Müşrikler, haram olduğunu ileri sürdükleri şeylerden herhangi biri için “Allah şunu yasak etti” diyebilecek herhangi bir tanık gösteremezler; tanık diye ortaya çıkardıklarına da asla itibar edilemez. Eşyada asıl olan mubahlıktır; eğer bir şeyin haram olduğu ileri sürülüyorsa bunun Allah tarafından haram kılındığının kanıtlanması gerekir. Burada, müşriklerin, daha önceki âyetlerde belirtilen bazı hayvanlarla ilgili hüküm ve kanaatlerinin asılsız olduğu, bunların Allah’ın hükümleri olmadığı belirtilmektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 484

قُلْ هَلُمَّ شُهَدَٓاءَكُمُ الَّذ۪ينَ يَشْهَدُونَ اَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذَاۚ 

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili ise müstetir olup takdiri  أنت’dir.

Mekulü’l-kavli,  هَلُمَّ شُهَدَٓاءَكُمُ ‘dir. قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

هَلُمَّ  emir isim fiildir.  أحضروا  (getirin) manasındadır. Faili müstetir olup takdiri  أنتم ’dir.

شُهَدَٓاءَكُمُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  كُمُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

Buradaki  هَلُمَّ  ifadesi emir manasında isim fiil olup  هَاتُوا (getirin) anlamında kullanılmıştır. İsim fiilde Hicazlılara göre müfred ve cemi, müzekker ve müennes birdir. Benî Temim ise bunların müennesini ve cemisini de kullanır. (Sinan Yıldız, Vehbe ez-Zuhaylî’nin et-Tefsiru’l Münir Adlı Tefsirinde Belâğat İlmi Uygulamaları) 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  شُهَدَٓاءَكُمُ ’un sıfatı olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  يَشْهَدُونَ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَشْهَدُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf  ب  harf-i ceriyle birlikte  يَشْهَدُونَ  fiiline müteallıktır.

اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  اللّٰهَ  lafza-i celâli,  اَنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubtur.

حَرَّمَ  fiili  اَنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  حَرَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

İşaret ismi  هٰذَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

فَاِنْ شَهِدُوا فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْۚ

فَ  atıf harfidir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  شَهِدُوا  şart fiili olup damme üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَشْهَدْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.  مَعَهُمْ  mekân zarfı,  تَشْهَدْ  fiiline müteallıktır.

Muttasıl zamir  هُمْۚ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَٓاءَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَهُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ۟

وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَتَّبِعْ  meczum muzari fiildir. Faili ise müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

اَهْوَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا’dır. Îrabtan mahalli yoktur.

كَذَّبُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِاٰيَاتِنَٓا  car mecruru  كَذَّبُوا  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ, birinci ism-i mevsûle matuf olup mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُؤْمِنُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالْاٰخِرَةِ  car mecruru  يُؤْمِنُونَ  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  بِرَبِّهِمْ  car mecruru  يَعْدِلُونَ۟  fiiline müteallıktır.

يَعْدِلُونَ۟  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.  يَعْدِلُونَ۟  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

تَتَّبِعْ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftiâl babındadır. Sülâsîsi  تبع ’dır.

Bu bab fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar.

كَذَّبُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  كذب ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef’ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef’ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

قُلْ هَلُمَّ شُهَدَٓاءَكُمُ الَّذ۪ينَ يَشْهَدُونَ اَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذَاۚ 

Fasılla gelen ayet istînâfiyyedir. İlk cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

قُلْ  fiilinin mekulü’l-kavli emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  هَلُمَّ  isim-fiildir. أحضروا (getirin) manasındadır.

قُلْ  fiilinin atıfsız olarak tekrarı, işitmeyi sağlamak ve diyalog tarzı içindir. (Âşûr)

هَلُمَّ; gelin, getirin demektir. Ayetteki bu kelime, bir şeye çağırmayı ve davet etmeyi ifade eder. هَلُمَّ ,هيهات ,هي  vb. kelimeler fiil isimdir. Bunların çekimi yoktur. Fiil manasındadırlar. Fiilden daha kuvvetli mana ifade ederler. Mebnidirler, cinsiyet ayrımı da yoktur. (Ebüssuûd)

Bu emir taciz (aciz bırakmak) için gelmiştir.

