Şemese شمس :

 شَمْسٌ güneşin yuvarlağı ve ondan yayılan ışıktır. (Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de isim formunda  33 defa geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri şems ve şemsiyedir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَٓابُّ وَكَث۪يرٌ مِنَ النَّاسِۜ

Hemze istifham harfidir.  لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

تَرَ  fiili, illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

تَرَ  fiili iki mef’ûle müteaddi olan fiillerdendir. Masdar-ı müevvel, تَرَ  fiilinin iki mef’ûlü yerindedir.

Kur’ân'da geçen  أولم تر  ile ألم تر  arasındaki fark için, vav harfiyle gelen ta‘bîrin gözle görülen konularda olduğu, diğerinin ise aklî bir düşünceyle delîl çıkarmak konularında kullanıldığı söylenmiştir.

أولم تر ta‘bîrinin, hayâtta misâli çok görülen konularda kullanıldığı da söylenmiştir.

ألم تر ta‘bîrinin de, çok rastlanmayan konularda kullanıldığı söylenmiştir. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c.2, s.329) 

اَلَمْ تَرَ  ifadesi zahiren istifhâm ise de muhatabı taaccübe sevk eden bir ifadedir. (Fahreddin er-Râzî)

Bu ifade Kur’ânın en azim cümlelerinden biridir. Pek çok kez tekrarlanmıştır. Bundan sonra da acayip, garip, akla-mantığa aykırı şeyler zikredilmiştir. (Muhammed Ebû Mûsâ, Ğâfir Sûresi Belâği Tefsîri, S. 343)

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَٓابُّ وَكَث۪يرٌ مِنَ النَّاسِۜ وَكَث۪يرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُۜ

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. İstifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubunda olmasına rağmen cümle, taaccüp ve tenbih manasına gelmesi sebebiyle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca ayette, mütekellim Allah Teâlâ olduğu için tecâhül-i ârif sanatı vardır. 

اَلَمْ تَرَ  lafzındaki istifham harfi, mahlukatın hallerinin Allah-u Teala’nın uluhiyetteki tekliğine delalet edişinin muhatap tarafından bilmezden gelinişine atıfta bulunularak inkari manadadır. Veyahut muhatap Nebi (s.a.) olarak düşünülerek istifham-ı takriri’de denilebilir. (Âşûr)

Muzari sıygadaki  تَرَ  fiili iki mef’ûle müteaddi olan fiillerdendir.  اَنَّ  ile tekid edilmiş faide-i haber inkârî kelam olan …اَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ  cümlesi, masdar tevilinde, تَرَ  fiilinin iki mef’ûlü yerindedir.

اَنَّ ’nin haberi olan …يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ  cümlesi müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

يَسْجُدُ  fiilinin faili konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ’nın sılası mahzuftur.  فِي السَّمٰوَاتِ, mahzuf sılaya mütealliktir. Ayette îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Aynı üslupta gelen ikinci ism-i mevsûl  مَنْ  birinciye tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir. 

Ayette üç kez tekrarlanan  اللّٰهَ  lafzında tecrîd sanatı, ayrıca ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

الْاَرْضِ  -  السَّمٰوَاتِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr ve tıbâk-ı îcab sanatları vardır.

الشَّمْسُ  -  الْقَمَرُ  -  النُّجُومُ    الْجِبَالُ  -  الشَّجَرُ  ,الدَّوَٓابُّ  -  النَّاسِۜ  gruplarındaki kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Semavat, yeryüzünü de kapsadığı halde  الْاَرْضِ ’dan sonra  السَّمٰوَاتِ  tekrar söylenmesi hususdan sonra umumun zikri babında ıtnâbdır.

فِي الْاَرْضِ  ve  ف۪يهَا  ibarelerindeki  ف۪ي  harflerinde istiare vardır. Bilindiği gibi  ف۪ي   harfinde zarfiyet manası vardır. Car ve mecrurun ilişkisi, zarf ve mazruf ilişkisine benzetilmiştir.  الْاَرْضِ  ve رَوَاسِيَ  içine girilecek bir şeylere benzetilmiştir.

Hemze ile yapılan istifham, soranın düşüncesinde, sorulan konu hakkında müspet bir duygu uyandırır.  هل  edatı, bunun aksinedir. Çünkü bu edat, soru soran kimsede ne müspet ne de menfi bir duygu uyandırır. Bunu, Ebu Hayyan aktarmıştır. (Süyûtî, el-İtkan)

Görmek olarak ifade edilmesi, bunun malum olduğunu zımnen bildirmek içindir. Ayetteki hitap, görmek imkanına sahip herkes içindir. Zira bu hakikat, hiç kimseye gizli kalmayacak kadar açıktır. (Ebüssuûd) 

Ayetteki rûyet-görme ile bilme manası kastedilmiş olup ayet, “Gökteki ve yerdekilerin, Allah'a secde ettiklerini bilmedin mi?” demektir. Hz. Peygamber (s.a.), bunu gördüğü için değil, Allah'ın haber vermesiyle bilmiştir. (Fahreddin er-Râzî) 

سُجُود  ifadesinde istiare vardır. Güneş, ay, yıldızlar, ağaçlar ve temyiz (akıl) sahibi canlı olmayan varlıkların secde etmesiyle kastedilen - Allahu alem- onlarda görülen Allah Teâlâ’ya boyun eğme izleri, onların iş ve nizamlarının Allah tarafından yöneltildiğine ve çekip çevrildiğine ilişkin alametler, Allah tarafından belli görevleri yapmaya boyun eğdirilmelerine ilişkin delillerdir. Ondan dolayı bu durumun  سُجُود  kelimesinin sözlükteki asıl/gerçek anlamına uygun olarak secde edici diye isimlendirilmesi güzel düşmüştür. Çünkü bu kelimenin sözlükteki asıl anlamı eğilme, boyun eğme, itaat ve teslimiyettir. 

