik biçimde anladıktan sonra körlüğü hidayete tercih etmişlerdir. Yani ateş yakmak istemişler ve yakmışlar, yaktıkları ateş çevrelerini aydınlatmaya başlayınca kendi istekleri ile yaktıkları bu ateşten yararlanmamışlardır. Bunun üzerine Yüce Allah önce isteyip sonra yararlanmaktan vazgeçtikleri aydınlıklarını gidererek, kendilerini hiçbir şey göremeyecekleri koyu bir karanlıkta bırakmıştır. Bunu da aydınlıktan yüz çevirmiş olmalarının cezası olarak yapmıştır. (Seyyid Kutup, fî-Zılâli’l-Kur’ân)

Ayette geçen ٱسۡتَوۡقَدَ aslında yakıt ve benzeri şey istemek, bunu elde etmek için gayret göstermektir. Bu da, ateşin alevler halinde yükselip aydınlık yapmasıdır. Yani onların durumu karanlık bir çölde, buradaki yırtıcı hayvanlardan korunmak için bir ateş yakmak isteyen kimsenin durumu gibidir. (Rûhu’l-Beyan)

ٱلَّذِی ism-i mevsûlü ٱلَّذِین manasınadır (Beyzâvî). İnanmayanlara aittir.

Bu tür teşbihlerde tek başına basit bir hüküm değil, mürekkep bir durum vardır. Araplar görünür bir etken olmadan ortaya çıkan fiilleri hep Allah’a isnad ederler (Âşûr). Mesela, ateş yanarken söndü ama etrafta rüzgâr yoksa Allah söndürdü diyerek Allah’a isnad ederler.

 فَلَمَّٓا اَضَٓاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ ف۪ي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ

Cümle şart üslubunda haberi isnaddır.

Şart ve cevap cümleleri müsbet mazi fiil cümlesi formunda gelmiştir. Fiiller hudûs ifade eder.

Kur'an-ı Kerim'in şart fiillerini kullanımı çoğunlukla şöyledir: tekrarlanan olaylarda muzari fiil, tekrarlanmayan durumlarda ise mazi fiil gelir. (Sâmerrâî, Beyâni Tefsir Metodu, Yasin Suresi)

  ما ’nın sılasının hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

Müsnedün ileyh tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan  ٱللَّه  ismiyle gelmiştir.

Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

مَا - ٱلَّذِی ve نَارࣰا - أَضَاۤءَتۡ - بِنُورِهِمۡ - ٱسۡتَوۡقَدَ - ظُلُمَـٰتࣲ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

ظُلُمَـٰت ’ın nekre gelişi nev ve kesret ifade eder.

Allah bu ayetinde, “etrafını aydınlatınca” buyurduktan sonra “Allah onların ışığını giderdi, yok etti" dememiş, bunun yerine, “Allah, onların nurunu yok etti." buyurmuştur. Çünkü, نور kelimesinin zikri daha mübalağalı bir ifadedir. Zira, ضوء kelimesinde fazlaca ışık vermek, aydınlık yapmak anlamı vardır. Eğer ayette bu kelime geçseydi, ışığın azalması manası ile aydınlığın bütünüyle yok olmadığı manası anlaşılabilirdi. İşte bu nedenle ayette نور kelimesinin zikredilmesi yani nurun giderilmesinin, yok edilmesinin ifade edilmesi aydınlığın ve nurun tamamen yok olması ve eserinin kalmaması demektir. Şayet: ذَهَبَ ٱللَّهُ بِضوءهِمۡ denseydi bundan, ışığın gücü azaldı, fazla aydınlatmadı anlamı çıkabilirdi. Geriye az da bir aydınlık kalabilmiştir, diye bir düşünce ortaya çıkabilirdi. (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl, Sâbûni, Safvetü’t Tefâsir)

نُورِ - ظُلُمَاتٍ kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Ayeti kerimedeki تركهم terk etmek lafzı ihmal (mühlet verme, oyalama) ve aşağılamaya işaret eder. (Âdil Ahmet Sâbir er-RUveynî, Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveyni)

Fasılla gelen لا يبصرون, hal cümlesi olarak mahallen mansubtur. Hal cümleleri anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâbdır. Muzari fiille gelmesi bu halin teceddüdüne işaret eder.

Hal cümlesi menfi muzari veya mazi fiil olduğu zaman و 'ın zikri de hazfı da caizdir.

Allah niçin ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ buyurarak نور kelimesini müfret zikretti de, وَتَرَكَهُمْ ف۪ي ظُلُمَاتٍ [onları karanlıklarda bıraktı] buyurmak suretiyle, ظلمات kelimesini çoğul olarak kullandı? Çünkü hak yol tektir. O da Allah'ın doğru yoludur. Ondan başka Allah'a ulaştıran hiçbir yol yoktur. Bunun tersine birçok batıl yol vardır ve çeşitli dallara ayrılmıştır. Bundan dolayı Yüce Allah birçok ayeti kerimede "hak" kelimesini müfret, "batıl" kelimesini çoğul zikretmiştir. (Safvetü't Tefâsir)

أذهب ,ذَهَبَ بِ fiiliyle aynı anlamdadır. Giderdi demektir.

بِ , ذَهَبَ بِ  edatından dolayı daha beliğdir, daha mübalağalıdır. بِ ; mülâbese / yapışma anlamındadır.

ذَهَبَ بِ ; alıp götürdü, birlikte gitti anlamına gelmektedir. ذَهَبَ بِ ile Kur’an’da hep olumlu mef‘ûller gelmiştir. Nur, semi’, basar, vahiy, rasûl gibi. أذهب fiiliyle olumsuz manada şeyler kullanılmış. Hüzün, rics (murdarlık), gayz (kin), gibi. Dolayısıyla Allah güzel olanları alıp giderken yani onlarla birlikte giderken, diğerlerini yok eder. (Fahreddin er-Râzî)

Ateş çıkarmak, yangın çıkarmak gibi suikastla da olabileceğinden fitne ve fesat çıkarmak manasına da gelir. Bundan başka davet, hayra da olur, şerre de. Şu halde yangın çıkarmak ve kötülüğe davet etmek manalarına alındığı zaman, nurun alınması, ateşin söndürülmesi demek olacağı açıktır. Ve bu şekilde ateş yakan karanlıkta kalanlardan olur ki, bu ateşi yakan münafıkların başıdır. اًلَّذِي tekildir veya çoğuldur ve çoğul manasınadır. Ve birçokları böyle tefsir etmişlerdir. Fakat ateş yakmak, aydınlatmak ve hayra davet etmek manası düşünüldüğü zaman;  gerek ateş yakıcı ve gerek مَنْ حَوْلَهُ olan akıl sahibinin nuru sönmemiş olduğu halde مَا حَوْلَهُ kavramında dahil olan hayvanlar takımının nurları sönmüş ve o ışıktan ancak bunlar mahrum kalmış olurlar. Bu takdirde ancak هُم zamiri, مَا حَوْلَهُ daki مَا içinde bulunan hayvan gibi insanlara ait olur. (Elmalılı,1.cilt, 271.sayfa)

İmanın Nura, İnkârın Karanlığa Benzetilmesi

İmanın nura, küfrün ise zulmete benzetilmesi hususu, Allah'ın kitabında çokça yer almaktadır. Buradaki vech-i şebeh nurdur. Nur, delillere ulaştırmada, faydalı yolları elde etmede ve şaşkınlığı yok etme konusunda en etkili olan şeydir. Bu ise, din hususunda imanın halidir. Böylece din konusunda şaşkınlıkları gidermede ve menfaatleri temin etmede en mükemmel olan şey, dünyada en güzel olan şeye yani nura benzetilmiştir. Küfrün zulmete benzetilmesi hususundaki hüküm de aynıdır. Çünkü, girilmesi gereken yoldan sapmış olan kimse için zulmetten daha büyük bir mahrumiyet ve şaşkınlık olamaz. (Fahreddin er-Râzî)

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ

İsim cümlesidir. صُمٌّ  mahzuf mübtedanın haberidir. Takdiri, هُمْ (Onlar) şeklindedir.  بُكْمٌ , ikinci,  عُمْيٌ  üçüncü haberi olup damme ile merfûdur. 

صُمٌّ -  بُكْمٌ - عُمْيٌ  kelimeleri, فعل  kalıbında sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfatı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَۙ

فَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

İsim cümlesidir. Munfasıl zamir  هُمْ , mübteda olarak mahallen merfûdur. لَا يَرْجِعُونَۙ haber olarak mahallen merfûdur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَرْجِعُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette, îcâz-ı hazif ve îcâz-ı kasr sanatları vardır.

صُمٌّ - بُكْمٌ - عُمْيٌ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Münafıkları zemm - yerme ve tahkîr – küçük düşürme makâmında zikredilen bu ayeti kerimede isim cümlesinin birinci unsuru olan mübteda hazfedilmiş, cümleden düşürülmüştür. Bu ayet normalde, هٌم صُمٌّ , هُمْ بُكْمٌ , هُمْ عُمْىٌ onlar sağırdırlar, onlar dilsizdirler, onlar kördürler’ olması gerekirken, mübteda olan ve “onlar” manasındaki  هُمْ kelimeleri, münafıkların söz konusu vasıflarını ön plana çıkarıp imana ulaşamamalarının altında yatan sırra işaret için hazf olmuştur. Mübtedanın hazfı, münafıkların yerildikleri sıfatlarla özdeşleştiklerini, kendi şahsiyetlerini kaybedip söz konusu sıfatlara büründüklerini göstermektedir. O derece önemsizdirler ki, zikredilmelerine bile gerek duyulmamıştır. (Zemahşerî,Keşşâf, 1. cilt, s. 194-195)

Bu körlük ve sağırlık hakiki değil, mecazîdir. Hakikati görüp duymadıklarından dolayı böyle söylenmiştir. Hakikati kavrama duyuları, körelmiştir.

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ [Onlar sağırlar, dilsizler ve körlerdir.] cümlesinde teş­bih-i beliğ vardır. Yani onlar bu uzuvlardan faydalanmama hususunda sağır, dilsiz ve kör gibidirler. Cümleden teşbih edatı ve vecb-i şebeh hazf edildiği için teşbih-i beliğ olmuştur. (Safvetü't Tefâsir)

فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَۙ

Cümle öncesine ف harfiyle atfedilmiştir. Cihet-i camia temasüldür.

İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Olumsuz bir cümlede ismin fiile takdim edilmesi, fiilin bu isimdeki olumsuzluğunu ama başka isimlerdeki varlığını ifade eder. (Sâmerrâî, Beyâni Tefsir Metodu, Yasin Sûresi)

Müsnedin muzari fiil olarak gelmesi muhatabın muhayyilesinde olayı canlandırarak onun dikkatini uyanık tutmayı sağlar. Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkib; hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karîneler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. Hükmü takviye demek; hükmü tekid etmek ve hükmün gerçeğe mutabık olduğunu ifade etmek demektir. Bunun Kur’an’da çok örneği vardır.

فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَۙ ; sattıkları ve zayi ettikleri hidayete dönmezler veya satın aldıkları sapıklıktan dönmezler ya da şaşkındırlar. İleri mi gideceklerini, geri mi kalacaklarını bilmezler demektir. Başladıkları noktaya nasıl döneceklerini bilmezler. Baştaki فاء edatı, geçen hükümlerle nitelenmelerinin şaşkınlıklarına ve dikilip kalmalarına sebep olduğunu göstermektedir. (Beyzâvî)

Ayeti kerimenin bu son cümlesinin isim cümlesi olarak gelmesi, münafıkların bu hallerinin sürekli olduğunu bildirmek içindir. Çünkü isim cümlesinin özelliği, ifade edilen mananın sürekli olmasıdır. (Ebüssuûd)

Ce'ale جعل :

جَعَلَ fiillerin tümünü kapsayan genel anlamlı bir lafızdır ve beş şekilde kullanılır:

1- Oldu anlamında kullanılır.

2- Var etmek anlamında kullanılır.

3- Bir şeyi yaratmak ve oluşturmak anlamında kullanılır.

4- Bir nesneyi belirli bir hale getirmek anlamında kullanılır.

5- Hak ya da batıl olsun, bir şeyle ilgili hüküm vermek anlamında kullanılır.  (Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de sülasi fiil ve isim formunda 346 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

Türkçede kullanılan bir türevi bulunmamakla birlikte Kuran-ı Kerim'de 10'dan fazla geçmesi sebebiyle kitabın Arapça kelimeler sözlüğü bölümüne alınmıştır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌۚ

اَوْ atıf harfi tahyir / tercih ifade eder.Türkçede “veya, yahut, ya da, yoksa” kelimeleriyle karşılayabileceğimiz bu edat iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَ harfi,  مِثْلِ  manasındadır. 17.ayette  كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَد ‘ deki  كَ ’ye matuftur.  كَصَيِّبٍ  car mecruru mahzuf mübtedanın mahzuf haberine müteallik olup mahallen merfûdur. Takdiri, مثلهم  (Onların misali) şeklindedir. Kelamda muzaf mahzuftur. Takdiri, مثلهم كأصحاب صيّب  (Onların misali yağmur topluluğu gibidir.) şeklindedir. 

مِنَ السَّمَٓاءِ  car mecruru  صَيِّبٍ ’ in mahzuf sıfatına mütealliktir.  فِيهِ ظُلُمَاتٌ  ibaresi  صَيِّبٍ  kelimesinin ikinci sıfatı olarak mahallen mecrurdur. 

فِيهِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. ظُلُمَاتٌ  muahhar mübteda olup damme ile merfûdur. رَعْدٌ - بَرْقٌ  kelimeleri atıf harfi وَ ‘ la  ظُلُمَاتٌ ‘ e matuftur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere “sıfat” denir. Arapça’da sıfatın asıl adı “na’t” (النَّعَت) dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut” (المَنْعُوتُ) denir. Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya “sıfat tamlaması” denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir.Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsufuna dört açıdan uyar: Cinsiyet, Adet, Marifelik - nekirelik, İrab.

Sıfat iki kısma ayrılır:1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata “hakiki sıfat”, dolaylı olarak niteleyen sıfata da “sebebi sıfat” denir.

1- Hakiki sıfat ; 1. Müfred olan sıfatlar  2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1- Müfred olan sıfatlar : Müfred olan sıfatlar genellikle ismi fail, ismi meful, mübalağalı ismi fail, sıfatı müşebbehe, ismi tafdil, masdar, ismi mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2- Cümle olan sıfatlar: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibhi cümle olan sıfatlar.

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

صَيِّبٍ  kelimesi فيعل  vezninde sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfatı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ ف۪ٓي اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِۜ

Fiil cümlesidir. يَجْعَلُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.  اَصَابِعَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

فِي اٰذَانِهِمْ  car mecruru  يَجْعَلُونَ  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. مِنَ  sebebiyyedir. مِنَ الصَّوَاعِقِ  car mecruru  يَجْعَلُونَ  fiiline mütealliktir. 

حَذَرَ الْمَوْتِ  izafeti, mef‘ûlün lieclih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. الْمَوْتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.   

Fiilin oluş sebebini bildiren mef’uldür. “Mef’ûlün lieclihi” veya “Mef’ûlün min eclihi” de denir. Mef’ûlün leh mansubtur. Fiile “neden, niçin” soruları sorularak bulunur.

Türkçede “için, -den dolayı, sebebiyle, -sın diye, ta ki, zira, maksadıyla, uğruna” gibi manalara gelir. Mef’ûlün leh fiilinin önüne geçebilir.

2 tür kullanımı vardır: 1) Harfi cersiz kullanımı. 2) Harfi cerli kullanımı

1) Harfi cersiz kullanımı:

Harfi cersiz olması için şu şartlar gereklidir:

a) Mef’ûlün leh, cümledeki fiilin masdarı dışında bir masdar olmalıdır.

b) Nekre (belirsiz) olmalıdır.

c) Mef’ûlün leh olacak mastarın (iç duygularımızı ifade ettiğimiz, “saygı göstermek, küçümsemek, korkmak, bilmek, bilmemek” gibi) kalbî fiillerden olması gerekir.

d) Fiilin faili ile mef’ulün faili aynı olmalıdır.

e) Fiilin oluş zamanı ile mef’ulün lehin oluş zamanı aynı olmalıdır.

Mef’ûlün lehin harfi cersiz kullanılabilmesi için yukarıdaki 5 şartın beraber bulunması gerekir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Ayetin yorumunda Ferrâ  حذرَ  kelimesinin, herhangi bir fiilin etkisi olmadan mansub olduğunu söylemiştir. Konu ile ilgili şu örneği vermiştir: حذر  kelimesinin bu ayetteki kullanımı şu cümledeki gibidir:  أعطيتك خوْفاً (Sana korku sebebiyle verdim.) Burada verilen nesne, korkunun kendisi değil, korku sebebiyle bir başka şeydir. Dolayısıyla ayetteki حذر kelimesi, fiil sebebiyle değil, tefsir üzere mansub olmuştur. (Ferrâ, Me‛âni’l-Kur’ân)

Ferrâ’nın burada tefsir ile kastettiği mef‘ûlun lehdir.

Başka kaynaklarda aynı ayetin yorumunda حذر  kelimesinin, mef‘ûlun leh olduğundan mansub olduğu, yapılan fiilin ölüm korkusu sebebiyle gerçekleştirildiği ifade edilmiştir. (Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh) (Basra ve Kufe Ekollerinin Farklı Nahiv Terimleri /Doç.Dr. Mehmet Cevat Ergin)

Değiştirme manasına gelen  جَعَلَ kelimesi 3 şekilde gelir:

1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek  

2. Bir halden başka bir hale geçmek 

3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاللّٰهُ مُح۪يطٌ بِالْكَافِر۪ينَ

İsim cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir. İtiraziyye olması da caizdir.  للّٰهُ  lafza-i celâl mübteda olup damme ile merfûdur. مُحِيطٌ  haber olup damme ile merfûdur. 

بِالْكَافِرِ۪ينَ  car mecruru  مُحِيطٌ ’ a müteallik olup, cer alameti  ي ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. 

كَافِر۪ينَ  sülâsî mücerredi  كفر  olan fiilin ism-i failidir.

مُحِيطٌ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’âl babının ism-i failidir.

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌۚ

Ayet 17.ayetteki istînâfa matuftur. اَوْ harfiyle atfedilen ayette atıf sebebi tezayüftür.

صَيِّبٍ ’in sıfatının ve haberin hazfedilmesi sebebiyle ayette îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Sıfat cümleleri anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.

ظُلُمَـٰتࣱ - رَعۡدࣱ - بَرۡقࣱ - صَیِّبࣲ kelimelerindeki tenvin nev’, tazim ve kesret ifade eder.

ظُلُمَـٰتࣱ - رَعۡدࣱ - بَرۡقࣱ kelimeleri niçin nekre olarak gelmiştir? Çünkü, Cenab-ı Allah'ın maksadı, bunların envai türlüsünü bildirmektir. Buna göre sanki şöyle denmektedir: "onda öyle zifiri karanlıklar, öyle şiddetli gök gürlemeleri ve öyle göz kamaştıran şimşekler var ki sorma gitsin.(Fahreddin er-Râzî)

رَعْدٌ yani gök gürlemesi, rüzgâr bulutu yakalayıp sürdüğünde sanki bulut kütleleri harekete geçip birbirine çarpıyor ve titriyor, bu titremeden dolayı bu esnada ses çıkarıyormuş gibi buluttan duyulan sestir. بَرْقٌۚ yani şimşek ise buluttan parlayan şeydir. Bu kelime, birşey parladığı zaman Arapların söylediği ifadesinden alınmıştır. (Fahreddin Râzî)

Allah’u Teâlâ ayette  رَعْدٌ وَبَرْقٌۚ  buyurmuştur. Gök gürültüsünü öne almakla beraber, aralarını mutlak cem  için olan  وَ  ile bağlamış, önce  بَرْقٌ (şimşek) sonra  رَعْدٌ (gök gürültüsü)  buyurmamıştır.

Vaktiyle İbni Sina "Şifa"sında diyordu ki, şimşek ile gök gürültüsü aynı zamanda vaki olurlar. Fakat ses, zamanla ilgili olduğu için geç işitilir. Işık ise zamanla ilgili olmayıp ani olduğundan daha önce görülür. Bugünkü fen de diyor ki gök gürültüsü ve şimşek aynı zamanda vaki olur. Gerek ses ve gerek ışık ikisi de zamanla ilgilidir. Fakat sesin hızı saniyede 337 veya 340 metre; ışığın hızı ise -az çok ihtilaf ile beraber- 308 000 kilometre olduğundan, daha az mesafelerde ani olarak görülür. Yani yıldırım şimşekle beraber düşmüş, varacağı yere varmıştır. Gürültüsü de sonradan beş ila on saniye kadar fark ile işitilir. (Elmalılı)

Ayette رَعۡدࣱ ile بَرۡقࣱ kelimeleri çoğul olarak gelmemiştir. Zira her ikisi de esas bakımından masdardır. Burada her iki kelimenin de çoğulları bırakılarak aslın hükmüne riayet edilmiştir.

Bütün bunların nekre olarak getirilmesinde de şu esas alınmıştır. Asıl olan bunların türleri demektir. Adeta şöyle denilmektedir: ”Bunun içinde koyu karanlıklar, büyük ve korkutucu gürültü ve seslerle gözleri kapıp alan şimşekler vardır.” (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

ظُلُمَـٰتࣱ zifiri karanlığın şiddetine delalet için çoğul gelmiştir. Ruhu’l Meânî’de "aslında tek bir karanlıktır ama şiddeti sebebiyle istiare yoluyla cemi sigada gelmiştir" şeklinde açıklanmıştır. (Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveyni)

Atıf harfiyle birlikte teşbih harfinin tekrar edilmesi, amilin tekrarından daha zengin bir ifadedir. Takdiri şöyle olur: …….اَوْ مَثَلُهُمْ كَصَيِّبٍ . Yine bu tekrar, birinci ve ikinci misalle benzetilenlerin hâllerinin farklılığına işaret eder. اَوْ bağlacı ise ayete tesviye, denklik ve alternatif yani muhayyerlik anlamı kazandırır. Ve manası: ‘her iki kıssadan hangisini seçersen seç ikisi de münafıkların hâlini anlatan meseldir, temsil olarak ikisi de aynıdır, onları bir arada almanda da bir beis yoktur.’ şeklindedir. السَّمَٓاءِ ‘nin zikredilmesi صَيِّب ’in genel olarak gökyüzünün ufuklarını her taraftan inmek suretiyle kapladığını ifade etmektedir. Bu da daha fazla şiddet ve korkuya işaret eder. Velev ki كَصَيِّبٍ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ denilseydi o durumda صَيِّب ’in gökyüzünün bir kısmından inerken diğer kısmından inmediği ihtimalini doğururdu ki Allah en iyisini bilir ama bu da murad edilen mana olmazdı. Nitekim böyle bir ifade yağmurun yoğunluk ve çokluğuna işaret etmez.

صَيِّب kelimesinde terkib ve bina yönünden mübalağalar vardır. ص isti'lâ harfi, يّ şeddeli, ب ise şiddet harflerindendir. Bunlar, kastedilen şiddet manasına uyum gösterir. Kelime sübuta işaret eden فعيل veznindedir. Bunda da uzun zaman kendisine refakat eden şimşek ve gök gürültüsü ile yağan şiddetli yağmura işaret vardır. Nekre olması ise tazim ve korkutmada mübalağa ifade eder. Bunda da sağanak ve iri taneli yağmurun şiddetine işaret vardır. (Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveynî)

السَّمَٓاءِ ’deki tarif, istiğrak ifade eder.

Beyzâvî ayette, صَيِّبٍ kelimesinin nekre, السَّمَٓاءِ lafzının marife kılınmasıyla ilgili olarak şunları kaydeder: yağmur lafzının صَيِّب şeklinde nekre gelmesi, şiddetli bir yağmur çeşidi murad edildiği içindir. Gökyüzü lafzının marife السَّمَٓاءِ gelmesi ise bulutun bütün ufukları kaplayacağına işaret etmek içindir. Zira gökyüzünün her tabakasına sema adı verildiği gibi her ufka da sema adı verilir. Ayrıca semanın marife kılınması asıl olup, bina ve nekrelik bakımından yağmurdaki abartıyı göstermek içindir. (Beyzâvî, I, 200-201)

Yüce Allah bu ayette de münafıkların durumlarıyla alakalı olarak meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için ikinci bir örnek sunuyor. İlk örnekte münafıkların halini yüce Allah ateş yakan kimselerin hâline benzetti. Bu ilk örnekte münafıkların, ‘’Biz de iman ettik.’’ diyerek görünürde kendilerini mümin olarak göstermeleri hali, yanan ateş sayesindeki aydınlığa benzetilmiştir. Bu aydınlıktan yararlanmanın kesilmesi de ateşin sönmesiyle karanlıkta kalmaya benzetilmiştir. Bu ayette ise Allah İslâm dinini sağanak ve bol yağmura benzetmiştir. Çünkü toprağın yağmur sayesinde yeşermesi ve hayat bulması nasıl ise kalpler ya da gönüller de iman sayesinde yeşerir ve hayat bulur. İslam dini açısından kâfirlerin ظُلُمَـٰتࣱ adı verilen karanlıklara benzetilmesi, İslâm dinindeki vaadin (söz vermenin) ve vaîdin (tehdit ve korkutmanın) yıldırıma, gök gürültüsüne ve şimşeğin çakmasına benzetilmeleri, bir de Müslümanlar açısından başlarına gelebilecek bela, felaket ve musibetlerin de yıldırımlara benzetilmesi; bunların tümü münafıklar ve inananlar açısından gerçekleri gözlerimiz önüne seriyor. Buna göre ayetin manası şöyle olmaktadır: ‘’onların durumu adeta bol yağmur misalidir.” Bu ayette مَثَلِ kelimesi, atıf edatının buna delalet etmesi bakımından hazf olunmuştur. Aynı şekilde, یَجۡعَلُونَ fiilinin kendisine delaleti sebebiyle burada, ذَو kelimesi de hazf olunmuştur. Bundan murad şudur: onların durumu bir kavmin durumu gibidir ki, gök ya da yağmur, işaret ettiğimiz biçimde kendilerini yakalamıştır. Bundan dolayı başlarına gelenler gelmiştir. İşte buradaki bu benzetme, eşyanın eşyaya benzetilmesi olayıdır. Ancak burada teşbihten söz ettiği hâlde açık ve net olarak müşebbehat (benzetilen) belirtilmemiştir.

اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ ibaresinde teşbih-i temsil vardır. Toprak yağmurla hayat bulduğu gibi kalpler de İslam ile hayat bulur. Bunun için İslam yağmura, kâfirlerin şüphe ve tereddütleri karanlıklara, Kur'an'daki vaad ve vaîdler de gök gürültüsü ve şimşeğe benzetilmiştir. (Safvetü't Tefâsir)

Fahreddin er-Râzî de teşbih-i mürekkeb olduğunu söylemiştir. Teşbih-i mürekkeb: müşebbeh ve müşebbehu bihin her birinin unsurları diğerinin unsurlarına tek tek benzemese dahi, bu ikisinden birini diğerine herhangi bir yönden benzetmektir. Bu ayetlerden maksat, gerek dini gerekse dünyevi bakımdan münafıkların şaşkınlığını; ateş yaktıktan sonra ateşi sönen, gök gürültüsü ve şimşekle beraber karanlık gecede gökyüzünün yakaladığı kimsenin şaşkınlığına benzetmektir. (Fahreddin er-Râzî)

يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ ف۪ٓي اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِۜ

Ayet istînâfi beyaniyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Müsbet fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. Hal cümlesi olduğu için tetmim itnâbına girer.

مِنَ الصَّوَاعِق ‘daki مِنَ harfi sebebiyye içindir. Çünkü الصَّوَاعِق (yıldırım), kulaklara parmakların sokulmasının sebebidir.  حذر الموت sözünden de gaye budur. Kendisinden önceki cümlenin sebebidir. Parmaklarını kulaklarına sokmaları ölüm korkusu sebebiyledir. Bu bedî’ (harika) bir îcâzdır. (Min Ğarîbi Belâgati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveyni)

أَصَـٰبِعَهُمۡ - ءَاذَانِهِم , صَیِّب - ٱلسَّمَاۤءِ - رَعۡدࣱ - بَرۡقࣱ kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Gök gürültüsü veya yıldırım şakırtısı duyduklarında, ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkayan münafıkların durumunun anlatıldığı bu ayet, alakası külliyyet olan mürsel mecazın en meşhur örneklerinden biridir. Mecazın bu türünde bir bütün söylenir, onun bir parçası kastedilir. (Zikr-i küll irade-i cüz). Burada da bütün (parmaklar) zikredilmiş, onun cüzü (parmak uçları) kastedilmiştir. Buna göre cümlenin manası, parmak uçlarını kulaklarına tıkarlar şeklindedir. Çünkü parmağın tamamının kulağa girmesi imkânsızdır. Bu hususu Beyzâvî şu şekilde izah eder: parmak uçları انامل yerine, parmaklar اصابع lafzının kullanılması mübalağa içindir. (Beyzâvî I. 203.)

Burada gerçek anlamın kastedilmesine engel hal karînesi, parmağın tamamının kulağa sokulmasının muhal olmasıdır.

Burada bir şey iki şeye benzetilmiştir. Buna teşbih-i cem denir.

Yahut gökten inen sağanak yağmur gibidir. Onun içinde karanlıklar, gökgürültüsü, şimşek vardır. Yıldırımlardan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarının içine koyarlar. Yani o yıldırımların gürültüsüyle ölümden korkarak parmaklarını kulaklarına sokarlar. Allah kâfirleri kuşatıcıdır.

Tablo; karanlık, fırtınalı bir hava, şimşekler, gök gürültüsü ve sağanak yağmur şeklindedir. Bu durum münafıkların halini anlatır. Öyle bir havada ölüm korkusuyla kulaklarını tıkamışlardır.

Allah’ın onları kuşatması; Allah’ın onları bilip, gördüğünü ifade eder. O manzaranın onları sarması gibi Allah da onları sarmıştır, içlerini dışlarını herşeylerini bilir.

وَاللّٰهُ مُح۪يطٌ بِالْكَافِر۪ينَ

Mübteda ve haberden oluşan cümle, fâide-i haber ibtidaî kelamdır. Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri anlamı kuvvetlendirmek için yapılan ıtnâbtır.

و , itiraziyyedir. حذر الموت sözü ile ...يكاد البرق sözü arasında itiraz cümlesidir. İtiraz cümlesi, bir konudan bahseden iki cümle arasına girmiştir. Burada kâfirlere tehdit konusuna dikkat çekme vardır.

Zamir gelebilecekken الْكَافِر۪ينَ kelimesinin açıkça zikredilmesinde helak edilmelerinin ve bu helakı haketme sebebinin küfürleri olduğuna işaret vardır. (Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'ani'l Kerîm, Ruveynî)

Kâfirler hakkında zamir yerine açık isim gelmesi ıtnâb sanatıdır.

Müsnedin ileyh, tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan ٱللَّه ismi olarak gelmiştir.

Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafz-ı celâlde tecrîd sanatı vardır.

Yani münafıklar Allah'ın azabından ve cezasından kurtulamazlar. Nasıl ki, kuşatılanlar kendilerini kuşatanların elinden kurtulamazlar ise bunların da hâli böyledir. Bu, esasen mecazi manadır. Bu cümle de muterize (parantez) cümlesi olup Îrabta mahalli yoktur (cümle dışı unsurdur). (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl, Keşşâf)

Kuşatılmış olan şey nasıl kuşatandan kurtulamazsa kâfirler de Yüce Allah'ın kudretinden kurtulamazlar. Böylece Yüce Allah'ın kudretinin şümulü ve sonsuz hakimiyeti, O'ndan kurtuluşun imkânsızlığı, bir şeyi kuşatanın kuşatmasına teşbih edilmiş kapalı bir istiare yapılmıştır. Onların kulaklarını parmakları ile tıkamalarının da kendilerine hiçbir faydası yoktur. Çünkü sakınmak kaderin önüne geçemez; hileler yüce Allah'ın azabını geri çeviremez.

Yağmura tutulmuş kimselere raci olacak zamir yerine " كَافِر۪ينَ / kâfirler" lafzının tercih edilmesi, onların başlarına gelen korkunç felaketlerin kendi küfürleri sebebiyle olduğunu bildirir. Nitekim; "Onların bu dünya hayatında yapmakta oldukları infakın (harcamalar) durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın misalidir" mealindeki ayet-i kerimede de aynı sebepten dolayı zamir yerine zahir isim kullanılmıştır. Çünkü buğz ve öfkeden ileri gelen ihlâk (helâk etme) daha şiddetli olur.(Ebüssuûd)

Şimşek neredeyse onların gözlerini kapıp götürür. Her ne zaman onlar için aydınlatsa, o aydınlığıkta yürürler. (Etraf aydınlanınca onun içinde yürüyorlar. Aydınlanınca yürümek; Müslümanların kazandığı ganimetten hisse, pay almaktır). Onların üzerine karardığı vakit, karanlık kapladığı vakit durdular. (Aslında qâme ayağa kalkmak demektir. Burada durmak diye tercüme ediliyor. Bulundukları yerde kalakaldılar. Müminlerle beraberken bir menfaat elde ettiklerinde bundan çok memnun olurlar. Bir sıkıntı ile karşılaştıkları zaman isyan ederler.) Allah dileseydi işitme ve görme duyularını giderirdi. Allah’ın her şeye gücü yeter.

Şimşek: buluttan yere doğru bir akımdır. Yıldırım ise yerdeki negatif enerjinin yukarı doğru çıkmasıdır.

Burada anlatılan kişiler cahiliye karanlığında yaşıyorlar. Peygamber Efendimiz s.a.v. onları bu sapkınlıklarından çıkarmak için bir nur getirmiştir. Bu nuru kabul etmiyorlar. Bu ışıktan faydalanmak yerine bu ışıktan korkuyorlar. Gözleri kamaşıyor. O ışık Onların hayatını kurtaracak ama onu görmezlikten geliyorlar.

Peki neden gidermemiştir?

Tabii ki bunda hikmetler vardır. Eğer bir insanda hayır kalıntısı, ümit ışığı varsa Allah bu insanı helak etmez. Allah Rasûlü Sallallahu aleyhi ve sellem zamanında öyle münafıklar vardı ki hallerini düzelterek iman safına geçmişlerdir. Allah onlara mühlet vermiştir. Hemen helak etmemiştir, çünkü O Halimdir.

Buradan İslam’ın insanları terbiye ederken göstermiş olduğu metodun (Sabır, hilm, semahat ) mükemmelliğini görüyoruz. Bundan dolayıdır ki Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem münafıkların ismini bildiği halde hiçbir zaman ifşa etmemiş, onları her zaman gizlemiştir. Sadece bunu bilen sahabeden bir kişidir ki oda sır tutan Hüzeyfe radyallahu anhdır. (Nablusi Tefsiri)

  Kevede كود  :

  Nakıs fiillerden olan bu kelime كادَ neredeyse ... yapmak/etmek üzere olmak anlamında kullanılır. Mazi ve muzari fiil çekimi olduğu halde emir fiil çekimi yoktur. Az kaldı ya da az kalsın şeklinde Türkçeye çevirilebilir. (Edatlar Sözlüğü) 

  Kuran’ı Kerim’de fiil formunda 20 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres) 

  Türkçede kullanılan bir türevi bulunmamakla birlikte Kuran-ı Kerim'de 10'dan fazla geçmesi sebebiyle kitabın Arapça kelimeler sözlüğü bölümüne alınmıştır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْۜ

Fiil cümlesidir. يَكَادُ  mukarebe fiillerinden olup, nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref, haberini nasbeder. 

الْبَرْقُ  kelimesi  يَكَادُ ’nün ismi olup damme ile merfûdur.  يَخْطَفُ  fiili, يَكَادُ ’ nün haberi olup mahallen mansubdur. 

يَخْطَفُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. اَبْصَارَهُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُمْۜ  muzâfun ileyh olup mahallen mecrurdur.

كُلَّمَٓا اَضَٓاءَ لَهُمْ مَشَوْا ف۪يهِۙ

كُلَّمَٓا , şart manası taşıyan zaman zarfıdır. مَشَوْا  fiiline mütealliktir. اَضَٓاءَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 اَضَٓاءَ  şart fiili olup, fetha üzere mebni mazi fiildir. لَهُمْ  car mecruru  مَشَوْا  fiiline mütealliktir.

فَ  karînesi olmadan gelen  مَشَوْا ف۪يهِۙ  cümlesi şartın cevabıdır.

مَشَوْا iki sakinin birleşmesinden dolayı mahzuf elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. ف۪يهِۙ  car mecruru  مَشَوْا  fiiline mütealliktir. 

اَضَٓاءَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındadır. Sülâsîsi,  ضوأ ‘dir.

İf’al babı fiile ta’diye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

 وَاِذَٓا اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواۜ

اِذَٓا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir. اَظْلَمَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

(إِذَا): Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

(إِذَا) dan sonraki şart cümlesinin, fiili, mazi veya muzâri manalı olur. Cevabı ise umûmiyetle muzâri olur, mazi de olsa muzâri manası verilir: 

a)  (إِذَا)  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b)  (إِذَا)  nın cevap cümlesi, iki muzâri fiili cezmedenlerin cevap cümleleri gibi mâzi, muzâri, emir, istikbâl, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف) ‘nın gelip gelmeme durumu, iki muzâri fiili cezmedenlerinkiyle aynıdır.

c)  Sükûn üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَظْلَمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. عَلَيْهِمْ  car mecruru  اَظْلَمَ fiiline mütealliktir.

فَ  karînesi olmadan gelen  قَامُواۜ  cümlesi şartın cevabıdır. 

قَامُواۜ  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

وَلَوْ شَٓاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْۜ

وَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. شَٓاءَ  şart fiili olup fetha üzere mebni mazi fiildir. اللّٰهُ  fail olup damme ile merfûdur. شَٓاءَ  fiilinin mef‘ûlü mahzuftur. Çünkü zaten cevap buna delalet eder. 

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır.  

 ذَهَبَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. بِسَمْعِ  car mecruru  ذَهَبَ ’ye mütealliktir. Muttasıl zamir  هِمْۜ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  اَبْصَارِهِمْۜ  izafeti  سَمْعِهِمْ ’ e matuftur.

 اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ۟

İsim cümlesidir. اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. 

اللّٰهَ  lafza-i celâl  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur. عَلٰى كُلِّ  car mecruru  قَد۪يرٌ۟ ‘e mütealliktir. شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. قَدِ۪يرٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

قَدِ۪يرٌ  kelimesi فيعل  vezninde sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfatı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müsbet fiil cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedin muzari fiil oluşu, hükmü takviye ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiil muhayyileyi canlandırarak, muhatabın konuyu kavramasında etkili olur.

 Ayette iğrak yoluyla mübalağa yapılmıştır. İğrâk: Yapılan mübâlağanın aklen mümkün, âdeten muhal olmasıdır. Bu ayetlerde kelama dahil olan يَكَادُ (neredeyse) kelimesi bu iğrâkları makbul kılmıştır. Çünkü şimşeğin gözleri kör etmesi aklen mümkündür ama âdeten imkânsızdır. يَكَادُ kelimesi bu sözü imkânsızlık dairesinden çıkararak hakîkate yaklaştırmıştır.

