Önceki âyette kalple ilgili bir durum olan Allah korkusu yani Allah’a saygı duygusundan söz edilmiş; burada da dil ve beden ile ortaya konan ve bu duyguyu pekiştiren davranışların önemine değinilmiştir (Râzî, XXVI, 22; bu bağlamda “başkaları için harcama” anlamını verdiğimiz infak hakkında bilgi için bk. Bakara 2/245, 254, 261).

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِراًّ وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَۙ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

يَتْلُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

كِتَابَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Cümle atıf harfi  وَ ‘la sılaya matuftur. 

اَقَامُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

 الصَّلٰوةَ  mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur.

وَ  atıf harfidir.  اَنْفَقُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَا  müşterek ism-i mevsûlü,  مِنْ  harf-i ceriyle birlikte  اَنْفَقُوا  fiiline mütealliktir. İsm-i mevsûlün sılası  رَزَقْنَاهُمْ سِراًّ وَعَلَانِيَةً ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

رَزَقْنَاهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur.

سِراًّ  hal olup fetha ile mansubdur.  عَلَانِيَةً  kelimesi atıf harfi  وَ ‘la  سِراًّ ‘e matuftur.  

يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ  cümlesi  اِنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur.

يَرْجُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  تِجَارَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. لَنْ تَبُورَ  cümlesi  تِجَارَةً ‘in sıfatı olarak mahallen mansubdur.

لَنْ  muzariyi nasb ederek manasını olumsuz istikbale çeviren harftir. Tekid ifade eder.

تَبُورَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir.

اَقَامُوا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  قوم ’dir.

اَنْفَقُوا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  نفق ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِراًّ وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَۙ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.  اِنَّ ’nin isminin ism-i mevsûlle gelmesi, habere dikkat çekmek ve bahsi geçenleri tazim amacına matuftur. Has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ , müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ , isim cümlesi ve isnadın tekrarı sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı Kadr/1.)

Az sözle çok anlam ifade eden  كِتَابَ اللّٰهِ  izafetinde, lafza-i celâle muzâf olan  كِتَابَ , şan ve şeref kazanmıştır. (Âşûr)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ  cümlesi, hükümde ortaklık nedeniyle sıla cümlesine atfedilmiştir. 

يَتْلُونَ  ve  اَقَامُوا  fiilleri arasında, maziden muzariye geçişte iltifat sanatı vardır. (Âşûr)

يَتْلُونَ  fiilinin önce zikredilmesi, Kur’an’ı tilavet etmenin ne kadar önemli olduğunu ve sevabının çokluğunu ifade etmek içindir. (Âşûr)

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelam olan  وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِراًّ وَعَلَانِيَةً cümlesi de sıla cümlesine matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

Harf-i cerle birlikte  اَنْفَقُوا  fiiline müteallik müşterek ism-i mevsûl  مَّا ‘nın sılası  رَزَقْنَاهُمْ , müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. Fiilin azamet zamirine isnadı tazim ifade eder.

سِراًّ , mahzuf mef’ûlü mutlaktan naibdir.  عَلَانِيَةً , tezat nedeniyle  سِراًّ ‘e atfedilmiştir. 

سِراًّ - عَلَانِيَةً  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

اَنْفَقُوا ’da cem’ edilenler,  سِراًّ وَعَلَانِيَةً  şeklinde taksim edilmişlerdir. cem' ma’at-taksim sanatıdır.

اِنَّ ’nin haberi olan  يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَۙ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede müsnedin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi teceddüt, istimrar ve tecessümle birlikte hükmü takviye de ifade etmiştir. 

تِجَارَةً ’deki tenvin tazim ifade eder.

تِجَارَةً  için sıfat olarak gelen  لَنْ تَبُورَۙ  cümlesi menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

لَنْ تَبُورَۙ  cümlesine dahil olan  لَنْ  harfi, muzariyi nasb ederek manayı olumsuz müstakbele çevirir. ‘Asla’ manası vererek cümleyi tekid eder.

Asla zarar etmeyecek bir ticaret umacakların özelliklerinin sayılması taksim sanatıdır.

