فَاَوْحَيْنَٓا اِلَيْهِ اَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا فَاِذَا جَٓاءَ اَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُۙ 

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  اَوْحَيْنَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  اِلَيْهِ  car mecruru  اَوْحَيْنَٓا  fiiline mütealliktir.

اَنِ  tefsiriyyedir.  اصْنَعِ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

الْفُلْكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  بِ  musahabe içindir. 

اَعْيُنِنَا car mecruru  اصْنَعِ ‘nin mahzuf haline mütealliktir. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  وَحْيِنَا  atıf harfi  وَ ‘la makabline matuftur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

إِذَا : Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

إِذَا : dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a)  إِذَا  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b)  إِذَا  nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbâl, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına  ف ‘nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır.

c)  Sükun üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi

جَٓاءَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  اَمْرُ  fail olup lafzen merfûdur. Mütekellim zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. فَارَ  atıf harfi  وَ ‘la  جَٓاءَ ‘ye matuftur. التَّنُّورُ  fail olup lafzen merfûdur. 

اَوْحَيْنَٓا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  وحي ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

 فَاسْلُكْ ف۪يهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَاَهْلَكَ اِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْۚ 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اسْلُكْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir. 

ف۪يهَا  car mecruru  اسْلُكْ  fiiline mütealliktir.  مِنْ كُلٍّ  car mecruru  اسْلُكْ  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır.  زَوْجَيْنِ  muzâfun ileyh olup, müsenna olduğu için  يْ  ile mecrurdur.  اثْنَيْنِ  mef’ûlün bih olup müsenna olduğu için nasb alameti  يْ ‘dir. 

اَهْلَكَ  atıf harfi  وَ ‘la  كُلٍّ  ‘ye matuftur. اِلَّا  istisna edatıdır. 

İstisna; bir nesneyi, kişiyi veya hükmü istisna edatlarından biriyle cümledeki hükmün dışında tutmaktır. İstisnanın 3 unsuru vardır:

1. İstisna edatı: Cümlede kullanılan edatlardır.

2. Müstesna: İstisna edatından sonra gelen kelimedir. İstisna edilen, hariç tutulan kelimedir.

3. Müstesna minh: İstisna edatından önce gelen kelimedir. Kendisinden bir şeyin hariç tutulduğu, genellikle çoğul olan bir kelimedir.

Müstesna istisna edatından hemen sonra gelen kelimedir. Ancak müstesna minh hemen önce gelen kelime olmayabilir. Müstesna mansubdur. Bununla birlikte istisna edatlarının türlerine göre farklı şekillerde îrablanabilir. Türkçeye “ama, ancak, -den başka, -sız, fakat, hariç, müstesna, yalnız, sadece” gibi kelimelerle tercüme edilir.İstisnanın kısımları 3’e ayrılır: 1. Muttasıl istisna 2. Munkatı’ istisna 3. Müferrağ istisna (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  müstesna olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  سَبَقَ ‘dır. Îrabdan mahalli yoktur. 

سَبَقَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  عَلَيْهِ  car mecruru  سَبَقَ  fiiline mütealliktir.  الْقَوْلُ  fail olup lafzen merfûdur.

 مِنْهُمْ  car mecruru  عَلَيْهِ ‘deki zamirin haline mütealliktir. 

وَلَا تُخَاطِبْن۪ي فِي الَّذ۪ينَ ظَلَمُواۚ

وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تُخَاطِبْن۪ي  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl  فِي  harf-i ceriyle birlikte  تُخَاطِبْن۪ي  fiiline mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası  ظَلَمُوا ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

ظَلَمُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

تُخَاطِبْن۪ي   fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  خطب ’dir.

Mufâale babı fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar.

Müşareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 اِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ

İsim cümlesidir. اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  هُمْ  muttasıl zamir  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur.

مُغْرَقُونَ  kelimesi,  اِنَّ ‘nin haberi olup ref alameti  و ‘dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. 

فَاَوْحَيْنَٓا اِلَيْهِ اَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا

Ayet,  فَ  ile önceki ayetteki  قَالَ  fiiline atfedilmiştir.  فَ ’nin istînâfiyye olması da caizdir. Ayetin ilk cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Tefsiriyye olan  اَنِ ’i takip eden  اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْيُنِنَا  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Önceki cümleyi bir başka lafızla açıklayan tefsîriyye cümlesi öncesinden ne kastedildiğini açıklayan beyan cümlesidir. (Sevinç Resul, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv” ın Kullanımı)

اَعْيُنِنَا  ve  وَحْيِنَا  izafetlerinde azamet zamirine muzâf olan  اَعْيُنِ  ve  وَحْيِ  kelimeleri tazim edilmiştir. 

اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْيُنِنَا  [Gemiyi gözlerimizin önünde yap] cümlesinde güzel bir istiare vardır. Yüce Allah koruma ve gözetmeye aşırı derecede dikkat edildiğini, göz önünde yapmak sözüyle ifade etti. Çünkü bir şeyi koruyan, genellikle, korumasını gözüyle görmek suretiyle devam ettirir. Dolayısıyla Yüce Allah, istiare yoluyla, koruma ve kollama yerine göz önünde bulundur­mayı zikretti. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr)

Yüce Allah’ın  اصْنَعِ الْفُلْكَ  sözü, Hz. Nuh’u kendi kendine ‘’Bu inatçıların başına ne gelecek? Burada su yokken neden gemi inşa edeceğim? Yüce Allah yoksa onları cezalandırmak için yerden ve gökten su mu göndermek istiyor?” şeklinde sorular sormasına neden oldu. Bu kendi kendine soru sormalar, sözü tekidli bir şekilde söylemeyi gerektirmektedir. (Fadl Hasan Abbâs, el-Belâgatü FunûNûhâ ve EfnâNûhâ’l-el-Me‘ânî, s. 132)

 فَاِذَا جَٓاءَ اَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُۙ فَاسْلُكْ ف۪يهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَاَهْلَكَ اِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْۚ 

فَاِذَا جَٓاءَ اَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ  cümlesi, şart üslubunda haberî isnaddır. Şart cümlesi olan  جَٓاءَ اَمْرُنَا , müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumundadır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üsluptaki  وَفَارَ التَّنُّورُۙ  cümlesi, şart cümlesine matuftur.