Burada şimşeğin gözleri kapması يَخْطَفُ ifadesinde istiare vardır. Bununla anlatılmak istenen, ışığının kuvveti ve parıltısının şiddeti sebebiyle şimşeğin neredeyse onların gözlerini giderip kör edecek durumda olmasıdır. Yüce Allah'ın يَكَادُ سَنَا بَرْقِهٖ يَذْهَبُ بِالْاَبْصَارِؕ [Şimşeğin ziyası, neredeyse gözleri giderecek, kör edecekti] Nur/43 sözü de bu anlamın kanıtıdır. Hülasa bunun anlamı, ‘’Şimşeğin çakması sırasında nerdeyse münafıkların gözleri gidecek, kör olacaktı’’ demektir. Ancak Yüce Allah, kapma ve giderme eylemlerini gözlere değil, körlüğe sebep olduğu için şimşeğe isnat etmiştir. (Kur'an Mecazları Şerîf er-Radî)

Başka bir görüşe göre de خطف fiilinin برق ’e isnad edilmesi mecazî aklî babındandır. Çünkü körlük; şimşek sebebiyle olmuştur. (Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveyni)

كُلَّمَٓا اَضَٓاءَ لَهُمْ مَشَوْا ف۪يهِۙ

Ayetin fasılla gelen ikinci cümlesi şart üslubunda haber isnaddır. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

مَٓا nekre-i mevsufedir ve vakit manasındadır. Aid ise mahzuftur. Yani şimşeğin etkisiyle çevrenin birazcık aydınlanması esnasında demektir. Bunun amili de yine bunun cevabı olan, مَشَوْا ف۪يهِۙ [onda yürürler] olup onun aydınlığında/aydınlığı üzerine demektir. Bu da üçüncü bir istînâf (yeni) cümledir. Bu adeta ‘’Şimşeğin çakmasıyla kaybolması esnasında, bu iki durumda bunlar ne yaparlar?’’ şeklinde bir soru soran kimseye verilen cevap niteliğini taşıyor.

اَضَٓاءَ fiili geçişli olabilir; bu durumda anlam, “onlara yürüyecekleri yeri, yolu her aydınlattığında o yolu yürürler” şeklinde olur. Yine bu durumda fiilin mef‘ûlü (nesnesi) hazfedilmiş olur. Ancak bu fiil geçişsiz (nesnesiz) de olabilir. Bu durumda anlam, “şimşek her çaktığında onun aydınlattığı, ışığının vurduğu yerde yürürler” şeklinde olur. (Keşşâf)

Allahü teâlâ'nın "Şimşek onları aydınlatınca, onun ışığında yürürler" ayeti üçüncü bir istînâf cümlesidir. Bu, sanki "Onlar, şimşek ortaya çıktığı ve gizlendiği zaman ne yapıyorlar?" diyen kimseye bir cevaptır. Bundan maksad, bu durumun münafıklara ne kadar zor geldiğini, yağmura tutulanlara şimşeğin zor gelişine ve onların içinde bulundukları son derece şaşkınlık ile, şimşek çaktığı zaman onun, gözlerini kör edeceğinden korktukları halde, bu çakışını fırsat bilip böylece birkaç adım atan, şimşeğin ışığı kaybolduğunda, oldukları yerde kalakalan ve ne yapacaklarını bilmeyenler durumuna benzetmektir. Cenab-ı Allah isteseydi, gök gürültüsünü artırır ve böylece onları sağır eder; şimşeğin ışığını da artırarak onları kör ederdi. اَضَٓاءَ fiili ya müteaddidir ki buna göre mana: "Her ne zaman şimşek onlara bir yol aydınlatsa, onlar o yolu tutarlar" şeklinde olur. Bu takdirde meful hazfedilmiş demektir. Veya bu fiil müteaddi değildir. Buna göre mana, "Her ne zaman şimşek parlarsa onlar onun ışığının düştüğü yerde yürürler" şeklinde olur. (Fahreddin er-Râzî)

Âyette "hızlı hızlı yürürler" veya "koşarlar" değil de "yürürler" denmesi, onların yavaş yavaş yürümenin ötesinde bir harekete muktedir olamadıklarına işarettir.

 وَاِذَٓا اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواۜ

Ayetteki ikinci şart cümlesi vav harfiyle önceki şart cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi temasüldür.

Burada إنْ değil, إذَا buyurulmuştur. Çünkü bahsedilen olay gerçekleşmiştir ya da kesinlikle gerçekleşecektir. Çünkü إذَا harfi, sık karşılaşılan durumlarda veya kesinlik bulacak olaylarda kullanılır. إنْ harfi ise varsayım ifade eder. Bu hadise vuku bulur ya da vuku bulmaz. (Sâmerrâî, Ala Tariqi Tefsiril Beyani, C.2, Lokman Suresi)

مَشَوْ (yürüme), malum hareket şeklidir, hızlı olduğunda buna sa’y [koşar adım yürüme] denir. Daha da hızlı olduğunda ‘adv [koşma] denir.ayette aydınlatmadan söz edilirken كُلَّمَٓا (her ne zaman), karartmadan söz edilirken اِذَٓا (..dığı zaman) kullanılmıştır. Çünkü, onların bütün amaçları yürüyebilmektir; bunda çok hırslı ve gayretlidirler. Bu yüzden, ne zaman bir aydınlık görseler derhâl fırsatı değerlendirip yürümeye çalışırlar. Oysa yerlerinde durmaları, çakılıp kalmaları böyle değildir. (Keşşâf)

وَلَوْ شَٓاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْۜ

Ayetteki üçüncü şart cümlesi وَ harfiyle önceki şart cümlesine atfedilmiştir. Cihet-i camia temasüldür. Cümle şart üslubunda haberi isnaddır.

Müsnedin ileyh tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan ٱللَّه ismiyle gelmiştir.

Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafz-ı celâlde tecrîd sanatı vardır.

Mef‘ûlun hazfedilmesi sebebiyle cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.

اَبْصَارِهِم - سَمْعِهِمْ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Şart ve cevap fiilleri hudûs ve teceddüte, isnadın Allah’a olması karînesiyle istimrara delalet etmiştir.

شَٓاءَ (dilemek) fiilinin nesnesi hazfedilmiştir, çünkü verilen cevap, nesneye zaten delalet etmektedir. Anlam şöyledir: Allah onların işitme ve görme hislerini gidermek isteseydi, giderirdi. شَٓاءَ ve أراد fiillerinde bu hazif çokça yapılır; hatta bu fiillerin nesneleri, birkaç kuraldışı garip kullanım dışında hiçbir zaman açıkça zikredilmez. (Keşşâf)

Bu cümlenin başında bulunan لَوْ [eğer] edatı mazideki bir işin oluşunu, mefruz bir başka işin oluşuna bağlamak (ta'lik) için kullanılır. Başka bir deyişle şart ifade eden لَوْ edatı, bir mânâyı, bir başka mânânın husulü şartına bağlar. Bu şart iki mânâ arasındaki, bağlılığın sebebidir. Şart cümlelerinin mefhûmları arasındaki bağlılık ya küllî ya da cüz'î olur. Külliye örnek olarak Nahl (16) sûresinin 9. âyeti verilebilir. Şöyle ki:

 وَلَوْ شَٓاءَ لَهَدٰيكُمْ اَجْمَعٖينَࣖ [Allah dileseydi sizin hepinizi hidayete erdirirdi.]

Açıkça anlaşıldığı gibi Allah'ın dilemesi, gerçekte hidâyetin sebebidir. Aralarında cüz'î bağlılık bulunan şart cümleleri için de şu örnekler verilebilir:

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) Ebû Seleme'nin kızı, yani kendi zevcesi Ümmü Seleme Hind binti Ebi Ümeyye'nin ilk kocasından olan kızı hakkında şöyle buyurmuştur: "Velev ki o, benim üvey kızım olmasaydı, bana yine helal olmazdı; çünkü o, benim süt kardeşimin kızıdır." (Ebüssuûd)

 اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ۟

Ta’liliye olarak fasılla gelmiştir. اِنَّ  ve takdim kasrıyla tekid edilmiş cümle faide-i haber inkârî kelamdır.

عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ amiline takdim edilmiştir. Bu cümle, mamulun amile kasrını, başka bir deyişle de olumlu ifadenin yanında bir de olumsuz mana ifade eder. O herşeye kadirdir. Muktedir olmadığı hiç bir şey yoktur.

شَيْءٍ ’deki tenvin kesret ve nev ifade eder.

قَد۪يرٌ۟ mübalağalı ismi fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Bu cümle Allah Teâlâ’nın tüm mevcudattaki tasarrufunun umumîliğine delalet etmektedir. Var olanı yok etmek ve yok olanı da var etmek yalnız O’nun elindedir.

عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ifadesi maksûrun aleyh, قَد۪يرٌ۟ ise maksûrdur

Müsnedin ileyh tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan ٱللَّه ismiyle gelmiştir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu için, lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

 Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekit için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi hâlk arasında bilinir.

 Bu cümle önceki ibare için tezyîl ifade eder. tezyîl, öncesinde konusu geçen meselin vuku bulmasından bağımsız olarak, ara vermeden başka bir ifadeye yer verilmesidir. Nasıl ki burada münafıklardan fazlasıyla zikredilmesi mazeret sunmalarına engel olmak ve onlara yöneltilen suçların ispatına delil olmuş ise, bu ibaredeki tezyîl de münafıklara yönelik gözdağı ve tehdidi artırmıştır. (Min Ğarîbi Belâğati'l Kur'âni'l Kerim, Ruveyni)

Münafıkların anlatımı bitmiştir.

İbadet edin emrini en geniş manada anlamamız gerekir. Kul olun. Yaşayın. İbadet aslında bizim yaşam tarzımız olmalıdır. Hayatımızın her safhasında Allah’ı düşünerek yaşıyor olmamız lazımdır. Her hareketimizde, her sözümüzde Allah bundan razı mı diye düşünmemiz gerekir.

Beni yaratan kişi, beni yöneten, benim efendim olandır. Ve sadece ona ibadet edilir.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ  münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  النَّاسُ  münadadan bedel veya atf-ı beyan olup lafzen merfûdur.

Nidanın cevabı اعْبُدُوا ‘ dir. 

اعْبُدُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.  رَبَّكُمُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

الَّذ۪ي  müfred müzekker has ism-i mevsûl  رَبَّكُمُ ’un sıfatı olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  خَلَقَكُمْ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

Has ism-i mevsûller, marife isimden sonra geldiğinde kelimenin sıfatı olur. Cümledeki yerine göre onun unsuru (Fail, mef’ûl,muzâfun ileyh) olur. (Arapça Dil Bilgisi, Nahiv, Dr. M.Meral Çörtü,s; 44)  

خَلَقَكُمْ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl, atıf harfi وَ ‘ la  خَلَقَكُمْ ‘deki zamire matuf olup mahallen mansubdur. مِنْ قَبْلِ  car mecruru mahzuf sılaya mütealliktir. Takdiri خلق الذين عاشوا من قبلكم (Sizden önce yaşayanları yarattı) şeklindedir. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

Nida çağırmak demektir. Istılah olarak da aslen ادعو  veya  نادى  şeklinde mahzuf bir fiilin mef'ûlü olmakla beraber; o fiilden naib olarak gelen harflerle ifade edilen bir seslenme biçimidir. Bu harfler; يَا ,اَيْ  ,اَيَا  ,آيْ  ,آ  ,هَيأ  ,وَا ’dır. Nidanın gayesi; nida edilene önemli bir şeyi haber vermektir. Onun için çoğunlukla nidayı emir, nehiy, istifham, şer‘î bir hüküm vs. gibi önemli şeyler takip eder.

اَيُّ  kelimesi, başında lam-ı tarif bulunan bir muhataba seslenmek için kullanılan bir sıla ifadesidir. Benzer şekilde ذو  ve  الَّذ۪ي  kelimeleri de cins isimlerini ve cümle olarak marife olan ifadeleri nitelemek üzere kullanılan bağlaçlardır. اَيُّ  müphem bir kelime olup kendisini izah edecek, müphemliğini giderecek bir ifadeye ihtiyaç duyar. Bu yüzden de peşinden ya bir cins isminin veya onun yerine geçecek (ism-i işaret vb.) bir kelimenin gelmesi ve onu nitelemesi gerekir. Böylece, seslenme (nida) ifadesinden kimin kastedildiği açıklığa kavuşmuş olacaktır. يا زيد الظريف (Ey zarif Zeyd!) örneğinde olduğu üzere, nida harfinin mamulü  اَيُّ  kelimesidir, devamındaki isim ise onun sıfatıdır. Ancak اَيُّ  cümledeki Zeyd gibi müstakil olmadığı için mutlaka sıfat almak durumundadır. Bu şekilde müphemlikten açıklığa doğru aşama aşama ilerleme, bir tür tekit ve teyit anlamı taşımaktadır. (Keşşâf)

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَۙ

لَعَلَّ , tereccî harfidir. Vukuu mümkün durumlarda kullanılır. İsim cümlesinin önüne gelir. اِنَّ gibi ismini nasb, haberini ref eder.Tereccî, husûlü arzu edilen ve sevilen, imkân dahilinde olan bir şeyin istenmesidir. 

كُمْ  muttasıl zamir,  لَعَلّ  ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. تَتَّقُونَۙ  fiili  لَعَلّ  ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

تَتَّقُونَۙ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

لَعَلَّ  edatı, tereccî içindir, yani “ümitvar olma” manasını ifade eder ve beklenti içinde olmak demektir ki, her ikisi de aynı manaya gelir demektir. Fakat bu beklenti Kerîm olan bir zattan olmalı, kişi O’ndan beklemelidir. İşte bu, yerine getirmesi kesin olan vaadinin yerine gelmiş bir ifadedir. İmam Sîbeveyh de bu görüştedir. Ancak Kutrub (v. 106/724); لَعَلَّ  kelimesinin, كَيْ (için) manasında olduğunu söylemiştir. Yani, “Sakınıp korunmanız içindir.’’ (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

تَتَّقُونَۙ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi وقى ’dir.İftial babının fael fiili  و ي ث  olursa fael fiili  ت  harfine çevrilir. 

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Nida üslubunda gelen cümle talebî inşâî isnaddır.

Nidanın cevabı emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

اَيُّ ; nida ile marife kelimeyi birbirine bağlar. Müphem bir harftir, sonraki kelimeyle açıklanır. Böylece ibhamdan sonra beyân gelir. Arkadan gelecek olan emri uyanık ve dikkatli bir şekilde almak için kişiyi hazırlar ve uyarır.