يَتْلُونَ - كِتَابَ  ve  الصَّلٰوةَ - اَنْفَقُوا  gruplarındaki kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bir soruya cevap verilirken çoğunlukla cümlenin başında  إِنَّ  bulunur. Yani, lafzî ve mukadder soruların cevaplarının başında bulunur. Ya da soru soran kişinin, verilecek cevabın aksi bir düşünceye sahip olduğunun bilindiği durumlarda (yani inkâr makamında) cevabın başına  إِنَّ  gelir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَرْجُونَ  (umabilirler) ifadesi  اِنَّ ’nin haberidir. Ticaretle, yapılan itaatin sevabını talep etmek kastedilmiştir. Sonraki ayetteki  لِيُوَفِّيَهُمْ  ifadesi, لَنْ تَبُورَۙ  fiiline mütealliktir; yani bu kimseler, hiç kesata uğramayacak ve Allah katında makbul olacak bir ticareti umabilirler; çünkü Allah o ticareti kabul ettiğinden, onlara karşılığını tam olarak verecektir. Onların ücretleri, hak ettikleri sevaptır. Ayrıca Allah onlara lütfundan, hak ettiklerinden fazlasını ikram edecektir. Dilersen  يَرْجُونَ  ifadesini hal de kabul edebilirsin; yani onlar tüm bu tilavet, namaz ve Allah yolundaki infak amellerini Allah’ın kendilerine mükafatlarını tam olarak vereceğini umarak yaparlar. Bu durumda إِنَّ ’nin haberi اِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ  cümlesi; yani Allah’ın onları bağışlayıp amellerine minnettar kalacağıdır. Minnettar kalma (şükür) mükâfat vermenin mecazî bir ifadesidir. (Keşşâf) 

Müfessirimizin açıklamasına göre ayet-i kerîmedeki  يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَۙ  ifadesinde istiare vardır. Ticaret tabiri sevaba nail olmak için Allah ile kul arasındaki muameleler için istiare yoluyla kullanılmış ve bu muameleler dünyevi ticarete benzetilmiştir. Bu durumu لَنْ تَبُورَ  ifadesi de teyit etmektedir ki bu terşîh diye isimlendirilir. 

Yani şüphesiz Kur’an-ı Kerîm’i okumaya devam edenler ve farz namazları vaktinde, tüm rükun ve şartlarına riayet ederek huşû ile kılmak, Allah’ın kendilerine lütfundan verdiklerinden gece gündüz, gizli açık infak etmek gibi farzlarıyla amel eden kimseler varya işte bunlar taatlerine karşılık Allah’tan sevap umabilirler. O sevap/mükafat mutlaka hasıl olacaktır. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr adlı Tefsirinde Belâğat İlmi Uygulamaları, Âşûr)

Cenab-ı Hak, kendisini tanıyan alimleri, onların duydukları saygıyı, bu saygıları sebebiyle elde ettikleri şereflerini beyan edince, Allah'ın kitabını tanıyıp, ondakilerle amel edenlerden bahsetmiştir. O halde ayetteki, "Allah'ın kitabını okuyanlar" sıfatı, Allah'ı zikre; "namazı dosdoğru kılanlar" sıfatı, bedenî ibadetlere; "kendilerini rızıklandırdığımız şeylerden ... infak ederler.." sıfatı da, mal ile yapılan ibadetlere bir işarettir. Bu iki ayette üstün bir hikmet vardır. Çünkü Hak teâlâ'nın "Allah'tan ancak âlim kulları korkar" ifadesi, kalbin ibadetlerine; "kitabı okuyanlar" ifadesi, dilin ibadetlerine; "namazı dosdoğru kılanlar, kendilerine rızıklandırdığımız şeylerden ... infâk edenler" ifadesi de, uzuvların ibadetlerine bir işarettir. (Fahreddin er-Râzî)

Ayetteki,  وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِراًّ وَعَلَانِيَةً  "Gizli ve aşikâr" ifadesi, her nasıl müsait olursa, infâk etmeye bir teşviktir. Binaenaleyh eğer müsaitse gizli yapılır ve bu daha güzeldir. Aksi halde açıktan yapılır, insanın bunun bir riya olacağı zannı, onu böyle açıktan vermekten men etmesin. Çünkü "riyakârlık yapıyor" denilmesi korkusuyla, hayrı yapmamak riyanın bizzat kendisidir. Ayetteki, "gizli" kelimesi ile sadaka, "aşikâr" kelimesiyle zekât kastedilmiş olabilir. Çünkü zekâtı âşikâr-açıktan vermek, bir farzı alenî yapmaktır ve bu müstehaptır. (Fahreddin er-Râzî, Âşûr)

Önemine binaen, riya şüphesini gidermek ive daha efdal olduğunu ifade etmek için “gizli vermek” takdim edilmiştir. (Âşûr)

Kazancın tükenmez olduğunun belirtilmiş olması, bu ticaretin bazen kazanç bazen de zararla sonuçlanan diğer ticaretler gibi olmadığını bildirmek içindir. Zira bu ticaret, fani olan bir şey karşılığında baki olan bir saadeti satın almaktır. (Ebüssuûd)

 يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَۙ  Bu ticareti gerçekleştirenlerin, bu kârlı sonucu Allah'tan umabileceklerini haber vermek, onların umduklarının kesin olarak hasıl olacağını vadetmek anlamındadır. (Ebüssuûd)