وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّٓا اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  مَنَعَهُمْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf  من  harf-i ceriyle birlikte  مَنَعَهُمْ  fiiline müteallıktır.

تُقْبَلَ  mansub meçhul muzari fiildir.  مِنْهُمْ  car mecruru  تُقْبَلَ  fiiline müteallıktır.

نَفَقَاتُهُمْ  naib-i fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اِلَّٓا  hasr edatıdır.  اَنَّ  ve masdar-ı müevvel,  مَنَعَهُمْ  fiilinin faili olarak mahallen merfûdur.

هُمْ  muttasıl zamiri  إِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur. 

كَفَرُوا  cümlesi  إِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِاللّٰهِ  car mecruru  كَفَرُوا  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir.  بِرَسُولِه۪  car mecruru  كَفَرُوا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 وَلَا يَأْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

يَأْتُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

الصَّلٰوةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  اِلَّا  hasr edatıdır.

هُمْ كُسَالٰى  cümlesi  يَأْتُونَ ‘deki failin hali olarak mahallen mansubtur.

وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  كُسَالٰى  haber olup elif üzere mukadder damme ile merfûdur. 

وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

يُنْفِقُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اِلَّا  hasr edatıdır.

هُمْ كَارِهُونَ  cümlesi  يُنْفِقُونَ ’deki failin hali olarak mahallen mansubtur.

وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  كَارِهُونَ haber olup ref alameti  وَ ’dır. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanır.

كَارِهُونَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  كره  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُنْفِقُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  نفق ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّٓا اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪

وَ, atıftır. Cümle önceki ayetteki  قُلْ  fiiline matuftur. Menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki muzari fiil cümlesi masdar tevilinde, takdir edilen  من  harfiyle birlikte  مَنَعَهُمْ  fiiline müteallıktır. 

Cümlede car mucrurun, faile takdimi sözkonusudur.

Tekid ve masdar harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu  اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪  cümlesi, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Masdar-ı müevvel,  مَنَعَهُمْ  fiilinin faili konumundadır. Cümlede  اَنَّ ’nin haberinin mazi fiil cümlesi olarak gelmesi, sebat, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ, isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı, Kadr, 1)

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

مَا  ve  اِلَّٓا  ile oluşan kasr, fiille fail arasında, kasr-ı sıfat ale’l-mevsuftur. Onların  nafakalarının kabul edilmemesinin sadece Allah ve Resulü’ne küfretmeleri sebebiyle olduğunu ifade eder.

بِرَسُولِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  رَسُولِ  şan ve şeref kazanmıştır.

 وَلَا يَأْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى 

Menfi muzari fiil sıygasındaki cümle …كَفَرُوا  cümlesine matuftur. Kasr üslubuyla tekid edilmiş menfi muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. 

لَا  ve  اِلَّٓا  ile oluşan kasr, hal sahibi ile hal arasında, kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır. “Namaza  mutlaka ve sadece tembellikle gelirler.” demektir.

Hal  وَ ’ıyla gelen  وَهُمْ كُسَالٰى, sübut ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede bir yergi ifadesinden istisna edilerek başka bir yergi ifadesinin getirilmesi şeklindeki te’kîdü’z-zem sanatı vardır.

وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ

Cümle  وَ ’la …لَا يَأْتُونَ  cümlesine atfedilmiştir. Kasr üslubuyla tekid edilmiş menfi muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır.  لَا  ve  اِلَّٓا  ile oluşan kasr, hal sahibi ile hal arasında, kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır. “Onlar sadece istemeyerek infak ederler.” demektir.

Hal  وَ ’ıyla gelen  وَهُمْ كَارِهُونَ, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Hal cümleleri anlamı açıklayan ıtnâb sanatıdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bu cümlede de bir yergi ifadesinden istisna edilerek başka bir yergi ifadesinin getirilmesi şeklindeki te’kîdü’z-zem sanatı vardır.

لَا يُنْفِقُونَ - نَفَقَاتُهُمْ  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb, iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

İnfaklarının kabul edilmeme sebeplerinin sayıldığı ayette cem' ma’at-taksim vardır. 

Kendimizde bu alametleri görüyorsak bu bizim münafık olduğumuzu göstermez. Bunların tersini yaparak kendimizi tedavi etmeye çalışalım.

Kabule engel olan mutlak fısk ve günah değil, küfürdür. Ve önceki  كَرْهاً  tabiri belli olan isteksizliği, ikinci  كَارِهُونَ  ise içlerindeki mutlak isteksizliği ifade eder. Bir açıdan isteyerek yapılıyormuş gibi görülen şeyin, bir başka açıdan isteksizlik olmasında da bir çelişki yoktur. Burada açıklanmak istenen şey münafıkların ruh halleridir. Art düşünceyle yaptıkları ve gönüllü olarak yapıyormuş gibi gösterdikleri bu fiilleri, iyi niyete dayalı olarak yapılan öteki işleri ilgilendirmez. (Elmalılı Hamdi Yazır)

Ayetin zahiri, şu üç şeyin yani Allah ve Resulullah’ı inkâr, namazı ancak üşene üşene kılmak ve isteksiz olarak infakta bulunma hususlarının üçünün birden bulunuşunun, bu kabul edilmeyişe sebep olduğuna delalet etmektedir. (Fahreddin er-Râzî)