Bu, Allah’ın bütün insanlık için koymuş olduğu değişmez kanunudur (sünnetullah). İnsanlar bu dünyada kendi hür iradeleriyle tercihte bulunurlar, diledikleri gibi yaşarlar. Ancak yüce Allah burada inkârlarına rağmen kâfirlere böyle bir fırsat vererek onları serbest bırakmasının kendileri için hayırlı bir şey olduğunu sanmamaları gerektiğini, onlara sadece günahlarının artması için mühlet verdiğini, dolayısıyla bunun sevinilecek veya övünülecek bir şey olmadığını haber vermekte ve bu suretle onları uyarmaktadır. Çünkü insan kuvvetli bir imana, güzel bir ahlâka ve iyi bir amele sahip ise işte o zaman yüce Allah’ın ona verdiği fırsat, uzun ömür ve bol servet faydalı olur. Oysa inkârcılarda iman ve imana dayalı güzel amel yoktur. 

Bu sebeple onların ömürlerinin uzun, servetlerinin çok olması günahlarını arttırmaktan başka bir şeye yaramaz. Günahları arttıkça da azapları şiddetlenecektir. Bu sebeple yüce Allah onlar için alçaltıcı bir azap hazırlanmış olduğunu bildirmektedir. (Kur’ân Yolu, Diyanet Tefsiri)

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُٓوا اَنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْۜ

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.   يَحْسَبَنَّ  fetha üzere mebni muzari fiildir. Fiilin sonundaki  نَ, tekid ifade eden nûn-u sakiledir. Tekid nun’ları bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ,  fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُٓوا’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

كَفَرُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

َوَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُٓوا [Sakın o inkâr edenler sanmasınlar.] buyruğundaki  لَا يَحْسَبَنَّ [Sanmasınlar] kelimesi hem  ي  hem de  ت  olarak okunmuştur. Birinci kıraate göre “İnkâr edenler sanmasınlar” takdirindedir.  ت  ile şöyledir: “İnkâr edenlere... sanmayasın.” (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an - Âşûr - Fahreddin er-Râzî, Tefsir-i Kebir)

اَنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel,  يَحْسَبَنَّ  fiilinin iki mef’ûlu yerinde olarak mahallen mansubtur.

نُمْل۪ي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.  لَهُمْ  car mecruru  نُمْل۪ي  fiiline müteallıktır.  خَيْرٌ  kelimesi  اَنَّ’nin haberidir.  

لِاَنْفُسِ  car mecruru خَيْرٌ’e müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

İsmi mevsûl olmayan  ما  harfi inne ve kardeşleri ile birleştiğinde sahih olan görüşe göre  ليْتَ  hariç inne ve kardeşlerinin amelini engeller.  ما  ile  اَنَّ  birleştiğinde iki durum da caizdir yani  اَنَّ  harfi amel ettirilebileceği gibi ettirilmeye de bilir. Zaid  ما  ile tekid harfi birleştiğinde amel ettirilmesinin örneği, İbni Âşûr’a göre Âli İmran Suresi’nin 178. ayetidir. Erken ve geç dönem tefsir alimleri ayette geçen  اَنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْۜ [Kendilerine vermiş olduğumuz mühletin, onlar için hayırlı olduğunu sanmasınlar.] cümlesindeki  اَنَّمَا ’daki  اَنَّ’nin kardeşlerinden ve  ما harfinin zaid olmayan ism-i mevsûl olduğunda icma etmiştir. İbni Âşûr’a göre ise söz konusu  أنما’daki  اَنَّ’nin kardeşlerindendir ona bitişen  ما  harfi ise kâffe olan  ما’dır. Bu, müfessirlere göre hasr üsluplarından birisidir. (Aboubacar Mohamadou, İbni Âşûr’un et-Tahrîr ve’t-Tenvîr adlı eserinde Sarf Ve Nahiv Merkezli Tercihler, Doktora Tezi)

  اِنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ لِيَزْدَادُٓوا اِثْماًۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ

اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

نُمْل۪ي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.  لَهُمْ  car mecruru  نُمْل۪ي  fiiline müteallıktır. 

لِ  harfi,  يَزْدَادُٓوا  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  نُمْل۪ي  fiiline müteallıktır.

يَزْدَادُٓوا  fiili,  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  اِثْمًا  temyiz olup fetha ile mansubtur.