النَّاسُ kelimesindeki elif lam takısı cins içindir. رَبَّكُمْ izafeti muzâfun ileyhin şanı içindir.Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla رَبْ isminde tecrîd sanatı vardır.

ism-i mevsûllerde tevcih sanatı vardır.

 مِنْ قَبْلِكُمْ ibaresindeki مِنْ ibtidaiyyedir.

‘’Ey insanlar’’ ve ‘’Ey iman edenler’’ hitaplarıyla başlayan ayetler, taşıdıkları mesajlar bakımından benzerlik taşıdıkları gibi ayrıştıkları noktalar da vardır. Her iki hitap da kendinden sonra itikat, ibadet, helal ve haram, cezalar, sosyal hayat gibi konulara yer vermektedir. Ancak “Ey iman edenler” hitabıyla verilen mesajlar Medenî sureler çerçevesinden verildiğinden dolayı hüküm ayetleri ağır basmaktadır. Aile hukuku, cihat, gibi konular “Ey iman edenler” hitabından sonra işlenmektedir. (https://dergipark.org.Enver BAYRAM)

Beyzâvî, ayetin izahında nida hakkında vermiş olduğu şu bilgilerle dil ve belâgat alanında ne kadar yetkin olduğunu ortaya koyar: ayetteki nida harfi يَٓا aslında uzağa seslenmek için konulmuştur. Ancak bazen, karşımızdaki muhatabı uzak menzilesinde mütalaa ederek bu edatla ona seslenilir. Bu da ya kendisine hitap edilenin azametinden dolayı şanını yüceltmek için olur ki insana şah damarından daha yakın olan Allah’a münacaat esnasında kulun يَٓا nida harfini kullanarak ‘’Ya Rabbi’’ demesi bu kullanıma güzel örnektir. Ya da çağrılan kişinin gafletine işaret etmek, kötü anlayış sahibi kimseleri uyarmak için olur.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ (Ey insanlar Rabbinize ibadet edin) ve يا ايها الغافل اسمع ما ينفعك (Ey gafil sana faydası olacak şeylere kulak ver) örneklerinde olduğu gibi. ‘’Ey iman edenler’’ hitabında olduğu gibi. يَٓا edatı münada ile beraber tam bir cümle teşkil eder. Çünkü edat fiilin yerine geçmiştir. اَيُّ ise harf-i tarifle marife olana ulaşmak için konulmuştur. Çünkü o haliyle başına يَٓا nın gelmesi imkânsızdır. Aksi takdirde iki harf-i tarif birleşmiş olur. Çünkü ikisi de eşittir. اَيُّ ’ye münadanın hükmü verilmiş ve açıklayıcı sıfatı olarak nida ile kastedilen şeyin yerine konulmuştur. (Beyzâvî, I, 215-216)

Zemahşerî, insanın kendisine şah damarından daha yakın olan yaratanına seslenişlerinde uzaklık anlamı içeren يَٓا edatını kullanmasını, deyim yerindeyse psikolojik bir çıkarımla, dua eden insanın hatalarının şuurunda olmasına ve belki de nefsini kırmasına, böylece dualarının kabulü için bir yol bulmasına bağlar. (Zemahşerî, Keşşâf, I, 96)

يَٓا harfi aslında uzaktakine nida etmek için vaz edilmiştir.Ciddi ve mühim bir sebepten dolayı bu harf, yakındakine seslenmek için de kullanılabilir. Yakındakine nida etmek için اَىْ ve أ harfleri kullanılmıştır. Sonra bu يَٓا harfi yakında da olsa, uzaktaki kimse yerine koyarak, dalgın ve gafil olan kimseye seslenmek için kullanılmıştır. Eğer, "Cenab-ı Hak; "O (Allah), insanlara şah damarından daha yakındır" (Kâf, 50/16) olduğu halde, O'na dua eden niçin Yâ Rabbi, Yâ Allah diye duâ eder? denilirse, cevaben deriz ki bu, dua eden kimsenin nefsini hakir görerek kendisini yakın olan yerlerden ve O'na yaklaşmış olan kimselerin derecelerine yaklaştıracak şeylerden uzak görmesi; Cenab-ı Hakk'ın, "Ben, benden dolayı kalbleri mahzun olanların yanındayım" hadis-i kutsisi gereğince, duası kabul olsun diye kendisinin noksan olduğunu itiraf etmesidir. Veya bu, dua eden için, duasının kabulü en mühim şeylerdendir. (Fahreddin Râzî)

Allah Teâlâ önceki ayetlerde insanları müminler, kâfirler ve münafıklar olarak üç sınıfa ayırıp gaib sıygasıyla/hikaye kipiyle (üçüncü şahıs) onların hususiyetlerinden bahsettikten sonra üslup değiştirerek hitap kipiyle (ikinci şahıs) bütün insanlara seslenerek onları kendisine ibadet etmeye ve ona boyun eğmeye çağırmıştır. Ayetlerdeki hitap üslubunun değişmesindeki sırları Beyzâvî şöyle açıklar: Yüce Allah önceki ayetlerde mükellef grupları sıra ile sayıp onların özelliklerini ve işlerinin sonuçlarını zikrettikten sonra bu ayetlerde, dinleyiciyi sarsmak ve harekete geçirmek, ibadetin önemini ve onun şanının büyüklüğünü göstermek ve hitap zevki ile ibadet külfetini azaltmak için, gaibe (üçüncü şahsa) hitaptan, muhataba (ikinci şahsa) hitaba dönerek (iltifat ederek) doğrudan doğruya “Ey insanlar!” diye seslenmiştir. (Beyzâvî, I, 215.)

اُعْبُدُوا رَبَّكُمْ [Rabbinize kulluk (ibadet) ediniz.] yani, O’nu birleyiniz, tevhid inancına bağlanınız. İbn Abbas (ra)’dan : “Kur’an’da yer alan ibadet anlamındaki her kelime; tevhidi, Allah’ın birliği manasını ifade eder. (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

اُعْبُدُوا رَبَّكُمْ [Rabbinize ibadet edin] cümlesinde, Rabb kelimesinin muhatab zamirine muzâf olarak zikredilmesi, Allah'ın şanını yüceltme ve ona saygıyı ifade eder.(Safvetü't Tefâsir)

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَۙ

Ayetin son cümlesi taliliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Gayrı talebî inşâ cümlesidir. لَعَلَّ ’nin haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade etmektedir. Ayrıca muzari fiil olayı zihinde canlandırmayı sağlayarak muhatabı etkiler.

Umulur ki anlamında olan لَعَلَّ , Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde ...olsun diye, ...olması için şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşa formundan çıktığı için, mecaz-ı mürsel mürekkeptir.

لَعَلَّ; umulur ki.. demektir. Allah’ın “umulur ki” demesi uygun mudur? Allah zaten geçmişte ve gelecekte ne olacağını bilir. Kur’an’da Allah’a isnad edilen لَعَلَّ sözleri muhakkak ki anlamına gelir. (M. Ebu Musa) Bunlar sebep bildirir, (lamu’t ta’lil manasındadır). ‘’Bunları yapın ki, muttaki olabilesiniz’’ demektir.

Söz konusu ayette "Umulur ki takvaya eresiniz" buyrulmuş, fakat bunun yerine "Umulur ki ibadet edersiniz" denmemiştir. Oysa öyle denmesi, "Ben cinleri ve insanları ancak bana ibâdet etsinler diye yarattım." mealindeki âyete de uygun düşerdi. Fakat ibâdetin vücub ve lüzumunu daha kuvvetli olarak ifade etmek için ibâdet yerine takva kullanılmıştır. Çünkü takva ibâdet edenin hedefi ve son gayretidir. Şu hâlde eğer takva onun üzerine lâzım ise ondan aşağısı elzem, edası ehven olur. (Ebüssuûd)

Dikkat ediniz; ayette لَعَلَّكُمْ buyuruluyor. Bu ise ümit ifade eder. Bu şekilde de korunmanız bir kuvvetli ümit olarak gösteriliyor da, "korunacağınızdan emin olunuz" denilmiyor. Çünkü ilâhî iradeyi hiçbir şey şarta koşamaz. Siz ibadetinizle onu korumaya mecbur edemezsiniz. Ubudiyet (kulluk) kanunu çoğunluğa ait bir kanundur. Asıl koruyacak olan Allah'ın lütfu ve rahmetidir. İbadet ilk önce yaratılışınızın, terbiyenizin bir teşekkürüdür. Bunun Allah'ı mecbur edecek, minnet altında bırakacak bir gerektirici kudreti yoktur ve zaten Allah'ın layık olduğu şükür ve kulluğu kâmil bir şekilde eda da edemezsiniz. Şu halde "ibadet ediyoruz" diye her sonuçtan emin olmayınız, ancak ümitvar olunuz ve ümidinizi Allah'tan başkasına bağlamayınız ve Allah'ı tanımak için yaratılışınıza ve terbiyenize bakınız. O zaman bilirsiniz ki, bir yaratıcınız ve Rabbiniz var. Hem sizi ve hem sizden öncekileri yaratan O'dur. (Elmalılı)

Ayet tefsirinde İmam Kurtubi, bu ayeti kerimenin şanı yüce Allah’ın, insanı bütün yaratıklara muhtaç olmaktan kurtardığının delili olduğunu söyler. Hz Peygamber (sav) de bu hususa işaret ederek ‘’Allah’a yemin ederim sizden herhangi bir kimsenin ipini alıp sırtı üzerinde odun taşıması, ister versin ister vermesin, herhangi bir kimseden dilenmesinden onun için daha hayırlıdır buyurmuştur. Türlü sanat ve benzeri meslekler bütünüyle bu odun toplamanın kapsamı içine girer. Hırs, emel, dünya süsüne duyduğu rağbet sebebiyle kendisi gibi bir insana nefsini muhtaç eden bir kimse, Allah’a eş koşma yolunun ağzına gelmiş demektir’’ diyerek insanın sosyal hayatta en çok ihtiyaç duyduğu rızık temini hususunda topluma dolaylı nasihatlerde bulunmuş ve yön vermiştir. Sözkonusu nasihatlerini ayetin ifade ettiği şirke düşme hususuyla ilişkilendiren müfessirin savaş ve çeşitli sıkıntılı süreçlerde toplumun, gıda ihtiyacının artmasıyla tezahür edebilecek isyan ve Allahtan başka rızık verici arama eğilimine dikkatleri çekmiş olması ve bir uyarıda/hatırlatmada bulunarak sosyal hayatı yönlendirmiş olması da muhtemeldir.

Müfessirin 24. Ayetin tefsirini yaparken cehennme odun olacak insanların kimler olduğunu açıklamasının ardından ‘Allah bizi o cehenneme odun olmaktan muhafaza buyursun’ diye dua etmesi onun, bir Müslüman olarak nefsini ve ümmeti terğib ve terhib üslubu ile sakındırmasına, bu ifadeleri okuyan toplumu yönlendirmesine delil olarak zikredebilmektedir. Ayrıca yapılan duadan toplumun irşad edilmeye çalışıldığının çıkarılması da uzak bir ihtimal olarak görülmemektedir.

Kaynak: Kurtubi Tefsiri

https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp

خَلَقَ  fiili; yarattı, جَعَلَ fiili; yarattığı şeye sonradan bir görev verdi demektir.

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَٓاءَ بِنَٓاءًۖ

اَلَّذ۪ي  müfred müzekker has ism-i mevsûl,  رَبَّكُمْ ’ un ikinci sıfatı olarak mahallen mansubdur.  İsm-i mevsûlun sılası  جَعَلَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

Has ism-i mevsûller marife isimden sonra geldiğinde kelimenin sıfatı olur. Cümledeki yerine göre onun unsuru (Fail, mef’ûl,muzâfun ileyh) olur. (Arapça Dil Bilgisi, Nahiv, Dr. M.Meral Çörtü,s; 44)  

جَعَلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. لَكُمْ  car mecruru  جَعَلَ fiiline mütealliktir. الْاَرْضَ  mef‘ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

فِرَاشًا  kelimesi  الْاَرْضَ ‘ ın hali olup fetha ile mansubdur. السَّمَٓاءَ  atıf harfi وَ ‘ la  الْاَرْضَ ’ya matuftur.  السَّمَٓاءَ  mahzuf fiilin mef’ûlü bihi olup fetha ile mansubdur. Takdiri, جعل السماء

şeklindedir. بِنَٓاءًۖ  kelimeside  السَّمَٓاءَ ‘nın hali olup fetha ile mansubdur. 

جَعَلَ  değiştirme manasında kalp fiillerindendir. جَعَلَ  kelimesi 3 şekilde gelir:

1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek  

2. Bir halden başka bir hale geçmek 

3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Hal cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim).(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

بِنَٓاءً  kelimesi masdardır. Bu, yapılmış bina edilmiş şeyin adı olmuştur.

Ayetteki ism-i mevsûl ve onun sıla cümlesi  اَلَّذ۪ي جَعَلَ  ifadesi ya önceki ayette geçen  الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ  ifadesinin sıfatı ve övgü, tazim ifadesi olarak nasb mahallindedir. Ya da mübteda olarak merfûdur. Ancak merfû olması halinde bile, mansub olduğu durumdaki övgü manasını taşır. (Keşşâf)

وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْۚ

Cümle atıf harfi  وَ ‘ la önceki sıla cümlesine atfedilmiştir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ile matufun aleyh arasında irab bakımından, siga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.Matufun irabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Fiil cümlesidir. اَنْزَلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. مِنَ السَّمَٓاءِ car mecruru  اَنْزَلَ  fiiline mütealliktir. مَٓاءً  mef‘ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

فَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَخْرَجَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  بِه۪, car mecruru  اَخْرَجَ  fiiline mütealliktir. مِنَ الثَّمَرَاتِ  car mecruru mahzuf hale mütealliktir.