شُهَدَٓاءَكُمُ ’un sıfatı konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ’nin sılası  يَشْهَدُونَ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

شُهَدَٓاءَ  lafzının muhatap zamirine izafeti onların acziyetini daha kuvvetle ifade etmek içindir. Çünkü doğrunun gereği onları bilen şahitlerin olmasıdır. Bu şahitler hakkı tasdik etmeye çağrıldıklarında hazır olurlar. (Âşûr)

Onların şahitleri, sözlerini tuttukları liderleridir. Liderlerin çağrılmalarının sebepleri; hüccetin onlar aleyhine sabit olması, önderlerle onlara uyanlar arasındaki irtibatın kesilmesi ve onların dalalette olduklarının ortaya çıkması, onların sözlerinin bir dayanağı olmadığının anlaşılması içindir. İşte bundan dolayı “şahitleriniz” buyrulmuştur. (Ebüssuûd) 

Tekid ve masdar harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu isim cümlesi  اَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذَاۚ, faide-i haber inkârî kelamdır.  اَنَّ  ve masdar-ı müevvel, takdir edilen  ب  harfi ile birlikte  يَشْهَدُونَ  fiiline müteallıktır.

اَنَّ ’nin isminin lafza-i celâlle gelmesi teberrük, telezzüz ve emre itaate teşvik kastıyladır. 

فَاِنْ شَهِدُوا فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْۚ

Cümle  فَ  ile istînâfa atfedilmiştir. Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi  شَهِدُوا  müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Rabıta harfi  فَ  ile gelen cevap cümlesi  فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْۚ, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

فَلَا تَشْهَدْ nehiy cümlesii, müşriklerin yalancılığından kinaye olarak gelmiştir. Kinayenin karînesi zahirdir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an)

شَهِدُوا - شُهَدَٓاءَكُمُ -  يَشْهَدُونَ - تَشْهَدْ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

لَا تَشْهَدْ -  شَهِدُوا  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.

  وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَٓاءَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَهُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ۟

Şartın cevabına matuf cümle nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. اَهْوَٓاءَ ’nin muzâfun ileyhi olan mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ‘nin sılası  كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا, mazi fiil sıygasında gelerek sübuta, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Âşûr, Mümtehine Suresi, 6) 

وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَٓاءَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا, izhar makamında muzmar ifadedir. Onların Allah’ın ayetlerini yalanlamaları ve ayetlerden yüz çevirmeleri sadece  اَهْوَٓاءَ  lafzıyla ifade edilmiştir.

Cümledeki ikinci ism-i mevsûl  وَ ’la birinciye atfedilmiştir. Atıf sebebi temâsüldür. Menfi muzari fiil sıygasında gelen sılası  لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ  teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. Mevsûllerde, müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır. 

بِاٰيَاتِنَٓا  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  اٰيَاتِ  şan ve şeref kazanmıştır.

كَذَّبُوا - يُؤْمِنُونَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.

Ayetin son cümlesi makabline matuftur. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. İsim cümlesi menfi muzari fiil cümlesine atfedilmiştir.

İsim cümlesinin anlamında sabitlik ve devamlılık, fiil cümlesinin anlamında ise yenilenme ve tekrarlanma vardır.

Şayet hem devamlılık hem fiilin tekrarı ve yenilenmesi kastediliyorsa isim cümlesi fiil cümlesine atfedilebilir. Bunun aksi de mümkündür. Mesela, fiil cümlesinden fiilin zaman zaman yenilendiğini, isim cümlesinden ise başlayıp halen devam ettiği kastediliyorsa aralarında atıf yapılabilir (Sevinç Resul, Arapçada Cümle Yapısı 2010, s. 190-191)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

رَبِّهِمْ  izafeti önemine binaen amiline takdim edilmiştir. Bu izafet, muzâfun ileyhi tahkir manasını taşır.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.