اِنْ تَتُوبَٓا اِلَى اللّٰهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَاۚ

وَ  atıf harfidir.  اِنْ تَتُوبَٓا  cümlesi mahzuf şartın cevabıdır. Takdiri, يقبل منكما veya تقبلا (Onlardan kabul eder) şeklindedir.

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  تَتُوبَٓا  fiili  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan tesniye elifi fail olarak mahallen merfûdur.  اِلَى اللّٰهِ  car mecruru  تَتُوبَٓا  fiiline mütealliktir. 

فَ  ta’liliyyedir.  قَدْ  tahkik harfidir.Tekid ifade eder.  صَغَتْ  fiili iki sakin harfin birleşmesi dolayısıyla hazf edilmiş elif üzerine mukadder fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir.  قُلُوبُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri;  إن تتوبا إلى اللَّه لأنكما قد ملتما مع نفسيكما يقبل منكما التوبة (Nefsinize uydukları için tevbe ederlerse tevbeyi kabul eder.) şeklindedir.

وَاِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰيهُ وَجِبْر۪يلُ وَصَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَۚ

 اِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ  atıf harfi وَ ‘la  اِنْ تَتُوبَٓا  cümlesine matuftur.  اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.

تَظَاهَرَا  şart fiili olup  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَلَيْهِ  car mecruru  تَظَاهَرَا   fiiline mütealliktir.

Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri, يجد ناصرا ينصره (Kendisine zafer veren bir yardımcı bulur) şeklindedir. 

فَ  ta’liliyyedir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  اللّٰهَ  lafza-i celâli  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.  هُوَ  fasıl zamiridir. 

مَوْلٰيهُ  kelimesi,  اِنَّ ’nin haberi olup ى üzere mukadder damme ile merfûdur. Muttasıl zamir هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

جِبْر۪يلُ ve صَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَ  atıf harfi و ‘la  مَوْلٰيهُ  kelimesine matuftur. الْمُؤْمِن۪ينَ  muzâfun ileyh olup cer alameti alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle irablanırlar.

تَظَاهَرَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi ظهر ’dir. 

Mufâale babı fiile müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar. Müşareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir. (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَعْدَ ذٰلِكَ ظَه۪يرٌ

İsim cümlesidir. وَ  atıf harfidir.  الْمَلٰٓئِكَةُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  بَعْدَ  zaman zarfı  ظَه۪يرٌ ‘e mütealliktir.  

ذٰ  işaret ismi, sükun üzere mebni mahallen mecrur, ism-i mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir. ظَه۪يرٌ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.

اِنْ تَتُوبَٓا اِلَى اللّٰهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَاۚ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayetin ilk cümlesi, şart üslubundadır. Müspet muzari fiil sıygasındaki şart cümlesi  تَتُوبَٓا اِلَى اللّٰهِ  şeklinde faide-i haber ibtidaî kelamdır. Ayette muhatap Hz. Peygamberin iki eşi, mütekellim Allah Teâlâdır.

اِنْ , vuku bulması nadir olan durumlarda kullanılan şart harfidir.

Şart edatı  اِنْ , mazi fiilin başına gelebilir. Bu durumda, hasıl olmamış bir şeyi hasıl olmuş gibi göstermeyi, ya da fiilin gerçekleşmesi konusundaki şiddetli arzuyu ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Şartın cevabı öncesinin delaletiyle hazf edilmiştir. Takdiri  يقبل منكما (...o ikisinden kabul eder.) olan cevabın hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Bu takdire göre mezkûr şart ve mahzuf cevabından müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Kur’an’da çoğu yerde bu ayette olduğu gibi şartın cevabı mahzuftur.

Ayette cevabın hazfi, farklı yönlerden düşünmeyi gerektirdiği, ayrıca dinleyici ve okuyucuyu düşünce ve hayal ufkuna yönlendirdiği için mübalağa içermektedir. Îcâz metoduyla cümle daha yoğun anlamlar yüklenmiştir. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)  

فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا  cümlesi şart için ta’liliyyedir. Tahkik harfi  قَدْ  ile tekid edilmiş, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber talebî kelamdır.

صَغَتْ قُلُوبُكُمَاۚ [ikinizin kalbi meyletti] ifadesinde cüz-kül alakasıyla mecaz-ı mürsel sanatı vardır. Meyletme fiili kalplerin sahibi yerine kalbe isnad edilmiştir. Asıl meyleden kalp değil, kalbin sahibidir. 

اِنْ تَتُوبَٓا اِلَى اللّٰهِ (Eğer Allah'a tevbe ederseniz) ifadesinde, daha fazla kınamak ve azarlamak için 3. şahıs kipinden 2. şahıs kipine dönüş yapıl­mıştır. (Safvetü’t Tefâsir)

Ayet-i kerîmede geçen tövbeniz kabul edilir manasındaki şartın cevabı hazf edilmiştir. Yine ayet-i kerîmede iki kalp yerine kalpler kelimesi kullanılıp  فلبين  şeklinde tesniye manası kastedilmiştir. Çünkü bir tek kelime gibi olan yerde iki tesniyeyi bir araya getirmekte ağırlık olacaktır. Ayet-i kerîmede geçen  هُوَ fasıl zamiridir. Cibrîl kelimesi ise اِنَّ ‘nin isminin mahalline atfedilmiştir. (Celâleyn Tefsiri)

 وَاِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰيهُ وَجِبْر۪يلُ وَصَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَۚ

Cümle atıf harfi  وَ ‘la  اِنْ تَتُوبَٓا اِلَى اللّٰهِ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasında manen ve lafzen mutabakat mevcuttur.