رِزْقًا  mef‘ûlun bih olup fetha ile mansubdur. لَكُمْ  car mecruru  رِزْقًا ’ın mahzuf sıfatına mütealliktir.

Şayet, ‘’رِزْقًا kelimesini nasb eden nedir?’’ dersen, şöyle derim: Eğer مِنَ الثَّمَرَاتِ ifadesindeki  مِنَ  kısmîlik ifade ediyorsa, o zaman  رِزْقًا  kelimesi sebep bildiren mef‘ûl (mef‘ûlün leh) olarak mansupdur; fakat eğer  َمِنَ  beyân ifade ediyorsa o zaman  رِزْقًا kelimesi  اَخْرَجَ َ fiilinin mef‘ûlü olarak mansubdur. (Keşşâf)

اَخْرَجَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  خرج ’dir. 

اَنْزَلَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  نزل ‘dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.  

فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıtadır. Takdiri  إن كرّمكم الله بهذه الخيرات (Eğer Allah sizi bu hayırlarla ikram ederse) şeklindedir. 

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَجْعَلُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

لِلّٰهِ  car mecruru  تَجْعَلُوا  fiilinin mahzuf ikinci mef‘ûlüne mütealliktir. اَنْدَادًا  birinci mef‘ûlu olup fetha ile mansubdur.

وَ  haliyyedir. İsim cümlesidir. Munfasıl zamir  اَنْتُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur. تَعْلَمُونَ  mübtedanın haberi olup mahallen merfûdur. 

تَعْلَمُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. amir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. 

اَنْدَادًا  kelimesi sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfatı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَٓاءَ بِنَٓاءًۖ

Ayet önceki ayetteki رَبَّكُمُ için sıfat olarak gelmiştir. Sıfatlar anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

İsm-i mevsûllerde tevcih sanatı vardır.

السَّمَٓاءَ - الْاَرْضَ kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab, mürâât-ı nazîr; فِرَاشًا - بِنَٓاءً  arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

Bazı îcâzu’l-Kur’an müellifleri bu ayet vb.ayetlerde de muḳabele sanatının olduğu fikrindedirler. Yerle gök arasındaki tezatlık malumdur, döşek ile bina arasında ise bina ile kastedilenin yükseklik olduğu düşünülür ve manevî bir ṭıbâḳın varlığı kabul edilirse muḳabele sanatı gerçekleşmiş olur. (Zerkeşî, Burhân fî ‘Ulûmi’l-Ḳur’ân, III, 456.)

Car ve mecrurun mef‘ûle takdim edilmesi muhatapların menfaatine olan süruru hızlıca beyan etmek içindir. Ayrıca uyandırılmak istenen meraktan dolayı mef‘ûl car mecrurdan sonra gelebilir. Özellikle de muhataba yapılan ikazdan sonra lutfedilen kabiliyet ile ona fayda sağlayacak ameli yapabilir olduğunun zihinde canlandırılması için car mecrur, mef‘ûlün önüne geçmiştir. (Min Ğarîbi Belâgati'l Kur'âni'l Kerim, Ruveyni 208. soru)

Burada “yatak” ve “bina” kelimeleri arasında manevî tıbâk vardır. Bina, yüksek olduğu için yatağın zıddı olur.

جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَٓاءَ بِنَٓاءً [Yeryüzünü sizin için bir yatak, göğü de tavan kıldı] cümlesinde ince bir mukabele sanatı vardır. Zira ayette اَرْضَ ‘ın mukabilinde السَّمَٓاءَ kelimesi, فِرَاشًا mukabilinde de بِنَٓاءً zikredilmiştir. Bu da güzel edebî sanatlardandır. (Safvetü't Tefâsir)

فِرَاشًا ifadesinde istiare vardır. Çünkü Allah Teâlâ, yeri yayılmada döşeğe göğü yükseklikte binaya benzetmiştir. (Safvetü't Tefâsir)

وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْۚ

Müsbet fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. و ’la öncesine atfedilen cümlede atıf sebebi temasüldür.

مِنَ الثَّمَرَاتِ ifadesindeki مِنَ kısmîlik (ba‘ziyyet) ifade eder. Ayrıca nekre olarak kullanılmış olan مَٓاءً (su) ve رِزْقًا (rızık) kelimeleri bu kısmîlik manasını barındırmaktadır. Burada sanki “Gökten suyun bir kısmını indirdik ve onun meyvelerinin bazılarını çıkardık ki bu sizin rızkınızın bir kısmı olsun” anlamı kastedilmiştir. İşte buradaki anlamın sıhhatine uygun olan görüş budur. Zira Allah Teâlâ bütün suyu gökten indirmemiş; bütün meyveleri yağmurla çıkarmamış; bütün rızkı meyvelerden ibaret kılmamıştır. Yine مِنَ الثَّمَرَاتِ ifadesindeki مِنَ ’in, beyân ifade eden مِنَ harfi (min-i beyâniyye) olması da mümkündür. (Keşşâf)

Burada اَنْزَلَ fiili Allah Teâlâ'ya isnad edilmiştir. Bu da insan için suyun önemli olması sebebiyledir.

Tefsîrü'l Kebîr'de şöyle yazılıdır: Suyun indirilmesi her yerde çok görülen ve her zaman tekrarlanan açık bir nimettir. Bu sebeple Allah Teâlâ insanın kendi nimetlerine şükretmesi için ve böylece Allah’ın ona olan rahmetinin artması için, onun dikkatini çekerek bu fiili açıkça kendisine isnad etmiştir. Aynı şekilde bitkilerin yetiştirilmesi de اَخْرَجَ şeklinde kendisine isnad edilmiştir. Suyu indiren de bitkileri yetiştiren de odur. (Sâmerrâî, Yasin Sûresi, Beyânî Tefsir Metodu)

مَٓاءً - رِزْقًا kelimelerinin nekre gelişi nev ve kıllet ifade eder.

Suyun tamamı gökyüzünden inmediği için azlık ve baz'iyet ifade eder. Çünkü bunun dışında da çok su vardır. Meyvelerin tamamı da rızık değildir. (Min Garîbi Belâgati'l Kur'âni'l Kerim, Ruveyni)

Ayette farklı anlama gelen مِن ’ler arasında tam cinas ve reddü’l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً ifadesinde sonradan gelen مَٓاءٍ kelimesine dair merak uyandırmak  ya da semâ’nın suyun kaynağı olması sebebiyle car mecrur mef‘ûlün önüne geçmiştir. (Min Garîbi Belâgati'l Kur'âni'l Kerîm, Ruveyni, 213.soru)

Ayette yeryüzü gökyüzünden önce zikredilmiştir. Çünkü insanların yeryüzüne ihtiyacı ve ondan yararlanması daha fazla ve daha açıktır. Cenâb-ı Allah gökyüzünü üstümüze kurulmuş yüksek bir kubbe yapmıştır. "Sema" (gökyüzü), cins isim olup bir veya birkaç semâ için de kullanılır. "Bina"; çatı, tavan, kubbe, dam gibi sakfı olan ve barınmak için yapılan şeylere denir. (Ebus Suud)

فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

Şart cümlesinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Şartın cevabı, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mef‘ûlun hazfedilmesi sebebiyle cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması sebebiyle lafz-ı celâlde tecrîd sanatı vardır.

السَّمَٓاءِ ‘nin tekrarında reddü'l-acüz ale's-sadr تَجۡعَلُوا۟ - جَعَلَ kelimelerinde iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

مَٓاءً - رِزْقًا - ٱلثَّمَرَ ٰ⁠تِ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

لِلّٰهِ kelimesi ile zamir zikredilmesi gereken yerde zahir isim zikredilerek ıtnâb yapılmıştır.

Ayette, Allah isminin yerini tutacak bir zamir yerine özellikle ism-i celâlin zikredilmesi, O’nun sıfatlarını ve ulûhiyet (tanrılık) vasfını tayin ettikten sonra hak mabud olduğunu bildirmek içindir. (Min Ğarîbi Belâgati'l Kur'âni'l Kerim, Ruveyni, 224.soru)

تَعْلَمُونَ fiilinin mef‘ûlü ifade edilmemiş adeta (genel olarak); “sizler ilim ve marifet ehli insanlarsınız” denilmek istenmiştir. Bu ifadedeki kınama muhtevası gayet açık ve vurguludur, yani şöyle denilmiştir: Sizler her şeyi çok iyi bilen, temyiz kabiliyetine sahip insanlarsınız; ama din işinde Allah’a ortak koşuyor olmanız cehâletin, akılsızlığın son noktasıdır. تَعْلَمُونَ fiilinin mef‘ûlü olarak “O’nun benzersiz olduğunu” veya “O’nunla putlar arasındaki farkı” ya da “Allah’ın yaptıklarını putların yapamayacağını” ifadesinin takdir edilmesi de mümkündür. Nitekim şuayette de bu durum ifade edilmiştir; [Sizin ‘ortaklarınız arasında, bunlardan birini yapabilen var mı?!] Rûm 30/40 (Keşşaf)

Hal cümleleri, konuya açıklık getirmek amacıyla yapılan ıtnâbtır.

Müsnedin muzari fiil oluşu, hükmü takviye ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiil muhayyileyi canlandırarak, muhatabın konuyu kavramasında etkili olur.

Muzari fiilin tercih edilmesi olayın zihinde daha kolay canlandırılması için de olabilir. muzari fiilin geldiği hâllerde çoğunlukla bu gâye mevcuttur. muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.

İslâmiyetin zuhuru sırasında Araplar; edebiyat, belağat ve fesahat konularında tekamülün zirvesinde bulunuyorlardı. Bu hususta kendileriyle boy ölçüşecek yeryüzünde hiçbir millet mevcut değildi.

Şair ve şiir onlar için her şeydi. Çünkü şiir, atalarının cemiyet hayatını, adet ve inançlarını aksettiren tek güvenilir ayna idi.

Cemiyette şairler, büyük değer sahibi idiler ve büyük hürmet görürlerdi. Öyle ki, kabilelerinden güçlü bir kahraman yerine, bir şairin çıkmasını her zaman tercih ederlerdi. Zira, yegane gayeleri olan şöhreti, en güzel şekilde yayabilecek olan ancak şairdi. Yılandan korkar gibi, şairlerin hicivlerinden çekinir ve korkarlardı.

Şairler, onlarca birer kahraman kabul ediliyordu. Öyle ki, bir şairin, bir tek sözü üzerine kabileler birbirleriyle kıyasıya çarpışıyorlardı. Yine bir şairin bir tek sözü ile de yıllardan beri birbirleriyle kanlı bıçaklı olanlar bir anda barışabiliyorlardı.

Eski zamanda şiire; "Arab'ın Defteri" deniliyordu. Zira, Arabın ahlak ve adetleri, diyanet ve akideleri ancak şiirle biliniyor ve onunla nesilden nesile intikal edip geliyordu.

Bu devirde, şiiri besleyen ve teşvik eden birçok unsurlar vardı. Güçlü bir şair, hem kendisi, hem de kabilesi için itibar sağlıyordu.

Yine muayyen zamanlarda kurulan panayırlar şiirin gelişmesinde büyük rol oynuyordu. Kurulan bu panayırlar bir nevi edebiyat şöleni idi. Panayırlarda, jüri huzurunda şiir ve hitabet müsabakaları düzenlenirdi. Çeşitli yerlerden gelen şair ve hatipler, burada şiirler okur, hitabelerde bulunur, birbirlerine üstün gelmek için bütün güçlerini ortaya koyarlardı.

Üstünlük sağlamakla da son derece iftihar ederlerdi. Sonunda, jüri tarafından birinci seçilen şiir, keten bez üzerine altın yaldızla yazılarak Kabe duvarına asılırdı.

Taif'le Nahle arasında bulunan Suk-ı Ukaz, panayırların en büyüğü idi. Çoğunlukla şiir yarışmaları burada tertip edilirdi...

Panayırlar aynı zamanda bir çeşit fuar mahiyetini de taşıyordu. Bütün kabilelerin bir araya geldiği ticari, içtimai ve siyasi faaliyet sahalarıydı. Zilhicce ayında açılan panayırlar 20 gün devam ederdi. Esirini fidye ile kurtarmak, davasını halletmek, düşmanını bulmak, şiir okumak, konuşma yapmak isteyen herkes bu panayırlara koşardı. "Şiire bu derce önem verilmiş olması, dilin en ince şekilde incelenmesi sonucunu hazırlamıştır." Böylece, İslâmın zuhuru sırasında Arabistan'da edebiyat, fesahat ve belâğat zirveye ulaşmıştı. Adeta görünmez bir el, zihinleri ve ruhları, Kur'ân-ı Mu'cizü'l-Beyanın insanüstü üslubuna hazırlıyordu.

Arapların bu mümtaz hususiyeti haiz bulunmaları sebebiyledir ki, Kur'ân-ı Azimüşşan, edebiyat, belağat ve fesahatın zirvesinde nazil oluyordu. Bu fesahat ve belâğâtı, i'caz (mucizeliği) ve îcazıyla (vecizliği) Arap edip, şair ve hatiplerini muarazaya davet ediyor ve onlara meydan okuyordu. Fakat onlar, çok geçmeden bu eşsiz kelama benzer getirmenin mümkün olmadığını anladılar ve susmak mecburiyetinde kaldılar.