Bu secdeden murat, ilâhi iradeye tam olarak boyun eğmektir; yoksa akıl sahiplerine mahsus olan ibadet secdesi değildir. (Ebüssuûd) 

Bu varlıkların secde etmesi başka manada da olabilir ki o da şudur: Ayette sayılan bu şeylerde  görülen ilâhi sanatın delilleri, ilâhi kudretin alametleri arifleri ve sağlam bilgi sahiplerini, Allah’ın kudretini itiraf ederek, O’na huşu ile boyun eğip itaat ederek Allah’a secde etmeye davet eder, O’nun huzurunda saygıyla eğilmeye sevkeder. (Kur’an Mecazları, Şerif er-Radi) 

İsm-i mevsûl  مَنْ ’e matuf olan merfu mahaldeki  وَكَث۪يرٌ مِنَ النَّاسِۜ  cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelam olan isim cümlesidir. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. كَث۪يرٌ  mübteda,  مِنَ النَّاسِۜ  mahzuf habere mütealliktir.

Makabline matuf olan  وَكَث۪يرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُۜ  cümlesi de aynı üslupta gelmiştir.  حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُۜ  cümlesi ref mahallinde,  كَث۪يرٌ  için haberdir. Mazi fiil sıygasında gelerek hükmü takviye ifade etmiştir.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, s. 107) 

وَكَث۪يرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُۜ  cümlesi  و  ile gelmiş itiraziyyedir. (Âşûr) 

حَقَّ  kelimesi, damme ile  حَقُّ  şeklinde okunduğu  gibi  mef'ûlun mutlak olarak  حَقًّا  şeklinde de okunmuştur. (Keşşâf) 

Yeryüzü ve gökyüzündeki secde edenler sayıldıktan sonra secde etmekte cem’ edilmiştir. Cem’ ma’at-taksim sanatıdır.

 وَمَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍۜ 

وَ  istînâfiyyedir. Ayetin son cümlesi, şart üslubunda haberî isnaddır. Şart cümlesinde  مَنْ  mübteda  يُهِنِ  haberdir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  يُهِنِ اللّٰهُ  cümlesi,  مَنْ ’in haberidir.

وَمَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ  cümlesi  و  ile ikinci itiraziyyedir. (Âşûr) 

Cümlede müsnedin muzari sıygada gelmesi hudûs, teceddüt, istimrar ve hükmü takviye ifade eder. Ayrıca muzari fiildeki tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesi etkilenir.

Cümlede müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهُ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ  ise faide-i haber inkârî kelam olan isim cümlesidir. Menfi siyaktaki cümlede takdim tehir ve îcâz-ı hazif sanatı vardır. Car-mecrur  لَهُ, mahzuf mukaddem habere müteallıktır. Muahhar mübteda olan  مُكْرِمٍ ’e dahil olan  مِنْ  harfi tekid ifade eden zaid harftir. 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder.  (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)

مُكْرِمٍ ’deki tenvin, hiçbir manasında kıllet ve nev ifade eder. İstiğrak ifade eden  مِنْ  de bu manayı pekiştirir.

مُكْرِمٍ, ikram etmek manasında, رَ ’nın fethası ile  مُكْرَمْ  şeklinde de okunmuştur. (Fahreddin er-Râzî)  

İsim cümlesinde yer alan ism-i fail, çoğunlukla sübut ve süreklilik anlamı ifade eder. Fiil cümlesinde yer alan ism-i fail ise hudûs ve yenilenme anlamı ifade eder. İsm-i fail, isim cümlesi bağlamında kullanılıp başında tekid lâmı (lâm-ı muzahlaka) bulunursa bu durum sübut manasını artırır. (Muhammed Rızk, Dr. Öğr. Üyesi, Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı, Kur’an-ı Kerim’de İsm-i Failin İfade Göstergesi (Manaya Delâleti, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Haziran/June 2020, 19/1: 405-426)

يُهِنِ  (Hor duruma düşürdüğü) -  مُكْرِمٍۜ  (değer veren) kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır. (Safvetu’t Tefasir)

  وَمَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍۜ 

Cümle beyânî istînâf olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يَشَٓاءُ  cümlesi iki itiraz cümlesinin sebebi konumundadır. Çünkü münkirin olmamasına rağmen cümlenin başında tekid harfinin olması ihtimama işaret eder. Bundan dolayı sebep manasındadır.  اِنَّ  harfi ta’lil veya sebep harfi kazanmıştır. (Âşûr)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهُ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Cümlede müsnedin ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Burada zamir makamında ism-i celâlin zahir olarak zikredilmesi, hükmün, illetini bildirmek içindir. Çünkü (Allah kelimesinin mastarı olan) ulûhiyet, Allah Teâlâ’nın kemâl sıfatlarını ifadede asıldır. (Ebüssuûd)

Allah lafzının ayette iki kez geçmesinde, ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اِنَّ ’nin haberi olan  يَفْعَلُ  muzari fiil cümlesi olarak gelmiştir.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ, isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı, Kadr Suresi, 1)

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Cümlede müsnedin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  يَشَٓاءُ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlu bu cümlede olduğu gibi hazf edilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garîb birşey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayetin son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri, ıtnâb babındandır.