Şart fiilleri  جَٓاءَ  ve  فَارَ , mazi sıygada gelerek sebat, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.

Veciz anlatım kastıyla gelen  اَمْرُنَا  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  اَمْرُ , tazim edilmiştir.

Hak Teâlâ'nın  فَاِذَا جَٓاءَ اَمْرُنَا [Emrimiz geldiğinde] ifadesinde ,"emir" sözü, bir işi sözlü olarak, üst makamdan gelmek suretiyle isteme manasında hakikattir. Bu kelime, aynı şekilde hakikat olarak ‘büyük iş’ manasına da gelir. (Fahreddin er-Râzî) 

اَوْحَيْنَٓا - وَحْيِنَا  kelimeleri arasında iştikak cinası, الْفُلْكَ - اَهْلَكَ - فَاسْلُكْ  kelimeleri arasında gayrı tam cinas vardır.

كُلٍّ ’deki tenvin, muzâfun ileyhin mahzuf olduğunun işaretidir.

وَفَارَ التَّنُّورُۙ [Tandır kaynadı] ifadesi, şiddetten kinayedir. Bu, Arapla­rın, tandır kızıştı yani savaş başladı sözüne benzer. Bazı alimler,  التَّنُّورُۙ  kelimesini, mecaz yoluyla yeryüzü manasına almışlardır. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr)

 فَ  rabıta, şartın cevabı olan …اسْلُكْ ف۪يهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

اِلَّا  istisna edatıdır. Müstesna konumundaki ism-i mevsûl  مَنْ ’nin sılası olan  سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْۚ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Bu ayette zalimlerle ilgili hüküm hakkında muhatabın (Hz. Nuh’un) aklında bir şey bulunmadığı anlaşılır. Burada durumun gereğine göre haber cümlesinin Hz. Nuh’a tekidsiz olarak söylenmesi gerekirdi. Fakat burada ayet tekidli olarak gelmiştir. Bu ayetin durumun dışına çıkmasının sebebi şudur: Yüce Allah, muhalifleriyle ilgili Hz. Nuh’un kendisine hitap etmesini yasaklayınca, bu yasak, Hz. Nuh'u onların başına gelecek belayı merak etmeye sevk etti. Böylece Hz. Nuh, “kavminin aleyhine suda boğdurulmaları ile hükmedildi mi yoksa hükmedilmedi mi, şeklinde tereddüt ile soru soran kimse” yerine konulmuş, “kesinlikle onlar suda boğulacaklar" cümlesi ile O’na cevap verilmiştir. (Ali el-Cârim – Mustafa Emîn el-Belâğatü’l-Vâdıha) 

مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ  [her ikili’den bir] ifadesi, ikili her iki topluluktan demek olup, bunlar da erkek ve dişi topluluğudur, yani erkek ve dişi develer ile aygırlar ve kısraklar gibi. 

اثْنَيْنِ  kelimesi, erkek ve dişi deve ile aygır ve kısrak gibi birbirinin eşi olan iki tek anlamındadır. Rivayete göre Nuh (as) sadece yavrulayan ve yumurtlayan hayvanları almıştır.  مِنْ كُلٍّ  ifadesi tenvin ile  مِنْ كُلٍّ  şeklinde de okunmuştur. Bu durumda anlam ‘’Her ümmetten iki çift’’ şeklinde olur ve  اثْنَيْنِ  ifadesi tekid ve daha fazla açıklama yapmış olmak için kullanılmış olur. (Keşşâf)

Ayetteki "her ikişer çiftten" ifadesi, "O, hayvanların nesli tükenmesin diye mevcut olan hayvanlardan bir çift, yani bir erkek bir dişi al" demektir. Onlardan her biri bir  زَوْجَ (eş) tir. Yoksa avamın zannettiği ve kullandığı gibi,  زَوْجَ  iki manasına gelmez.  اثْنَيْنِ  ise, زَوْجَيْنِ  kelimesini tekid eden ve iyice açıklayan bir kelimedir. (Fahreddin er-Râzî) 

سَبَقَ  kelimesi, olumsuz hüküm anlamında kullanılınca  على  ile, olumlu hüküm anlamında kullanılınca ise  ل  ile kullanılmıştır. (Keşşâf)

 وَلَا تُخَاطِبْن۪ي فِي الَّذ۪ينَ ظَلَمُواۚ 

Cümle  وَ ‘la şartın cevabına atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

Mecrur mahaldeki ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’in sılası olan  ظَلَمُوا  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.

اَمْرُنَا ’daki azamet zamirinden sonra  تُخَاطِبْن۪ي ’de, müfred zamire iltifat vardır.

اِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilen sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden,  اِنَّ  ve isim cümlesi olmak üzere iki tekid içeren  bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsned olan  مُغْرَقُونَ , ism-i mefûl kalıbındadır.  أَفْعَلَ  veznindeki fiilden müştaktır.