لَقَدْ اَضَلَّن۪ي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَٓاءَن۪يۜ 

لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

اَضَلَّن۪ي  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنا ’dir. Mütekellim zamir  ى  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

عَنِ الذِّكْرِ  car mecruru  اَضَلَّن۪ي  fiiline mütealliktir. بَعْدَ  zaman zarfı,  اَضَلَّن۪ي  fiiline mütealliktir. 

(إِذْ) : Yalnız cümleye muzâf olan zaman zarfıdır.

a) (إِذْ) mef’ûlun fih, mef’ûlun bih, mef’ûlun leh olur.

b) (إِذْ)’den sonra muzari fiil veya isim cümlesi gelirse gelecek zaman ifade eder.

c) (بَيْنَا) ve (بَيْنَمَا)’dan sonra gelirse mufâcee (sürpriz) harfi olur. Bu durumda zarf (zaman bildiren isim) değil harf olur.

d) Sükun üzere mebnidir. Burda mef’ûlun fih konumunda gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَٓاءَن۪ي  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

 وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْاِنْسَانِ خَذُولاً

وَ  istînâfiyyedir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  الشَّيْطَانُ  kelimesi  كَانَ ’nin ismi olup lafzen merfûdur.  

لِلْاِنْسَانِ  car mecruru  خَذُولاً ’e mütealliktir.  خَذُولاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup mansubdur.  

خَذُولاً  mübalağalı ism-i faili kalıbındandır.

Mübalağalı ism-i fail kalıbı bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَقَدْ اَضَلَّن۪ي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَٓاءَن۪يۜ 

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatı babındandır.

لَ , mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır. Mahzuf kasem ve  قَدْ  ile tekid edilmiş cevap olan  اَضَلَّن۪ي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَٓاءَن۪يۜ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

الإضْلالُ  haktan uzaklaşmak manasına müsteardır. (Âşûr)

الذِّكْر , Kur’an-ı Kerim veya şehadet kelimesidir. (Âşûr)

الذِّكْرِ  ile kasıt, “Allah'ı zikirden yahut Kur'an'dan veya Resulullah'ın va'z-u nasihatından” demektir. Yine bir kimsenin kelime-i şehadeti söyleyip İslam'a girişi de kastedilmiş olabilir. (Fahreddin er-Râzî)

Zaman zarfı  اِذْ  ve akabindeki cümle,  اَضَلَّن۪ي ’ye müteallık olan zaman zarfı  بَعْدَ ’nin muzafun ileyhidir. Zaman zarfı  اِذْ ’in muzâfun ileyhi olan  جَٓاءَن۪ي  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafat, s. 107) 

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda vurgu kasem cevabına yapıldığından kasem cümlesi telaffuzda terk edilir. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazf edilir. Fakat kasemin varlığı kasem cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur’an’da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur’an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

Bu kelam, mezkûr temennisinin gerekçesinin beyanı mahiyetindedir. Kelamın başında yeminin zikredilmesi, hatasını, pişmanlığını ve hayıflanmasını ziyadesiyle beyan etmek içindir. (Ebüssuûd)

 وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْاِنْسَانِ خَذُولاً

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Car mecrur  لِلْاِنْسَانِ, ihtimam için amili  خَذُولاً ’e takdim edilmiştir. 

كَان ’nin haberi, isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Mûsâ , Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan s. 124)

الخَذْلُ : Yardımsız bırakmaktır. خَذُولًا  (hazûl) ondan mübalağa kipidir. Yani gerek cinlerden, gerek insanlardan olsun şeytan insanın hayrına dost olmaz, kendi hesabına bir felakete düşürmek için dost görünür; sonunda da başı sıkıntıya girince onu yardımsız bırakır, çekiliverir. (Elmalılı) 

كَانَ ’nin haberinin, isminin bir cüzü olduğu düşünüldüğünde, şeytanın, felaket içinde yüzüstü, yardımsız bırakmak özelliğinin onun ayrılmaz bir parçası olduğu anlaşılır.

Bu kelam, makabli için bir açıklama mahiyetindedir. Bu cümle ya doğrudan doğruya Allah kelamındandır yahut zalimin kelamının devamıdır. Buna göre bunu söyleyen zalim, dostunu şeytanî vasıfların en özeti olan saptırmakla vasıflandırdıktan sonra onu şeytan olarak vasıflandırmıştır. Yahut şeytandan İblis’i kastetmiştir. Çünkü vesvesesi ve iğva ile kendisini saptıranların dostluğuna ve hidayetçi olan Resulullah’ın muhalefetine sevk eden İblistir. Şeytanın, onu yüzüstü bırakmakla vasıflandırılması da zımnen bildiriyor ki şeytan ona dünyada vaatlerde bulunuyor ve ahirette ona faydalı olacağı umudunu ona veriyordu. Bu, İblis’in haline daha uygundur. (Ebüssuûd)