Şekeve شكو :  شَكْوٌ/ شِكايَة/ شَكْوَى üzüntü ve kederi açığa vurmaktır. Bu kökün asıl anlamı شَكْوَةٌ 'ü yani içine su konan tulumu açıp içindekileri ortaya çıkarmaktır. Dolayısıyla sözcük temel anlamı itibarıyla bir istiare gibidir. Son olarak bu kökten gelen ve Kuran-ı Kerim'de de geçen مِشْكاة lafzı duvarda karşı tarafa geçişi olmayan delik veya oyuktur. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de farklı türevleriyle 3 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri şikayet, müşteki ve şekvadır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

Zecce زجّ :  زُجاجٌ şeffaf taşlara denir. Tekili زُجاجَةٌ şeklinde gelir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de isim formunda sadece 2 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli züccaciyedir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ 

İsim cümlesidir.  اَللّٰهُ  lafz-i celâl mübteda olup lafzen merfûdur. نُورُ  haber olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  السَّمٰوَاتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

الْاَرْضِ  atıf harfi  وَ ’la  السَّمٰوَاتِ ’a matuftur. 

 مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌۜ اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍۜ 

İsim cümlesidir.  مَثَلُ  mübteda olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  نُورِه۪  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  كَمِشْكٰوةٍ  car mecruru mahzuf habere müteallıktır.

ف۪يهَا مِصْبَاحٌ  cümlesi  مِشْكٰوةٍ ’in sıfatı olarak mahallen mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

ف۪يهَا  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. 

مِصْبَاحٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. 

اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍ  cümlesi  مِصْبَاحٌ ’un sıfatı olarak mahallen merfûdur.

اَلْمِصْبَاحُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  ف۪ي زُجَاجَةٍ  car mecruru mahzuf habere mütealliktir.

اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍۙ 

İsim cümlesidir.  اَلزُّجَاجَةُ  kelimesi  زُجَاجَةٍۜ ’in sıfatı olarak mecrurdur.

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلزُّجَاجَةُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ  cümlesi haber olarak mahallen merfûdur. 

كَاَنَّ  kelimesi  اِنَّ  gibi ismini nasb haberini ref yapar,  هَا  muttasıl zamir  كَاَنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. 

كَوْكَبٌ  kelimesi,  كَاَنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur.  دُرِّيٌّ ’un kelimesi  كَوْكَبٌ ’ün sıfatı olup lafzen merfûdur. 

يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ  cümlesi  اَلْمِصْبَاحُ ’nun olarak ikinci haberi olarak mahallen merfûdur.

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

Aynı zamanda  يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ  cümlesi  اَلْمِصْبَاحُ ’un ikinci haberi olarak mahallen merfûdur.

يُوقَدُ  merfû, meçhul muzari fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

مِنْ شَجَرَةٍ  car mecruru  يُوقَدُ  fiiline mütealliktir. Muzâf mahzuftur. Takdiri;  من زيت شجرة (bir ağacın yağından) şeklindedir.

مُبَارَكَةٍ , زَيْتُونَةٍ  kelimeleri  شَجَرَةٍ ’in sıfatı olup lafzen mecrurdur. 

لَا  zaid harftir. لَا nefy harfinin tekrarı olumsuzluğu tekid içindir.  شَرْقِيَّةٍ  kelimesi  شَجَرَةٍ ’in sıfatı olup kesra ile mecrurdur.

لَا غَرْبِيَّةٍ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  لَا شَرْقِيَّةٍ  matuftur. 

يُوقَدُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  وقد ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

يَكَادُ زَيْتُهَا يُض۪ٓيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌۜ نُورٌ عَلٰى نُورٍۜ

İsim cümlesidir.  يَكَادُ زَيْتُهَا  cümlesi  شَجَرَةٍ ’in sıfatı olarak mahallen mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَكَادُ  mukarebe fiillerinden olup nakıs, merfû muzari fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder. 

زَيْتُهَا  kelimesi,  يَكَادُ ’nun ismi olarak lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

يُض۪ٓيءُ  fiili  يَكَادُ ’nun haberi olarak mahallen mansubdur.  يُض۪ٓيءُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.  

وَ  haliyyedir. لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. 

لَمْ تَمْسَسْهُ  cümlesi  يُض۪ٓيءُ ’un failinin hali olarak mahallen mansubdur. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir.  تَمْسَسْ  meczum muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  نَارٌ  fail olup lafzen merfûdur.   

