İnsanlar dünyada amaçlarına ulaşabilmek için uygun örnek ve rehberler edinirler, bunların yollarını izleyerek, tavsiyelerine uyarak hareket edip istediklerini elde etmeye çalışırlar. Allah’a iman edip O’nun rızâsını isteyen, âhirette lutfedeceği emsalsiz nimetlere mazhar olmayı uman ve daima Allah sevgisiyle yaşamak isteyen insanlar için eşi bulunmaz örnek, O’nun sevgili kulu, elçisi, rahmeti, şahidi, müjdecisi, davetçisi, ışığı olan Muhammed Mustafa’dır. Onun örnekliği yalnızca Hendek Savaşı’ndaki davranışlarında değil müminlerin bütün hayatlarında geçerlidir. İlgili kaynaklarda onun yaptıklarını yapmanın, izinden gitmenin hükmü üzerinde durulmuş, ortaya üç görüş çıkmıştır: 1. Onu örnek almak farzdır, aksine bir delil bulunmadıkça her yaptığı yapılmalıdır. 2. Onun örnekliği, aksine bir delil bulunmadıkça müstehaptır (tavsiye edilmiştir). 3. Dinî konularda birincisi, dünya işlerinde ikincisi doğrudur (Kurtubî, XIV, 154). Bize göre Hz. Peygamber’in bütün yaptıkları ve söyledikleri tek bir hüküm çerçevesi içine alınamaz. Başta Kur’an olmak üzere diğer delil ve karîneler de göz önüne alınarak her fiili ve sözü ayrı ayrı değerlendirilir, bağlayıcı olup olmadığı tayin edilir. Genellikle tefsir ve fıkıh âlimleri de böyle yapmışlardır.

Hendek Savaşı’nda müminler, Hz. Peygamber’i örnek almışlar, ona itaat ederek dünyada önemli bir zafer kazanmışlar, âhirette ise büyük bir ödülü hak etmişlerdir.

“Münafıkları da dilerse cezalandırsın, dilerse bağışlasın” lafzından, münafıkların da affedilebileceği manası çıkarılabilir; ancak Kur’an âyetleri bir bütün olarak göz önüne alındığında cümleyi, “Tövbe ettikleri takdirde bağışlasın” şeklinde anlamak gerekecektir.

  Qadaye قضي :   قَضَاءٌ ister sözle ister fiille olsun bir meselede nihai ayırımı yaparak işi bitirmektir.

  Ayrıca قَضَاءٌ sözcüğü ölüm anlamında da kullanılır. Bu köke ait إقْتِضَاءٌ kavramına gelince borçludan aldığı borcunu geri vermesini talep etmektir.

  O şöyledir ya da böyle değildir şeklinde söylenen her söze قَضِيَّةٌ  denir.

  Yüce Allah'dan olan kazâ, takdirle ilgili nihai ayırımı yapıp işi bitirmek demek olduğundan kaderden daha özel bir anlama sahiptir. Dolayısıyla kader takdirin kendisi, kazâ ise nihai olarak kesip işi bitirmektir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de farklı formlarda 63 kere geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri kaza, kadı, iktiza, muktezâ, kaziye ve takazadır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِۚ 

İsim cümlesidir. مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. رِجَالٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. 

صَدَقُوا  fiili  رِجَالٌ ’nün sıfatı olarak mahallen merfûdur. 

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

صَدَقُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. مَا  müşterek ism-i mevsûlü mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  عَاهَدُوا’dur. Îrabtan mahalli yoktur. 

عَاهَدُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. اللّٰهَ  lafza-i celâli mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. عَلَيْهِ  car mecruru عَاهَدُوا  fiiline mütealliktir. 

عَاهَدُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  عهد ’dir. 

Mufâale babı fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar. Musareket (İşteşlik - ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir. (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 فَمِنْهُمْ مَنْ قَضٰى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُۘ 

فَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنْهُمْ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. مَنْ  müşterek ism-i mevsûlü muahhar mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası قَضٰى ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

قَضٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. 

نَحْبَهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

مِنْهُمْ مَنْ  atıf harfi  فَ  ile önceki  مِنْهُمْ مَنْ ’e matuftur. İsm-i mevsûlun sılası يَنْتَظِرُۘ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur. 

يَنْتَظِرُ  damme ile merfû muzari fiildir.  Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. 

يَنْتَظِرُ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi نظر ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يلاًۙ

وَ  atıf harfidir.Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. بَدَّلُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

تَبْد۪يلاً  mef’ûlü mutlak olup fetha ile mansubdur.

Mef’ûlü mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlü mutlak harfi cer almaz. Harfi cer alırsa hal olur. Mef’ûlü mutlak cümle olmaz. Mef’ûlü mutlak 3’e ayrılır:

1) Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.

2) Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlü mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.

3) Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini bildiren mef’ûlü mutlak فَعْلَةً vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.

مَرَّةً  kelimesi de mef’ûlü mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

بَدَّلُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  بدل ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِۚ

Ayet müstenefe cümlesi olarak fasılla gelmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede icaz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır. Car mecrur olan  مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  رِجَالٌ, muahhar mübtedadır. Müsnedün ileyhin tenkiri tazim içindir.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu (sabit olması) veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِۚ  cümlesi  رِجَالٌ  için sıfattır. Sıfat cümleleri anlamı zenginleştirmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

صَدَقُوا  fiilinin mef’ûlü olan müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası  عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِۚ cümlesidir.  Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107) 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

صَدَقُوا - عَاهَدُوا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

عَلَيْهِ  car-mecruru  عَاهَدُوا  fiiline mütealliktir. 

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ  [müminlerden... yiğitler vardır ] ayetinde yiğitler anlamındaki  رِجَالٌ kelimesi mübteda olarak merfu gelmiştir. Nekrenin mübteda gelmesinin uygunluğu daha sonra gelen;  صَدَقُوا [Sebat gösteren...ler] ibaresinin sıfat konumunda oluşundan dolayıdır. (Kurtubî)   

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضٰى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُۘ وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يلاًۙ

Ayetin ikinci cümlesi  فَ  ile istînâfa atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede icaz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır. Car mecrur olan  مِنْهُمْ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir.

Muahhar müsnedün ileyh konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ‘nın sılası olan  قَضٰى نَحْبَهُ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mübtedanın ism-i mevsûlle gelmesi tazim ve sonraki haberin önemine işaret içindir.

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107) 

Aynı üslupta gelen  وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُۘ  cümlesi, hükümde ortaklık nedeniyle, makabline atfedilmiştir.

قَضٰى نَحْبَهُ  [Adağını yerine getirdi] cümlesinde istiare vardır.  نَحْبَ , adak manasına olup burada ölüm için müstear olarak kullanılmıştır. Çünkü ölüm, her canlının sonudur. Sanki o, insanın boynundan hiç ayrılmayan bir adaktır. (Sâbûnî, Safvetu't Tefasir, Beyzâvî, Âşûr)

Ayetin son cümlesi olan  وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يل , makabline matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.  وَ ’ın haliyye olması da caizdir. Menfî mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. 

تَبْد۪يلاًۙ , cümleyi tekid eden unsurlardan biri olan mef’ûlü mutlaktır. 

بَدَّلُوا  -  تَبْد۪يلاًۙ  kelimeleri arasında cinas-ı iştikak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr, farklı görevdeki  مَا ’larda tam cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Bu cümlede, müminlerin halleri sayılarak taksim sanatı yapılmıştır.

Ayette onlar hakkında “beklemek” fiilinin kullanılması, onların şehitliği büyük bir aşk ile beklediklerine pek doğru bir delildir. (Ebüssuûd)