ذٰلِكَ اَدْنٰٓى اَنْ يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَٓا اَوْ يَخَافُٓوا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْۜ

İsim cümlesidir. İsaret ismi  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

اَدْنٰٓى  elif üzere mukadder damme ile merfû olan haberdir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf  إلى  harf-i ceriyle birlikte  اَدْنٰٓى  fiiline müteallıktır.

يَأْتُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالشَّهَادَةِ  car mecruru  يَأْتُوا  fiiline müteallıktır.  عَلٰى وَجْهِهَٓا  car mecruru  شَّهَادَةِ ’ye müteallıktır. Muttasıl zamir  هَٓا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَوْ  atıf harfi tahyir/tercih ifade eder.  يَخَافُٓوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  يَخَافُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

تُرَدَّ  meçhul mebni mansub muzari fiildir.

اَيْمَانٌ  naib-i fail olup lafzen mansubtur.  بَعْدَ  zaman zarfı,  تُرَدَّ  fiiline müteallıktır.

اَيْمَانِهِمْ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاسْمَعُواۜ

وَ  istînâfiyyedir.  اتَّقُوا  fiili  نَ ’un hazfiyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اللّٰهَ  lafza-i celâli mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

وَ  atıf harfidir.  اسْمَعُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  

وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ۟

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli mübteda olup lafzen merfûdur.  لَا يَهْدِي  haber olarak mahallen merfûdur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يَهْدِي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.  الْقَوْمَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. 

الْفَاسِق۪ينَ۟  kelimesi  الْقَوْمَ ’nin sıfatıdır. Cemi müzekker salim  الْفَاسِق۪ينَ۟  kelimesi sülâsî mücerred olan  فسق  fiilinin ism-i failidir. Cer alameti  ي ’dir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

ذٰلِكَ اَدْنٰٓى اَنْ يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَٓا اَوْ يَخَافُٓوا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْۜ 

Ayet müstenefe cümlesidir. Sübut  ifade eden isim cümlesidir. Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, işaret edilenin önemini vurgular ve tazim ifade eder. اَدْنٰٓى, müsneddir.

Masdar harfi  اَنْ  ve müteakip  يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلٰى  cümlesi, masdar tevilinde takdir edilen إلى  harf-i ceriyle birlikte  اَدْنٰٓى ’ya müteallıktır. Masdar-ı müevvel olan cümle müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üsluptaki  اَوْ يَخَافُٓوا اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْ  cümlesi, masdar-ı müevvel cümlesine atfedilmiştir.

Cümledeki ikinci masdar-ı müevvel  يَخَافُٓوا , اَنْ تُرَدَّ اَيْمَانٌ بَعْدَ اَيْمَانِهِمْۜ  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan/57, s. 190)

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile şahitlik hakkındaki hükümlere işaret edilmiştir.

İsaret ismi ذٰلِكَ’de istiare vardır. Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

بِالشَّهَادَةِ عَلٰى وَجْهِهَٓا ibaresinde “yüz” kelimesi, “layıkı vechiyle, hakkıyla” anlamında istiaredir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an)

أدْنى  kelimesi “daha yakın” manasındadır. Burada yakınlık kelimesi, ilme ve kesin bilgiye yakınlık manasında mecazîdir. 

عَلى وجْهِها ifadesindeki وجْهِها sünneti demektir. Yüz manasındaki وجْهِ kelimesi benzeri yerlerde olduğu gibi burada da bir şeydeki güzellik ve kemâlatı insanın yüzüne benzetmek manasında müsteardır. Çünkü kişi yüzüyle tanınır ve başkalarından ayırt edilir.  عَلى  harfinde de temekkün manasında olması dolayısıyla istiare vardır. تُرَدَّ  kelimesi de intikal manasında müsteardır. (Âşûr)

 وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاسْمَعُواۜ

وَ, istînâfiyye veya atıftır. Cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  وَ ’la makabline atfedilen  وَاسْمَعُوا  cümlesi emir üslubunda talebî inşaî isnaddır.

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır.

اسْمَعُوا  sözü mecazî olarak itaat etmek manasında gelmiş bir emirdir. (Âşûr)

وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ۟

وَ  istînâfiyyedir. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin bütün esmayı bünyesinde toplayan  اللّٰهَ  ismiyle marife oluşu ve zamir gelebilecekken zahir ismin zikri, kalbe korku salmak ve haşyet duyguları uyandırmak içindir. Bu tekrarda reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Menfi fiil cümlesi formunda gelen müsned, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de muzari fiil olması hükmü takviye ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Cümle, mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır.

اتَّقُوا - يَخَافُٓوا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

اَيْمَانٌ - اللّٰهُ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

Bu, Allah’ın hükmüne ve emirlerine muhalefet edenler hakkında bir tehdit ve uyarı ifade etmektedir. (Fahreddin er-Râzî)