وَمَا لَكُمْ اَلَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ

وَ  istînâfiyyedir. Atıf harfi olması da caizdir. İsim cümlesidir. مَا  istifham ismi mübteda olarak mahallen merfûdur.  لَكُمْ  car mecruru mahzuf habere mütealliktir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel mahzuf harf-i cerle birlikte  لَكُمْ  zamirin mahzuf haline mütealliktir.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تُنْفِقُوا  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. ف۪ي سَب۪يلِ  car mecruru  تُنْفِقُوا  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. اللّٰهِ  lafza-i celâl muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

 وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ

وَ  haliyyedir. İsim cümlesidir.  لِلّٰهِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. م۪يرَاثُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  السَّمٰوَاتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. الْاَرْضِ  atıf harfi  وَ ‘la  السَّمٰوَاتِ ‘ye matuftur.   

لَا يَسْتَو۪ي مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَۜ 

Fiil cümlesidir. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَسْتَو۪ي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.  مِنْكُمْ  car mecruru مَنْ ‘nin mahzuf haline mütealliktir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası اَنْفَقَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

اَنْفَقَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. مِنْ قَبْلِ  car mecruru اَنْفَقَ  fiiline mütealliktir. الْفَتْحِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

قَاتَلَ  atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur. 

قَاتَلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  

قَاتَلَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  قتل ’dir. 

Mufâale babı fiile müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar. Müşareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir. (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

 اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُواۜ 

İsim cümlesidir. İşaret ismi  اُو۬لٰٓئِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَعْظَمُ  haber olup lafzen merfûdur.  دَرَجَةً  temyiz olup fetha ile mansubdur.

Temyiz; kendisinden önce geçen mübhem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani; çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harfi cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçe’ye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur.Temyiz ikiye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülemeyen mümeyyez.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl  مِنَ  harf-i ceriyle  دَرَجَةً  kelimesine mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası اَنْفَقُوا ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

اَنْفَقُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. مِنْ بَعْدُ  car mecruru  اَنْفَقُوا  fiiline mütealliktir. 

بعد  ve  قبلُ  muzâfun ileyhleri hazf edilince zamme üzere mebni olurlar: Bu durumdaki izafete izafetten munkatı’ zarflar (izafetten kesilen zarflar) denir.  قَبْلَ  zarfı, hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olanlar grubundadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

قَاتَلُوا  atıf harfi وَ ‘la  اَنْفَقُوا ‘ya matuftur.  قَاتَلُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  

 وَكُلاًّ وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰىۜ

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  كُلاًّ  mukaddem mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur.  وَعَدَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. اللّٰهُ  lafza-i celâl fail olup lafzen merfûdur. الْحُسْنٰى  ikinci mef’ûlün bih olup elif üzere mukadder fetha ile maansubdur. الْحُسْنٰى  maksur isimdir.

Maksur isimler: Sondan bir önceki harfi fethalı olup son harfi (ى) olan isimlere “maksur isimler” denir. Maksur isimler genellikle (ى) ile biter. Fakat çok az olarak (ا) ile biten maksur isimler de vardır. Maksur isimlerin sonunda yer alan bu harflere “elif-i maksure” denir.  اَلْفَتَى – اَلْعَصَا  gibi…

Maksur isimlerin irab durumu şöyledir: Merfu halinde takdiri damme ile, mansub halinde takdiri fetha ile, mecrur halinde takdiri kesra ile îrab edilir. Yani maksur isimler merfu, mansub, mecrur hallerinde hep takdiri olarak (takdiren) irab edilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ۟

İsim cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  اللّٰهُ  lafza-i celâl mübteda olup lafzen merfûdur. مَا  ve masdar-ı müevvel  بِ  harf-i ceriyle خَب۪يرٌ۟ ‘e mütealliktir. 

تَعْمَلُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. خَب۪يرٌ۟  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.