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُٓوا اَنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْۜ

İstînâf  وَ’ıyla gelen ayetin ilk cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. Cümle nûn-u sakile ile tekid edilmiştir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası  كَفَرُٓوا, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün  ileyh, küfredenleri tahkir amacıyla ve gelecek habere dikkat çekmek için mevsûlle gelmiştir. 

Mevsûlde tevcîh sanatı vardır

اَنَّ ’nin dâhil olduğu cümlede ismi mevsûl  مَا  mübteda,  خَيْرٌ  haberdir. 

اَنَّ  ve akabindeki isim cümlesi  مَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْۜ , masdar teviliyle faide-i haber talebî kelamdır. Masdar-ı  müevvel nasb mahallinde  لَا يَحْسَبَنَّ  fiilinin iki mef’ûlü yerindedir.

 اِنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ لِيَزْدَادُٓوا اِثْماًۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ

Cümle fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Önceki cümleye ta’liliyedir.

اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş, faide-i haber talebî kelam olan fiil cümlesidir. 

لِيَزْدَادُٓوا اِثْمًاۚ  cümlesine dâhil olan  لِ, ta’lil bildiren masdar harfidir. Cümle masdar teviliyle cer mahallinde  نُمْل۪ي  fiiline müteallıktır. 

اِنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ لِيَزْدَادُٓوا  cümlesi, kâfirlere mühlet vermenin hikmetini açıklar.  لِ  harfi, ehl-i sünnete göre irade içindir. (Yani Allah onlar için böyle irade buyuruyor, demektir.)  Çünkü onlara göre “hayır ve şer Allah tarafından”dır. Ayette geçen “imla” ömrü uzatmaktır. Bu ise şüphesiz Allah’ın işidir. (Ebüssuûd)

اِثْمًاۚ ’deki tenvin, nev ve teksir ifade eder.

اِثْمًاۚ - خَيْرٌ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

Allah’ın her şeyi kuşatan ilminde onların günahlarını arttıracakları bilindiği için kendi haline bırakma mecaz yoluyla onların günahlarının artması için bir illet ve sebep olmuştur. (Keşşâf) 

Ayetten anlaşılan inkârcı ve günahkâr kulların ömürlerinin uzatılıp dünya isteklerini elde etmeleri, kendileri için hayırlı bir şey değildir. Bunlar her ne kadar görünürde nimet ise de gerçekte kendileri için azaptır. Bir insana zehirli tatlı ikram eden kişi gerçekte tatlı değil, zehir ikram etmiştir. Bu da ona benzer. Çünkü sonuç bakımından onun helakına sebep olmuştur. Kulun yapacağı şey uzun ömüre, yardımla destek görmesine, mal ve çocukların çokluğuna aldanmamaktır. (Ebüssuûd)

وَ ’la gelen cümle  اِنَّمَا نُمْل۪ي’ye matuftur. Sübut ifade eden isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اِنَّمَا  ve  اَنَّمَا  kelimeleri arasında cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı,  نُمْل۪ي - لَهُمْ kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. لَهُمْ mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  عَذَابٌ  muahhar mübtedadır.

Cümlede müsnedün ileyh olan  عَذَابٌ  kelimesinin nekre gelmesi nev, tazim ve

kıllet ifade etmiştir. Allah katından gelen azabın çok azı bile dayanılmaz ve korkunçtur.

Bu ayet-i kerimede عَذَابٌ kelimesinin nekre gelmesi azabın kelimelerle tarif edilemeyen özel bir nev olduğuna işaret eder.

مُه۪ينٌ  kelimesi sıfat olduğundan cümlede ıtnâb sanatı vardır.

وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ Onlara, alçaltıcı bir azap vardır. Onunla ahirette horlanıp aşağılanacaklardır. Hazreti Peygamber (s.a.) şöyle buyurur: “İnsanların hayırlısı ömrü uzun, ameli güzel olandır. İnsanların şerlisi ise ömrü uzun, ameli de kötü olandır.” (Ebüssuûd)

Kâfırlere mühlet verme kapsamında onları dünya lezzetlerinden ve ziynetlerinden faydalandırma bulunduğu ve bu da onların güçlenmelerine ve zorba tavırlar sergilemelerine zemin hazırladığı için onların azabı alçaltıcı olarak vasıflandırılmıştır ki cezaları hallerine uygun bir ceza olsun. (Ebüssuûd)