Kur'ân'ın üslubu öylesine veciz, öylesine tatlı, öylesine fasih ve beliğ idi ki, bu işi iyi bilen Araplar, hayretlerini gizleyemiyorlardı. Birgün bedevi Arap ediplerinden biri, "Artık emrolunduğun şeyi açıkla ve müşriklerden de yüz çevir," âyetini duyunca, kendisinden geçercesine secdeye kapanmıştı.

Hadise, müşrikleri çıldırtacak nitelikteydi. Nefret saçan bakışlarla adamın üzerine vardılar ve öfkeyle bağırdılar:

"Sen de mi Müslüman oldun?"

"Hayır," diye cevap verdi, bedevi edip.

"Ben sadece bu ayetin belâğâtına secde ettim."

İmr'ül-Kays, Muallaka şairlerinden biriydi. Bir gün kız kardeşi,

"Ve denildi ki: 'Ey yer, suyunu yut. Ey gök, suyunu tut.' Su çekildi, iş bitirildi ve gemi Cûdî Dağına oturdu. Ve 'Zâlimler gürûhu Allah'ın rahmetinden uzak olsun' denildi." âyetini işitince, doğruca Kâbe'ye vardı ve;

"Artık kimsenin söyleyecek birşeyi kalmadı. Bu belâğât karşısında kardeşimin şiiri de duramaz."

diyerek kardeşinin en üstte asılı bulunan kasidesini duvardan indirdi. En meşhur kasidenin kaldırıldığı görülünce, diğer Muallakat da birer birer indirildi.

Cahiliyye Devrinin en meşhur ve en eski şiir örnekleri şüphesiz "Muallakat-ı Seb'a" (Yedi askı) şiirleridir. Bu şiirler, dilden dile dolaşmış, asırlar sonrasına kadar varmıştır. Kuvvetli bir görüşe göre bu şiirler, Hammadü'r-Raviye tarafından toplanmıştır.

https://sorularlaislamiyet.com/cahiliye-doneminde-araplarin-en-cok-ovunc-kaynagi-olarak-gordukleri-meziyetleri-ne-idi

Öte yandan yine o dönemde:

Tufeyl ibn Ammar al dawasi Mekke dışında yaşayan bir kabile lideridir.

İyi bir şairdir.

Tufeyl hac yapmaya giderken onun kabilesinden olup Mekke girişinde yaşayanlar onu uyarıp, gitme, orada bir adam var, sözlerini duyarsan müslüman olursun. Ama illa gideceksen bu pamuk parçasını al ve kulaklarına tıka derler. Ve peygamberimizi sav tarif ederler.

Tufeyl Kabe’ye varıp da peygamberimizi sav görünce kulaklarını tıkar ve bir süre tavaf yaparken düşündü. Neden endişe edip kulaklarımı tıkayayım ki, ben buraların en iyi şairlerindenim, kabilemin reisiyim der ve kulağına tıkadıklarını çıkarır...Sonrasında tabi müslüman olur ve bu hikayeyi kendisi anlatır. (Nouman Ali Khan)

Velid bin Muğiyre ise o dönemde, şiiri çok iyi bilirim, bu bir şiir değil, biz bununla savaşamayız, en iyisi biz buna sihir diyelim. Hem sihirden herkes korkar ve Muhammet’ten (sav) etkilenmemeleri icin onu dinlemelerini engellemiş oluruz, şiir dersek herkes dinlemek ister demiştir. (Nouman Ali Khan)

Gene o dönem islamın en azılı düşmanlarından Utbe İbn Rabia en büyük tartışmacı (debate) ve alaycılardandır. Halktan kimse onun sozleriyle düelloya giremez ve onunla yarışamazdı, etrafındakiler ona gelip neden Muhammed’le (sav) gidip onunla söz düellosuna girmiyorsun dediler.

İddialaşırlar ve Muğîra gider.. İddialaşanlar da onları uzaktan izlemektedirler.

Peygamberimizin yanına gidip takınabildiği en kötü tavrıyla ona ne istiyorsun? Kadın mı? Liderlik mi? Para mı? Buradayım ve ne istersen vereceğim demiştir. Uzun süren hakaretlerden sonra Peygamberimiz sav ona bitirdin mi? deyip.. Fussilet suresini okumaya başlamıştır.

Vahşi bir köpek gibi peygamberimizin önünde haykıran Muğire ağlamaya başlar ve elleriyle peygamberimizin ağzını kapatarak, Yeter! Söyleme artık! Söyleme! Deyip geri onu izleyenlerin yanına dönmüştür.. Ona ne oldu sana diye sorarlar. Senin bu yüzün gittiğin yüz ile aynı değil derler. O da bunun ne olduğunu bilmiyorum ama bu bir sihir değil, bu çok büyük birşey demistir.

Utbe Ibn Rabia: Risâletten önce Kâbe’nin tamiri sırasında Hacerülesved’in içine konulduğu örtüyü tutanlardan biridir. Hz. Muhammed’in peygamberlik iddiasından vazgeçirilmesi için Ebû Tâlib ile görüşen Kureyş heyetinde yer aldı. Rasûl-i Ekrem’e karşı çıksa da ona eziyet etmedi, yumuşaklıkla onu davasından vazgeçirmeye çalıştı.

Bununla birlikte Mescid-i Harâm’da arkadaşlarıyla beraber Hz. Ebû Bekir’i öldüresiye dövdüğü rivayet edilmektedir (Nûreddin el-Halebî, I, 475-476).

Hz. Peygamber’in, müslümanlara işkence etmesi, İslâm dinine şiddet ve baskı yoluyla karşı koymasıyla tanınan bazı müşriklere beddua ettiğini ve bu bedduasının etkisini gösterdiğini bildiren hadisler vardır.

Bu hadislerin birinde Rasûl-i Ekrem, Utbe b. Rebîa’nın da aralarında bulunduğu yedi kişi hakkında beddua etmiş, bunların hepsi Bedir Savaşı sırasında öldürülmüştür (Müsned, I, 393, 397).

Aynı şekilde Hz. Peygamber, Kâbe’nin yanında secdeye vardığı bir sırada Ukbe b. Ebû Muayt’ın kendisini tâciz etmesi üzerine aralarında Utbe b. Rebîa’nın da bulunduğu Kureyş ileri gelenlerini Allah’a havale etmiştir (Buhârî, “Cizye”, 21).

Başta Abese sûresi olmak üzere bazı âyetlerin nüzûl sebebinin Utbe’yle ilgili olduğuna dair kayıtlar mevcuttur. Mukātil b. Süleyman’a göre, “Allah’ın nur vermediği kimsenin nuru olmaz” âyeti (en-Nûr 24/40) onun hakkında inmiştir. Zira Câhiliye döneminde dindar göründüğü halde İslâm ortaya çıktıktan sonra iman etmemiştir (Kurtubî, XII, 286). “Onların günah işleyen ve inkârcı olanlarına uyma!” âyetinin de (el-İnsân 76/24) Utbe b. Rebîa ile Velîd b. Mugīre hakkında nâzil olduğu rivayet edilir (a.g.e., XIX, 149).

https://islamansiklopedisi.org.tr/utbe-b-rebia

وَاِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه۪ۖ

وَ  istînâfiyyedir. اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezmeder. كُنْتُمْ ’ ün dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur. ف۪ي رَيْبٍ  car mecruru  كَانَ ’ nin mahzuf haberine mütealliktir. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl  مِنْ  harf-i ceriyle  رَيْبٍ ’ ye veya mahzuf sıfatına mütealliktir.  İsm-i mevsûlun sılası  نَزَّلْنَا ’ dır. Îrabtan mahalli yoktur.

نَزَّلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. عَلٰى عَبْدِنَا  car mecruru  نَزَّلْنَا  fiiline mütealliktir.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

أْتُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.  بِسُورَةٍ  car mecruru  أْتُوا  fiiline mütealliktir.  مِنْ مِثْلِه۪ۖ  car mecruru  سُورَةٍ ’ in mahzuf sıfatına mütealliktir. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olup mahallen mecrurdur. 

مِثْلِه۪  kelimesi sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfatı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَادْعُوا شُهَدَٓاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

Ayet, atıf harfi وَ ‘ la şartın cevabına matuftur. Fiil cümlesidir. ادْعُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. شُهَدَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olup mahallen mecrurdur. مِنْ دُونِ  car mecruru  ادْعُوا  fiiline mütealliktir. اللّٰهِ  lafza-i celâl muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

شُهَدَٓاءَ  kelimesi sıfat-ı müşebbehe kalıbındandır.

Sıfatı müşebbehe, “benzeyen sıfat” demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenilenen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder. كُنْتُمْ ’ ün dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur. صَادِق۪ينَ  kelimesi  كُنْتُمْ ’ün haberi olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. 

Şartın cevabı, öncesinin delaletiyle mahzuftur. Takdiri, إن كنتم صادقين في أن محمدا قاله من عند نفسه فافعلوا هذا الذي طلب منكم. şeklindedir.

صَادِق۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صدق  fiilinin ism-i failidir. 

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه۪ۖ

Ayet şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümlede îcâz-ı hazf vardır. İsm-i mevsûllerde tevcih sanatı vardır.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.

عَبْدِنَا izafetinde azamet zamiri نَا ’ya muzâf olması عَبْدِ’ye şeref kazandırmıştır.

بِسُورَةٍ ’deki tenvin herhangi bir manasındadır.

Bu tehaddi ayetinde bir sure değil, bir surenin benzerinden getirin demekle meydan okumadaki kararlılık ve istenenin yerine getirilmesindeki imkansızlık vurgulanmıştır.

Rabıta فَ ’si ile gelen cevap cümlesi, emir üslubunda talebî inşa isnaddır. Getirin emri taciz manasındadır. Amaç muhatabın bu işi yapmaktan aciz kalacağını ifade etmektir. Mecaz-ı mürsel mürekkeptir.

Ayetin başında وإنِ ارتبتم (eğer şüpheleniyorsanız) değil de "وَاِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ [eğer şüphe içindeyseniz] ibaresinin vârid olması, başka bir deyişle fiil yerine isim kullanılması daha önce de işaret edildiği gibi, Kur’ân'ı şüphe şaibesinden bile tenzih etmek içindir. Nitekim Bakara (2) sûresinin 2. âyetinde de لَا رَيْبَۚۛ فٖيهِۚۛ buyurulması bu maksada mebnidir. (Ebus Suud)

Reyb / şüphe" kelimesinin nekre (harf-i tarifsiz) olarak zikredilmesi ve ayetin başında da yine şüphe ifade eden اِنْ [eğer] şart edatının kullanılması bu bâtıl inancın dahi kâfirler arasında zayıf kalmaya mahkûm olduğunu bildirmek amacına dönüktür. Başka bir ifadeyle, kâfirlerin kesin inancı bile zayıf bir şüphe derecesindedir. Çünkü Kur’ân'ın bir mucize olduğunu gösteren deliller son derece mükemmel, açık ve kuvvetlidir.

Ayette, sure kelimesinin nekre olarak gelmesiyle, “getirebiliyorsanız herhangi bir sureye benzer bir sure getirin de görelim” manası kastedilmiştir.

Bu ayette kâfirlerin Kur’an’ın benzeri bir suresini getirmeleri konusundaki acziyetleri konu edilmişken, şirkleri hakkında kınanmaları da bu lafza idmâc edilmiştir. (İbni 'Âşûr) (Kur’an -ı Kerim’deki Anlamsal Bedî Sanatları/ Hasan Uçar)

نَزَّلَ ve  اَنْزَلَ fiilleri arasındaki fark şöyledir:

نَزَّلَ : Fiilin vukuu ve mef‘ûlle alakasını bildirir. Yani burada fail yok gibidir. Fiil ve mef‘ûl vurgulanmıştır.

اَنْزَلَ : Fiilin failden süduru vurgulanmıştır. Ayrıca نَزَّلَ fiilinde “misafir ve ikram” manaları vardır.

تنَزّلَ : Fiilin kabullenilmesi ve ihtiyarı vurgulanır. (Sâmerrâî)

İnzal fiili إِلى ile kullanılınca tebliğdeki şiddeti, عَلٰى ile kullanıldığında ise teşrîf, yani şereflendirme ifade eder.

Burada نَزَّلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا ; [kulumuza indirdiğimiz vakit] buyurularak عَلٰى harfiyle geldiği için Peygamber Efendimiz (sav)i şereflendirdiği ifade edilmiştir. (Ruveyni)

Ayette مِنْ harfi ceriyle gerçekleşmiş tecrîd sanatı vardır.

عَلٰى عَبْدِنَا (Kulumuza) terkibinde, عَبْدِ kelimesinin نَا zamiriyle tamlanması, peygamberi şereflendirmek ve şerefi ona tahsis içindir. Bu, Rasulullah (s.a.v.)'ın en şerefli vasfıdır. (Safvetü't Tefâsir)

رَيْبَ kelimesi ikinci ayette geçmişti. اِنْ de, اِذَا da eğer anlamında şart harfleridir. اِذَا da kesinlik vardır, daha ziyade geçmiş şeyler için kullanılır. اِنْ ; ihtimal ifade eder. Vuku bulma ihtimali zayıf fiiller için اِن kullanılır. Yani burada; ‘Sizin şüphede olma ihtimaliniz yok ama olur da şüphe ederseniz’ manası vardır.

Onlar kesinlikle şüphededir. Ama اِذَا yerine اِنْ gelmiştir. Bu üslupta azarlama ve kınama manası vardır. Makam bu şüpheyi hiçbir kalıntı kalmayacak şekilde tamamen gidermek makamıdır. Yani makam; ayetlerin Allah katından olduğu hakkındaki şüphenin giderilmesi makamıdır. Dolayısıyla şüphenin vuku bulması farz-ı muhal gibi gösterilmiştir. Bazı alimler ise burada tağlîb yoluyla şüphede olmayanların da şüphede olanlar arasında kasdedildiği görüşündedir.