خَب۪يرٌ۟  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَا لَكُمْ اَلَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ 

وَ  istînâfiyyedir. İstînâfiyye وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı)

مَا  istifham harfi, mübteda olarak mahallen merfûdur. Ayetin ilk cümlesi istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen tevbih ve takrir amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır. 

İstifham  مَا ‘sı Allah yolunda infak etmemelerini kınamak ve azarlamak için kullanılmıştır. (Âşûr) 

Bu cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.  لَـكُمْ  car mecruru, mahzuf habere mütealliktir.

اَلَّا , masdar harfi  اَنْ  ve nefy harfi  لَا ‘nın birleşimidir.  Masdar harfinin akabindeki  لَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ  cümlesi, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümle masdar tevilinde, takdir edilen ف۪ي  harfiyle birlikte  لَكُمْ ‘deki zamirin mahzuf haline mütealliktir. 

ف۪ي سَب۪يلِ  car mecruru  تُنْفِقُوا  fiiline mütealliktir.

سَب۪يلِ اللّٰهِ  izafeti, lafza-i celâle muzâf olan  سَب۪يلِ  için şan ve şeref ifade eder.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır. 

سَب۪يلِ  kelimesi din manasında istiaredir.  سَب۪يلِ  aslında yol demektir. Hedefe ulaştırmak bakımından benzer oldukları için din yola benzetilmiştir. Müşebbeh (müstearun leh) hazf edilmiş müstearun minh kalmıştır.

ف۪ي سَب۪يلِ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde de istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  سَب۪يلِ , içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  yol , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Mübalağa için bu üslup kullanılmıştır. Câmi’; temekkün (yerleşme, sabit olma)’dür.

 وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ 

Cümleye dahil olan  وَ  haliyedir. Hal cümleleri, anlamı açıklamak için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Mübteda ve haberden oluşmuş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Cümlede îcâz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır. Car mecrur  لِلّٰهِ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir. م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ , muahhar mübtedadır.

Müsnedün ileyh, veciz ifade kastına matuf olarak izafet formunda gelmiştir.

الْاَرْضِ  kelimesi  السَّمٰوَاتِ ’ye matuftur. 

الْاَرْضِۜ  - السَّمٰوَاتِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır.

Mirasın semaya ve yere izafeti masdarın mef’ûle izafeti şeklindedir. Muzâf mahzuftur. Takdiri, أهلها (ehli) şeklindedir. Mirastan maksat semanın ve yerin zatı değildir. Çünkü bu ancak insanların helakından sonra olur ki bu da insanları infaka teşvik olan maksadı etkilemez. (Âşûr) 

لَا يَسْتَو۪ي مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَۜ 

Ta’liliyye olarak gelen ayetin fasıl sebebi, şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil sıygasında gelmesi hükmü takviye, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

مِنْكُمْ  car mecruru mahzuf hale mütealliktir. Halin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

يَسْتَو۪ي  fiilinin faili konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ‘in sılası olan  اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

Müsnedün ileyh o kimselere dikkat çekmek ve tazim için ism-i mevsûlle gelmiştir.

مِنْ قَبْلِ  car mecruru  اَنْفَقَ ’ya mütealliktir. Aynı üslupta gelen  قَاتَلَ  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la sıla cümlesine atfedilmiştir.

Bu cümlede hazif yoluyla îcâz vardır. Burada  مَنْ اَنْفَقَ مِنْ بعض الْفَتْحِ وَقَاتَلَ  (Fetihten sonra Allah yolunda harcayan ve sava­şan) cümlesi hazf edilmiştir. Çünkü bu, sözden anlaşılmaktadır. Buna "îcâz yoluyla hazif" denilir. (Safvetü’t Tefâsir)

Bundan önce, mutlak olarak infakta bulunan herkese büyük mükâfat olduğu beyân edildikten sonra burada da, infak edenleri en faziletli infaka teşvik için, infak edenlerin hallerine göre derecelerinin de farklı olduğu beyân edilmektedir. Ayette, infaktan sonra savaşmanın zikredilmesi, haddi zâtında savaşın en faziletli ibadetlerden olmasının yanı sıra infak yerlerinin en mühimlerinden biri olduğunu ve savaşta mutlaka infak olduğunu bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

Normal zamanda infak edenlerle eşit olmayanların, fetihten öncekiler ve savaşanlar olarak ayrıca belirtilmesi taksim sanatıdır. 

اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُواۜ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Mübteda ve haberden oluşmuş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin ismi işaretle marife olması, işaret edilene dikkat çekerek tazim ifade etmektedir.

اُو۬لٰٓئِكَ  mübteda, اَعْظَمُ  haberdir. دَرَجَةً  temyiz olarak mansubdur. Temyiz, anlamı güçlendirip tamamlamak için yapılan ıtnâb sanatıdır. 

Arapçada temyizli ifadeler tekid bildirir. Müsnedün ileyhin muhtevasında kapalı olarak bulunan birim temyizle açıkça belirtildiğinden tekrar dolayısıyla tekid ifade eder. (TDV, Tekid)

اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً  kavlindeki zamir yerine ism-i işaretin gelişi, övgü, tazim ve kendisinden sonra zikredilen haberlerin önemini ifade eder. (Âşûr)  

Mecrur mahaldeki cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ‘nin başındaki  مِنْ  harf-i ceri, müspet mazi fiil sıygasında  اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ ‘ya mütealliktir. Sılası olan  اَعْظَمُ  ile birlikte faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

مِنْ بَعْدُ  car mecruru  اَنْفَقُوا ’ya mütealliktir. Kelimedeki ötre, mahzuf muzâfun ileyhten ivazdır.

Aynı üslupta gelen  قَاتَلَ  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la sıla cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ  cümlesiyle,  اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا  cümleleri arasında mukabele sanatı, قَبْلِ  ve بَعْدُ  kelimeleri arasında ise tıbâk-ı îcab sanatı vardır. 

 وَكُلاًّ وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰىۜ 

وَ , istînâfiyyedir. İstînâfiyye وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiyye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı)

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. كُلاًّ  kelimesi  وَعَدَ  fiilinin mukaddem mef’ûlüdür.  كُلاًّ  kelimesindeki tenvin, mahzuf muzâfun ileyhten ivazdır.

Cümlede mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Allah iki gruptan her birine de en güzeli vaat etmiştir; yani dereceleri farklı farklı olmakla beraber en güzel mükâfat olan cenneti [ikisine de vadetmiştir]. İfade  وَكلٌّ وعد اللهُ  takdirinde  كلٌّ  şeklinde de okunmuştur. (Keşşâf) 

Derecenin güzelliği  الْحُسْنٰىۜ  ile ifade edilmiştir. Tekidi arttıran ihtiras ıtnâbı şeklinde gelmiştir.  الْحُسْنٰىۜ  ahiretteki iyiliklere işaret eden İslami Kur’anî bir lakaptır. (Âşûr) 

وَعَدَ - بَعْدُ  kelimeleri arasında cinas-ı nakıs vardır.

 وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ۟

وَ , istînâfiyedir. Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

اَللّٰهُ  mübteda, خَب۪يرٌ۟  haberidir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَا  müşterek ism-i mevsûlu mecrur mahalde olup başındaki harf-i cerle birlikte  خَب۪يرٌ۟ ’e mütealliktir. Sılası olan  تَعْمَلُونَ , muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, istimrar, teceddüt ve tecessüme işaret etmiştir. 

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  بِمَا , ihtimam için amiline takdim edilmiştir.

Müsned olan  خَب۪يرٌ۟  mübalağalı ism-i fail kalıbı olan sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Cümle mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

تُنْفِقُوا - اَنْفَقَ  - اَنْفَقُوا ve قَاتَلَۜ - قَاتَلُواۜ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr  sanatları vardır.

Ayette lafza-i celâlin dört defa zikredilmesi telezzüz, teberrük ve hükmün illetini bildirmek içindir. Bu tekrarda reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.