وَكَاَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَۙ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَث۪يرٌۚ

وَ  istînâfiyyedir.  كَاَيِّنْ  mübteda olarak mahallen merfudur. 

مِنْ نَبِيٍّ’deki  مِنْ  zaiddir.  نَبِيٍّ  lafzen mecrur, mahallen temyiz olarak mansubtur. 

كَاَيِّنْ  lafzı  كَمْ (nice) manasındadır. Bu kelime, teşbih edatı  كَ  ile sayıda çokluk ifade eden tenvinli  اَيِّ  kelimesinden meydana gelir. Bu kelime; devamlı cümle başında bulunan, temyize muhtaç olarak müphem halde gelen, temyizi çoğunlukla  مِنْ  harf-i ceriyle yapılan, mebni bir kelimedir. (Süyûtî, el-İtkan)

قَاتَلَ  fiili  كَاَيِّنْ ’in haberi olarak mahallen merfûdur.  

مَعَ  mekân zarfı,  قَاتَلَ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

رِبِّيُّونَ  faildir. Cemi müzekker salim olduğu için و ’la merfû olmuştur. كَث۪يرٌ  ise  رِبِّيُّونَ’nun sıfatıdır.

فَمَا وَهَنُوا لِمَٓا اَصَابَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُواۜ

فَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  

وَهَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَٓا  müşterek ism-i mevsûlu,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  وَهَنُوا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  اَصَابَهُمْ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur. 

اَصَابَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  

ف۪ي سَب۪يلِ  car mecruru  اَصَابَهُمْ  fiiline müteallıktır.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

مَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا  cümlesi atıf harfi  وَ ’la  مَا وَهَنُوا  ifadesine atfedilmiştir.

اسْتَكَانُوا  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil, istif’âl babındadır. Sülâsîsi  كين ’dir. Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikad gibi anlamları katar.

وَاللّٰهُ يُحِبُّ الصَّابِر۪ينَ

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  ٱللَّهُ  lafza-i celâli mübteda olup lafzen merfûdur. 

Mübtedanın haberi  يُحِبُّ الصَّابِر۪ينَ  cümlesi haber olup mahallen merfûdur.

یُحِبُّ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.  الصَّابِر۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الصَّابِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صبر  fiilinin ism-i failidir. İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata), hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَكَاَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَۙ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَث۪يرٌۚ

وَ  istînâfiyyedir. İsim cümlesi formunda sübut ifade eden cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Yine faide-i haber ibtidaî kelam olan  قَاتَلَۙ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَث۪يرٌۚ  cümlesi,  كَاَيِّنْ’in haberidir. Müsned olan cümlede car mecrur faile, önemine binaen takdim edilmiştir.

Haberin  mazi fiil sıygasında cümle olarak gelmesi hudûs ve hükmü takviye ifade eder.

نَبِيٍّ’deki tenvin tazim ve kesret ifade eder. 

كَاَيِّنْ  kelimesi  كْم  [niceَ] manasındadır  أيّ  kelimesinin başındaki  ك  teşbih harfidir. Fakat teşbih manası yoktur. Çokluk ifade etmek için vaz edilmiş müfred bir kelimedir. مِنْ نَبِيٍّ  [Niceَ peygamberler] temyizdirِ. Temyizin galip olan kullanılışı مِنِْ   iledir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an - Fahreddin er-Râzî, Tefsir-i Kebir - Âşûr) 

“Rabbânî” ile “ribbî” arasında bir mana farkı bulunduğunu söylemişlerdir. İbni Zeyd demiştir ki: “Rabbanî, veli imamlar ve halktır ki ribbeye bağlıdırlar. Buna göre ‘rabbânî’ ve ‘ribbî’ ikisi de ‘rabbe intisab’ manasını içermekle beraber, ribbe bağlanmakla terbiye ve öğrenim görmüş topluluk; Rabbanî de Rabbe bağlanmakla diğerlerine öğretim ve eğitim yaptırabilecek yüksek seviyede bulunanlar diye ayrım yapılması en uygun mana olacaktır.” (Elmalılı - Ebüssuûd)

 فَمَا وَهَنُوا لِمَٓا اَصَابَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُواۜ

Menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  لِمَٓا’daki müşterek ism-i mevsûl  وَهَنُو  fiiline müteallıktır.

Mevsûlün müphem yapısı nedeniyle her zaman onu takip eden sıla cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır. ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla Allah’ın yolu içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü Allah yolu hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Ancak Allah’ın emrine uymanın önemini ifade etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır.

سَب۪يلِ اللّٰهِ  izafeti  lafza-i celâle muzâf olması  سَب۪يلِ  için tazim ve şeref ifade eder.

سَب۪يلِ اللّٰهِ  ibaresinde istiare vardır. سَب۪يلِ  kelimesi yol demektir. Allah’ın dini anlamında müsteardır.  Hedefe ulaştırması bakımından benzer oldukları için din, yola benzetilmiştir. 

Mütekellimin Allah Teâlâ olduğu ayette lafza-i celâlin zikri tecrîd sanatıdır.

مَٓا اَصَابَهُمْ  tabirinde isabet eden şeyler müphemdir. Allah yolunda savaşırken yaralanmalar, ölümler, fakirlik, yakınlarını kaybetmek kastedilmiş olabilir.

Tezayüf nedeniyle makabline  وَ ’la atfedilen cümle menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üsluptaki müteakip cümle  وَمَا اسْتَكَانُواۜ  de tezayüf nedeniyle bu cümleye matuftur.

رِبِّيُّونَ ’nin özelliklerinin gevşeklik göstermemek, zaafa uğramamak, boyun eğmemek şeklinde sayılması taksim sanatıdır.

Uhud Savaşı’nda kâfirlerin saldırıları karşısında ve Peygamberin (s.a.) öldürülmesiyle ilgili olarak çıkan yalan haberi üzerine bazılarının gevşediklerine, azimlerinin kırıldığına, savaşta zaaf gösterdiklerine, münafık Abdullah b. Ubeyy b. Sekil vasıtasıyla Ebu Süfyan’dan eman almak istediklerine ve bu suretle müşriklere boyun eğdiklerine tarizdir. (Ebüssuûd - Âşûr)

وَاللّٰهُ يُحِبُّ الصَّابِر۪ينَ

وَ  istînâfiyyedir. Sübut ifade eden isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil lafza-i celâlle gelmesi, teberrük ve telezzüz amacına matuftur. 

Cümlede mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle, ayetteki lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır. Tekrarlanmasında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Cümle, mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır.

Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

وَهَنُوا - ضَعُفُوا -  اسْتَكَانُواۜ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

اسْتَكَانُواۜ  kelimesinin kökü için farklı görüşler vardır: كين  veya  سكن  gibi.

Burada الصَّابِر۪ينَ sabredenlerden murad; ya Uhud Savaşı’nda sabır ve sebat gösterenlerdir ki zamir kullanılmayıp zahir olarak zikredilerek hükmün (ilâhî sevginin) sebep ve illeti zımnen bildirilmiştir. Ya da bütün sabredenlerdir ve Uhud Savaşı’nda sabredenler de öncelikle bunlara dahildir. (Ebüssuûd)