Şart fiili كَانَ olduğu zaman اِنْ harfi genel kurallara uygun olarak müstakbel için kullanılmaz. Mazi için kullanılır.

Bunun manası şudur: Eğer geçen şeyler hakkında bir şüphe hasıl olduysa ve bu şüphe hitap anına kadar devam ettiyse... اِذَا harfi de manen ve lafzen mazi fiilin başına gelebilir.

فَأْتُوا بِسُورَةٍ (Bir sure getirin) cümlesinde, karşısındakini aciz bırakma vardır. Burada emir kipi aciz bırakmak manasında kullanılmıştır.

سُورَ kelimesi, Kur'an'dan bir bölümdür. Kelimedeki و harfi, eğer kelimenin aslından sayılırsa, sûrelere sûre isminin verilmesi, ya şehrin surları manasına gelen "sûr" kelimesinden alınmıştır. Çünkü sûreler de, sûrlarla çevrilmiş şehirler gibi, Kur'an'ın sınırlanmış birer bölümüdürler. Veya o sûreler, tıpkı şehrin surlarının içindekileri kuşatması gibi, birçok ilim dallarını ihtiva etmelerinden dolayı bu ismi almışlardır. Veyahut da mertebe (derece) manasına gelen "sûre" lafzından alınmıştır. Çünkü Kur'ân sûreleri, aynı zamanda okuyanın basamak basamak yüksekliği, dereceler ve mertebeler mesabesindedir. Sureler de kendi arasında uzun, orta ve kısa olarak taksim edilir. Veya sûre adının verilmesinin sebebi onların, dindeki yerinin yüceliğinden dolayıdır. Eğer, sûre kelimesinin vâvının, "hemze" den çevrilmiş bir vâv olduğu söylenirse, Kur'an surelerine "sûre" denmesinin sebebi, bir şeyden arta kalan veya onun fazlası olan şey (su're) gibi, bunların da Kur'an'ın bir parçası ve bölümü olmalarıdır. (Fahreddin er-Râzî)

وَادْعُوا شُهَدَٓاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

Şartın cevabına و ’la atfedilen cümlede cihet-i câmia temasüldür.

Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. مِنْ دُونِ اللّٰهِ izafeti az sözle çok anlam ifade etmek ve gayrıyı tahkir içindir.

Mütekellim Allah Teâlâ’dır. Bu nedenle اللّٰهِ lafzında tecrîd sanatı vardır.

دُونِ kelimesi ise, bir şeyin mekân itibariyle altıdır.  أَلشَّيْئُ أَلدُّونُ

hakir, bayağı ve değersiz şey demektir. Bu kökten türeyen دَوَّنَ kelimesi, kitapları toplamak anlamında دَوَّنَ أَلْكُتُبَ şeklinde kullanılır. Çünkü bir şeyleri toplamak demek, onları birbirlerine yaklaştırmak, aralarındaki mesafeyi azaltmak demektir. Bir şey diğerinden azıcık daha aşağı, değersiz ise, “bu şunun dûnudur / dûnundadır” denilir. دُونَكَ هذا (şunu al) ifadesinin aslı, “Bunu yakınına al, yani sana en yakın olan yere al” şeklindedir. İşte bu kelime bu anlamdan istiare yoluyla hal ve rütbe farklılığı ifade anlamına intikal ettirilmiştir. (Keşşâf)

اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ

Ayetin son cümlesi istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. İtiraz cümlesi olduğu için itnabdır. Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şartın cevap cümlesinin, öncesinin delaletiyle hazfedilmesi îcâz-ı hazif sanatıdır. Bu hazif, muhatabın muhayyilesini kısıtlamadan, serbestçe düşünebilmesini sağlamaktadır.

Takdiri فافعلوا ذلك olabilir.

Taş kelimesiyle kastedilen putlar ve şirk koştukları şeylerdir. Onlar da yanacaktır. Yakıtı insanlar olduğu için ateş hiçbir zaman bitmeyecektir. Halbuki yakıt dışarıdan gelse biter.

Taş yanar mı? Yanmaz aslında ama onu bile yakacak, o kadar şiddetli bir ateş.

فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪ي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُۚ

فَ  atıf harfidir. اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezmeder. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

تَفْعَلُوا  şart fiili olup  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

وَ  itiraziyyedir. لَنْ  muzariyi nasb ederek, manasını olumsuz istikbale çeviren tekid harfidir. 

تَفْعَلُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

اتَّقُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. النَّارَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

الَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl  النَّارَ ’nin sıfatı olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası وَقُودُهَا النَّاسُ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

Has ism-i mevsûller marife isimden sonra geldiğinde kelimenin sıfatı olur. Cümledeki yerine göre onun unsuru (Fail, mef’ûl,muzâfun ileyh) olur. (Arapça Dil Bilgisi, Nahiv, Dr. M.Meral Çörtü,s; 44)

وَقُودُهَا  mübteda olup damme ile merfûdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. النَّاسُ  haber olup damme ile merfûdur. الْحِجَارَةُۚ  atıf harfi وَ ‘ la   makabline matuftur.

اتَّقُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.  

Kendisine dayandırılan iki rivayetten birinde- Halil b. Ahmed el-Ferâhîdî’ye (v.175/791) göre- لَنْ  edatının aslı لَا  ve  أَنْ’dir.

(Yahyâ b. Ziyâd) el-Ferrâ’ya (v.207/822) göre ise لَا’nın sonundaki elif, نْ’a dönüştürülmüş; böylece لَنْ  oluşmuştur. Sîbeveyhi’ye [v.180/796] ve Halil b. Ahmed’den gelen diğer rivayete göre ise لَنْ, gelecek zaman için olumsuzlama bildirmek üzere kullanılan mürtecel (türetilmemiş) bir kelimedir. (Keşşâf)

الْوَقُود (vakūd), ateşi harlandıran şey anlamındadır. Masdarı وُقُود (vukūd) şeklindedir, fakat وَقُود (vakūd) şeklinde kullanıldığı da olabilir. Sîbeveyhi 8v.180/79) şöyle demiştir: Araplar içerisinde وَقَدْتُ اَلنَارَ وَقُودًا عالِيًا (ateşi yüksek alevli olacak şekilde alevlendirdim) diyen kimseleri duydum. Ama وُقُود kullanımı daha çoktur. وَقُود ise “odun / yakacak” demektir. (Keşşâf) 

اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ

Cümle, النَّارَ ’nın hali olarak mahallen mansubdur. 

اُعِدَّتْ  fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir. تْ  te’nis alametidir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  هى ’dir. لِلْكَافِر۪ينَ  car mecruru  اُعِدَّتْ  fiiline müteallik olup cer alameti  ي ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

اُعِدَّتْ  fiili, sülâsi mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındandır. Sülâsîsi عَدَدَ ’dir. 

İf’al babı fiille, ta’diye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekana duhul, temkin (imkan sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪ي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُۚ

فَ , istînâf veya atıftır.

Ayet şart üslubunda gelmiş talebî inşâî isnaddır.

النَّار ’ın sıfatı olan has ism-i mevsûl الَّت۪ي ’de tevcih sanatı vardır. Sıfat anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâbtır.

Bu ayette geçen لَنْ تَفْعَلُوا cümlesi itiraziyye cümlesidir. Müşriklerin karşı olmalarına mukabil, onların aciz olduklarını tekit etmek için gelmiştir. İtiraz cümlesiyle müşriklerin geçmişte de halihazırda da Kuran’ın benzerini getiremedikleri gibi gelecekte de Kur’an’ın bir sûresini dahi getirmeye asla muktedir olamayacaklarını ve bu konuda aciz olduklarına işaret edilmiştir. (Arap Dilinde Cümle-i Mu’terize Ve Kur’an-ı Kerim’den Seçme Örnekler / Kanatbek Orozobekov)

Cenâb-ı Hak, niçin لن تذهب (Eğer onu getiremezseniz..) demedi de لَنْ تَفْعَلُوا (Eğer yapamazsanız.) dedi? Bunun cevabı şudur: Çünkü bu ifade, "Eğer O'nun sûreleri gibi olan bir sûre getiremezseniz, ki O'nun sûreleri gibi bir sûreyi asla getiremeyeceksiniz" ifadesinden daha Kısadır.(Fahreddin er-Râzî)

الَّت۪ي’nin sılası olan  وَقُودُهَا النَّاسُ, bilinen bir hüküm olması gerekir; o halde onlar (Kâfirler), ahiret ateşinin insanlar ve taşlarla tutuşturulmuş olduğunu nasıl bildiler? Daha önce, bunu ehl-i kitaptan veya Allah'ın Resulü Hazret-i Muhammed'den yahutta bu ayetten önce Tahrîm Süresindeki: "Yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten..." (Tahrim, 6) ayetiyle haberdar olmuş olmaları mümkündür.(Fahreddin er-Râzî)

تَفْعَلُوا fiilinin mef‘ûlu hazfedilmiştir. Îcâz-ı hazif sanatı vardır. İtiraz cümleleri ıtnâb sanatıdır. تَفۡعَلُوا۟ - تَفۡعَلُوا۟ kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır. لَّمۡ - لَن ve  ٱلنَّارَ- وَقُودُهَا kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. Şart cümlesini şüphe ifade eden اِنْ edatıyla başlatıp da durum gerektirdiği halde kesinlik ifade eden اِذا kullanmaması - çünkü kusurdan münezzeh - Allah’u Teâlâ onların aciz olduklarından şüphe etmiyordu, bu sebeple şartla ceza arasına itiraziye cümlesini getirerek bunu bertaraf etti. (Onlarla alay etmek ya da zanlarına göre hitap etmek içindir.)  Zira onlar düşünmeden önce bundan emindiler.

تَفۡعَلُوا۟ fiili (اِنْ ile değil de) لَّمۡ ile meczumdur, çünkü onu amel ettirmek vaciptir. O, muzari fiile mahsustur ve mamulünden ayrılmaz. Bir de muzariyi maziye çevirince onun bir parçası gibi ve şart edatı (اِنْ de) toplamının başına geçmiş gibi olur. Bunun için de ikisinin birleşmesi caiz görülmüştür.

لَن , müstakbeli nefy etmede لَا gibidir, ancak daha mübalağalıdır. Bir rivayete göre aslı لَا ve أَن 'dir. Ferra'ya göre ise aslı لَا ’dır, ا ‘i ن ‘a çevrilmiştir. (Beyzâvî)

Görüldüğü gibi النَّارَ (ateş) kelimesi Tahrim Suresindeki ayette nekre olarak gelmiş, tefsirini yaptığımız bu ayette ise marife olarak gelmiştir. Çünkü Tahrim Suresindeki ayet Mekke döneminde nazil olanlardan iken bu ayet Medine döneminde nazil olmuştur. Böylece onların daha önce bildikleri bir noktaya işaret etmiştir. Dikkat edilirse ateşin tutuşturulmasında insanlar taşlarla birlikte zikredimiştir. Bunun sebebi de onların dünyada iken bu putlardan ve putlaştırdıkları şeylerin heykellerinden ayrılmamaları, hep onlarla hemhal olmalarıdır. Çünkü bunlar bu putlara tapıyorlar, onlara saygıyı elden bırakmıyorlardı. Hatta onları Allah ile denk manada eş olarak kabul edip ilahlaştırıyorlardı. (Nesefî / Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

النَّارَ’deki elif lam takısı ahd içindir. (İbni 'Âşûr)

النَّاسُ ’deki elif lam takısı örfî istiğraktır. Ahd olması da caizdir. (İbni 'Âşûr)

Bu korkunç tabloda taşların zikredilmiş olması, insanın zihninde daha başka imajlar da canlandırır; taşları yakıp kül eden cehennem ateşi imajı ile bu tutuşmuş taşlar arasında eriyen insan yığınlarının imajı. (Seyyid Kutub hakkında bir tezden sf 48)

فَاتَّقُوا النَّارَ (Ateşten sakının) cümlesinde ise, kinaye yoluyla güzel bir îcâz vardır. Yani : "Kur'an'ın benzerini getirmekten aciz kaldıysanız onun hak olduğunu tasdik ederek cehennem ateşinden sakınınız" demektir. (Safvetü't Tefâsir)

Burada nübüvvetin ispatına dair iki delil bulunmaktadır. Birincisi, kendisi ile meydan okunan şeyin mucize olduğunun doğruluğu, ikincisi ise onların Kur’an’ın meydan okumasına cevap veremeyeceklerinin baştan söylenmesidir ki bu, sadece Allah’ın bilebileceği gayb meselesidir. (Keşşâf)

اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ

Hal cümleleri konuya açıklık getirmek amacıyla yapılan ıtnâbtır. اُعِدَّتْ fiili meçhul bina edilerek olaya dikkat çekilmiştir.

Müsbet fiil cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

لِلْكَافِر۪ين ’deki elif lâm takısı cins içindir.

Müsnedin اُعِدَّتْ şeklinde mazi fiil gelmesi maksatlıdır. Zira mazi fiil sübuta, temekküne ve istikrara işaret eder.

Burada olumsuz fiiller Allah’a isnad edilmemiştir. Bazen “Ben hazırladım” şeklinde Allah’a isnad edildiği de olur. O zaman tehdit artmış olur. Meçhul kullanıldığında ise bunu hazırlayanın aslında insanların kendisi olduğu vurgulanır.