Bir önceki âyetin son cümlesinde, Hz. Peygamber’e, putlarda olağan üstü güçler vehmeden müşriklerin bu inançlarının saçmalığını kanıtlamak üzere onlara meydan okuması emredildikten sonra burada da ondan ve onun şahsında bütün müminlerden, Allah’a inanç ve bağlılıklarını “Benim velîm… Allah’tır” sözleriyle ortaya koymaları istenmektedir. Velî kelimesinin kökü olan velâyet kavramı Kur’ân-ı Kerîm’de –çeşitli mânaları yanında (meselâ bk. Bakara 2/257; Nisâ 4/2, 139-140, 144)– yerine göre hem Allah’ın kuluna dost olmasını, onu sevmesini ve her türlü kötülüklerden esirgemesini hem de kulların Allah’a dost olmalarını ifade etmektedir. Bu âyette ise –biri isim şekliyle, biri fiil kalıbında olmak üzere– her iki anlamda da kullanılmıştır. Yukarıda Allah’tan başka tapılan şeylerin, onlara tapanlara yardım edecek güçte olmadıkları, hatta tamamen âciz nesneler oldukları belirtilmişti; burada ise özellikle velî kelimesi ve aynı kökten gelen “yetevellâ” fiili kullanılarak müminlerin yüce Allah’a olan sevgi ve bağlılıklarıyla O’nun kendisine inanıp bağlanan iyi kullarına (sâlihîn) olan sevgisi, koruyuculuğu ve lutufkârlığı dile getirilmektedir. Buna göre Allah ile müminler arasında sıcak bir ilişki vardır; müminler Allah’a gönülden inanıp bağlanmakta, O’nu dost bilmekte; Allah da onları sevmekte, yollarını aydınlatan kitabı göndermek suretiyle doğru yolu bulup o yolda yürümelerini sağlamaktadır.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 646-647

اِنَّ وَلِـِّيَ اللّٰهُ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْكِتَابَۘ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

وَلِـِّيَ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur. Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اللّٰهُ  lafza-i celâli,  اِنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur. Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي, lafza-i celâlin sıfatı olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  نَزَّلَ الْكِتَابَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

نَزَّلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  الْكِتَابَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

نَزَّلَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِح۪ينَ

وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِح۪ينَ  muterize cümlesidir. وَ  itiraziyyedir. (Âşûr)

İsim cümlesidir. وَ  atıf harfidir. Munfasıl zamir  هُوَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  يَتَوَلَّى  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.

يَتَوَلَّى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. 

الصَّالِح۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

الصَّالِح۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صلح  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَتَوَلَّى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  ولي ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

اِنَّ وَلِـِّيَ اللّٰهُ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْكِتَابَۘ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِح۪ينَ

Ayet fasılla gelmiş ta’liliyedir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Bu ayet, kelamın siyakından açıkça anlaşılan aldırmazlığın sebebini bildirir.

Allah Teâlâ’nın, Kitab’ı indirmekle vasıflandırılması, ve ayetin deliline ve aldırmazlığın diğer bir sebebine işaret etmek içindir. Sanki şöyle buyurulmuştur:

- Ben size de sizin ortak koştuklarınıza da aldırmam; çünkü benim yegâne velim, o Kitab’ı indiren Allah Teâlâ’dır. O Kitap, O’nun benim velim ve yardımcım olduğunu ve sizin koştuğunuz ortakların, size yardım etmek şöyle dursun, kendi nefislerine bile yardım edemediklerini açıkça ifade ediyor.

Salih kullarına velilik yapmak, onlara yardım etmek ve onları ayetinden yoksun bırakmamak, AllahTeâlâ'nın âdetidir. (Ebüssuûd)

اِنَّ  ile tekid edilmiş faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi )

Müsnedün ileyhin izafetle gelmesi, faydayı çoğaltmak ve veciz ifade kastına matuftur. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهُ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedin Allah ismiyle marife olması muhatap ya da herkes tarafından bilindiğine delalet eder.

Lafza-i celâlin sıfatı konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ‘nin sılası olan  نَزَّلَ الْكِتَابَۘ, mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

Sıla cümlesine matuf  هُوَ يَتَوَلَّى  cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelam olan isim cümlesidir. Müsnedin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. (Âşûr)

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi )

الْكِتَابَ  kelimesindeki tarif ahd içindir. Yani kendisine ahd ettiğiniz, işittiğiniz ve karşı koymaktan aciz olduğunuz kitaptır ki o, Kur’an’dır. (Âşûr)

وَلِـِّيَ - يَتَوَلَّى  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Sıkıntılı zamanlarımızda bu ayeti hatırlayıp okuyabiliriz.

Bu cümle mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.