Âl-i İmrân Sûresi
163. Ayet
هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللّٰهِۜ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ۟ 
هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللّٰهِۜ
İsim cümlesidir. Munfasıl zamir هُمْ mübteda olarak mahallen merfûdur. دَرَجَاتٌ haberdir. Muzâf hazfedilmiştir. Takdiri; ذوو درجات (Dereceler sahibidirler) şeklindedir.
عِنْدَ mekân zarfı, دَرَجَاتٌ ’un mahzuf sıfatına müteallıktır. اللّٰهِ lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ۟
İsim cümlesidir. اللّٰهُ lafza-i celâli, mübteda olup lafzen merfûdur. بَص۪يرٌ haberdir.
مَٓا müşterek ism-i mevsûlu, بِ harfiyle birlikte بَص۪يرٌ kelimesine müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası يَعْمَلُونَ۟ cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur.
يَعْمَلُونَ۟ muzari fiildir. نَ۟ ’un sübutuyla merfûdur. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللّٰهِۜ
Müstenefe olan cümle fasılla gelmiştir. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. عِنْدَ اللّٰهِۜ izafeti عِنْدَ ‘nin şanı içindir.
دَرَجَاتٌ ifadesinde istiare vardır. Çünkü insan derece değildir. Bununla anlatılmak istenen, onların Allah katında farklı derecelere sahip olduklarıdır. Nitekim müminin derecesi yüksek, kâfirin derecesi de düşüktür. (Şerif er-Radi / Kur’an Mecazları)
هُمْ دَرَجَاتٌ cümlesinde muzâf hazfedilmiştir. Yani, "Onlar farklı derecelere sahiptirler" demektir. Müminin derecesi yüksek; kâfirin derecesi alçaktır.
[Onlar derecelerdir] manasında sebebe isnad yapılmıştır. Veya “Onlar için, Allah katında dereceler vardır" şeklindedir. Amellerinin farklı oluşu onları, zatları bakımından da farklı kılmıştır. Bu mecazî ifade, hakiki ifadeden daha beliğdir. (Medine Balcı Dergâhu’l Kur’ân)
وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ۟
وَ ’la gelen وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ۟ cümlesi de müstenefedir. Mübteda ve haberden oluşmuş cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük haşyet uyandırmak içindir.
Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı, kalplerde haşyet duygularını artırmak için yapılan tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
Cümle, mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır.
[Yaptıklarınızı görür] ifadesi, lâzım-melzûm alakasıyla yaptıklarınızın karşılığı verilecektir manası taşır. Mecaz-ı mürseldir.
مَا ism-i mevsûlünde tevcih sanatı vardır.
Sıla cümlesi olan يَعْمَلُونَ۟ muzari fiil olarak gelmiştir. Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder.
[Allah yaptıklarını görür] tevcihtir. İyi kulların yaptığı hayırlı işleri görür, sevap verir. Şakî kulların yaptıklarını görür, cezasını verir. Allahu Teâlâ yapılan, yapılmayan herşeyi görür. Özellikle [Yaptıklarını görür] buyurulması tağlibtir. İnsanın hareketlerine dikkat etmesi gerektiğine işarettir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’ân)