Şart üslubunda gelen terkipte şart cümlesi olan  تَظَاهَرَا عَلَيْهِ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri,  يجد ناصرا ينصره  (Kendisine zafer veren bir yardımcı bulur) olan cevabın hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Bu takdire göre mezkûr şart ve mahzuf cevabından müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Kur’an’da çoğu yerde bu ayette olduğu gibi şartın cevabı mahzuftur.

Ayette cevabın mahzuf olması farklı yönlerden düşünmeyi gerektirdiği, ayrıca dinleyici ve okuyucuyu düşünce ve hayal ufkuna yönlendirdiği için mübalağa içermektedir. Îcâz metoduyla cümle daha yoğun anlamlar yüklenmiştir. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerîm’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

فَ , şartın cevabi için ta’liliyyedir.  فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰيهُ وَجِبْر۪يلُ وَصَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَۚ  cümlesi,  اِنَّ  ve fasıl zamiriyle tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Lafza-ı celâl  اِنَّ ‘nin ismi,  مَوْلٰيهُ  izafeti de haberidir.  هُوَ  fasıl zamiridir. 

Cümle kasr ifade eden fasıl zamiriyle tekid edilmiştir. (Âşûr) 

Kasr, mübteda ve haber arasındadır.  هُوَ   maksur/mevsûf,  مَوْلٰيهُ  maksurun aleyh/sıfat, olmak üzere, kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır. Yani müsnedün ileyhin, bu müsnede has olduğu ifade edilmiştir. Sadece Allah’ın onun mevlası olduğu kesin bir dille bildirilmiştir.

Hem Mevlâ’sı -yani veli ve yardımcısı- Allah olan biri nasıl yardımsız kalabilir ki!? هُوَ  zamirinin eklenmesi, Allah’ın yardımının, O’nun kesin kararlarından katî bir karar olduğunun ve O’nun bunu bizzat üstlendiğinin ilamıdır. (Keşşâf)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

جِبْر۪يلُ  ve  صَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَ  atıf harfi  و ‘la  haber olan  مَوْلٰيهُ ‘ya atfedilmiştir. Cihet-i câmia tezâyüftür.

Hz. Peygamberin yardımcılarının sayılması taksim sanatıdır.

تَظَاهَرَا  kelimesinde irsâd sanatı vardır.

Şayet  صَالِـحُ الْمُؤْمِن۪ينَۚ  ifadesindeki  صَالِـحُ  tekil midir, çoğul mudur?” dersen şöyle derim: Tekildir; ancak kendisiyle çoğul kastedilmiştir. Tıpkı  لا يفعل هذا الصالح من الناس

(Sâlih bir insan bunu yapmaz) demen gibi ki bununla  لا يفعله من صلح منهم (İnsanlardan salih olanlar bunu yapmaz) demendeki gibi cins kastetmiş olursun. (Keşşâf)

تَظَاهَرَا  fiilinin aslı  تَتَظَاهَرَا ‘dır. Böyle  تَ ’nın tekrar ettiği sıygalarda muzari fiilinin  تَ ’sı kaide ile hazf edilir. تَظَاهَرَا , birbirine arka verip yardımlaşmaktır.  عَلَيْ  ile kullanıldığı zaman da bir diğerine karşı dayanışmaya girerek ve yardımlaşarak üstün olmaya çalışmak manasını ifade eder. Burada yardımlaşmak manasıyla tefsir edilmiş olmakla beraber  عَلَيْهِ  ile getirilmesi Peygamber’e karşı birbiriyle yardımlaşma ve dayanışma içine girdiklerini göstermektedir. (Elmalılı Hamdi Yazır)

وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَعْدَ ذٰلِكَ ظَه۪يرٌ

Cümle atıf harfi  وَ ‘la makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Mübteda ve haberden müteşekkil sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümlesi sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

الْمَلٰٓئِكَةُ  mübteda,  ظَه۪يرٌ  haberdir.  بَعْدَ  zaman zarfı, ظَه۪يرٌ ‘a mütealliktir. Cebrail ve salih müslümanları işaret eden  ذٰلِكَ  ile işaret edilenler tazim edilmiştir.  ذٰلِكَ , zaman zarfı  بَعْدَ ‘nin muzâfun ileyhidir.

Cebrail’den sonra meleklerin zikredilmesi umumun hususa atfı babında ıtnâb sanatıdır.

Yüce Allah, şereflendir­mek için Cebrail'i önce özel olarak zikretmiş, sonra da, Resulullah (sav)'ın şanına özen göstermek için umumla beraber ikinci defa zikretmiştir. Salih müminleri de Cebrail ile mukarrebun melekler arasında zikretmiştir. (Safvetü’t Tefâsir)

ظَه۪يرٌ - تَظَاهَرَا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.