Şartın cevabı öncesinin delaletiyle mahzuftur. Takdiri;  لو لم تمسسه نار يكاد يضيء (Ateş değmese bile neredeyse aydınlatır) şeklindedir. 

نُورٌ  mahzuf mübtedanın haberidir. Takdiri  هو ’dir.  عَلٰى نُورٍ  car mecruru birinci  نُورٌ ’un mahzuf sıfatına mütealliktir. 

يُض۪ٓيءُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  ضوأ ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِه۪ مَنْ يَشَٓاءُۜ وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِۜ 

Fiil cümlesidir.  يَهْدِي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli fail olup lafzen merfûdur.  

لِنُورِه۪  car mecruru  يَهْدِي  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَشَٓاءُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. وَيَضْرِبُ اللّٰهُ  atıf harfi  وَ ’la  يَشَٓاءُ ’ya matuftur.

و , matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَضْرِبُ  merfû muzari fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâl fail olup lafzen merfûdur. 

الْاَمْثَالَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  لِلنَّاسِ  car mecruru  يَضْرِبُ  fiiline mütealliktir.

وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌۙ

İsim cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  اللّٰهُ  lafza-i celâl mübteda olup lafzen merfûdur. 

بِكُلِّ  car mecruru  عَل۪يمٌ ’e mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  عَل۪يمٌ haber olup lafzen merfûdur.

عَل۪يمٌ  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta surekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Mübteda ve haberden oluşmuş cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  الله  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsned veciz ifade kastıyla izafet şeklinde gelmiştir. 

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  [Allah, göklerin ve yerin nurudur] cümlesinde, vurgu ifade etmek için masdar sıfat yerinde kullanılmıştır. Yani; Allah, her şeyi aydınlatandır. Öyle ki sanki aydınlattığı şeyler, Allah'ın nurunun ken­disidir. Şerif Râdî şöyle der: “Bazı alimlerin tefsirine göre bu ayette istiare vardır. Onlara göre maksat şudur: Yüce Allah etkili delilleri ve apaçık ifadeleriyle, parlak yıldızlarla yön tayin edildiği gibi göklerde ve yerlerde yaşayanlara yol ve yön göstericidir.” (Sâbûnî, Safvetü’t Tefasir) 

Alemde görünen ayetlerin en belirgini, duygu ve idrakimizi en çok kapsayanı, görüşümüzde bir etken olan ışık olayıdır. Işığın gözümüze teması anında dışımızdakiler ile özümüzdekilerin birbirine ulaşıp birleşmesi halinde parlayan ve genişlettiği cisimlerin dış yüzeylerini açığa çıkaran saydam ve güzel tecellisine de nur denilir ki ışığın bir özel görünüşü olmak üzere ışıktan farklı ve bazen ona karşıt olarak kullanılır. Şu halde nur, güzel tecellî ayeti olan hoş bir ışık tecellisidir. Ve bundan dolayı her zaman övme yerinde kullanılır. (Elmalılı)

Nurun, göklere ve yere izafe edilmesi, mecazî manada nur olarak ifade edilen beyanın, son derece yaygın olduğuna ve insanların irşadı ile alakadar ve beyana layık olan her şeye tamamen şamil olduğuna delalet etmesi içindir. Tıpkı mecazî olarak kullanılmış olan nur, yukarı alemlerde ve aşağı alemde bulunan cisimlerden onu kabul eden her şeye şamil olması gibi. Zira gökler ile yer, hissi nur için başkaca tezahür mahalli bulunmayan iki cismanî alemin cihetleridir. (Ebüssuûd)

Önceki ayetteki azamet zamirinden bu ayette lafza-i celâle iltifat edilmiştir.

السَّمٰوَاتِ - الْاَرْضِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatı  sanatı vardır.

Semavat yeryüzünü, gökyüzünü kapsadığı halde semavattan sonra arzın söylenmesi umumdan sonra husus babında ıtnâbdır.

مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌۜ اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍۜ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidai kelamdır.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Mübteda olan  مَثَلُ نُورِه۪ ’nin haberi mahzuftur.  كَمِشْكٰوةٍ  bu mahzuf habere mütealliktir.

İsim cümlesinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

ف۪يهَا مِصْبَاحٌ  cümlesi  مِشْكٰوةٍ  için sıfattır. Dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır. 

Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için kullanılan bir açıklama biçimidir. Sıfatın kullanılmasının, metbusunun daha iyi tanınması, övülmesi, yerilmesi, pekiştirilmesi, acındırılması, kapalılığının giderilmesi, tahsis edilmesi gibi maksatları vardır. Itnâb, bazen de sıfatlar vasıtasıyla yapılmaktadır. (Ar. Gör. Ömer Kara, Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: İtnâb-Îcâz (I) Kur’an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

Faide-i haber ibtidaî kelam olan  ف۪يهَا مِصْبَاحٌ  cümlesinde îcâz-ı hazif ve takdim tehir sanatları vardır.  ف۪يهَا, mahzuf mukaddem habere muteallıktır.  مِصْبَاحٌ, muahhar mübtedadır.

مِصْبَاحٌ ve   زُجَاجَةٍۜ  kelimelerindeki tenvin, bilinmeyen bir nev ve tazim ifade eder.

مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌ  benzetmesinde, mürsel, temsîlî teşbih vardır.

Veciz anlatım kastıyla gelen  نُورِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  نُورِ , tazim edilmiştir.

مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌ  [Onun nurunun durumu, içinde kandil bulu­nan, duvardaki oyuğa benzer] ayetinde teşbih-i temsili vardır. Yüce Allah, mümin kulunun kalbine yerleştirmiş olduğu nurunu, duvardaki oyukta bir cam mahfaza içinde bulunan çok ışık saçan kandile benzetti. Kandilin mahfazası olan cam, parlaklık ve güzellikte inci gibi olan yıldıza benzer. Bu benzetmenin, vech-i şebehi (benzetme yönü) birçok şeyden alındığı için ona teşbih-i temsili denilmiştir. Bu, parlak teşbihlerdendir. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefasir) 

Misbah: “Sabah ve Sabahat” kelimelerinden ism-i alettir ki sabah gibi hoş ve kuvvetli aydınlık veren lamba demektir. Kur'an'da güneşe sirac denilmiş olduğu halde, burada misbah denilmiş olması, bunun yanında güneşin normal bir kandil kadar kalacağına işaret eder. O misbah, bir billurda sırça yani billur, sanki inciye benzer bir yıldız. İncimsi yıldız, zühre ve müşteri gibi inci saflığı ve güzelliği ile parıldayan bir yıldız. Öyle berrak, öyle güzel, öyle hem göklerin hem yerin güzelliklerini kendinde toplayan bir cam. Mişkât da o camın içindeki lamba mübarek bir ağaçtan, öyle bir zeytinden tutuşturulur ki doğuya da batıya da nispet edilemez. Bunda başlıca iki mana vardır:

Birincisi, yalnız öğleden önce güneş gören doğuda değil, yalnız öğleden sonra güneş gören batı tarafında da değil hem doğuya hem batıya bakan tepenin tam ortasında. Çünkü böyle bir yerde bulunan zeytinin yağı son derecede saf ve güzel olur.

İkincisi, yön şüphelerinden uzak yani bildiğiniz dünya zeytinlerinden değil, mekanı olmayan bir zeytin demek olur. Önceki mana kendisine benzetilenin herkesce düşünülebilecek bir özelliği olmasından dolayı temsilde terşîh, ikinci mana ise benzetilenin özelliğine işaret etmek yönünden bir tecrîd ifade eder. Terşîhin faydası benzetmeyi bir açıklama ile kuvvetlendirmektir. Tecrîdin inceliği de benzetilenin belirgin bir yönüne işaretle kendisine benzetilene üstünlüğünü ve bundan dolayı benzetmenin yanaşamayacağı bir hakikat noktasını ortaya koymaktır. (Elmalılı)

Mişkat, dışarıya açılmayan, duvardaki kapak küçük pencere, delik, kandillik demektir. Misbah, çok ışık veren büyük lamba demektir.

Diğer bir görüşe göre ise mişkat, kandilin ortasında bulunan delikli kamıştır; Misbah da yanan fitildir. (Ebüssuûd)

اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍ cümlesi,  مِصْبَاحٌ  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

Mübteda ve haberden müteşekkil sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Mübteda olan  اَلْمِصْبَاحُ ’nun haberi mahzuftur.  ف۪ي زُجَاجَةٍ  bu mahzuf habere mütealliktir.

Bu ayet-i kerimede daha önce zikredilmiş olan  مِصْبَاحُ - زُجَاجَةٍۜ  kelimeleri ikinci kez geçtikleri için elif-lam ile gelmiştir. Çünkü muhatap neden bahsedildiğini bilmektedir. Buna ahd-i zikrî de denmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bu ayetteki temsil (teşbih)in nasıl olduğu hakkında: Bil ki bir benzetmede mutlaka bir müşebbeh (benzetilen) ve bir müşebbehün bih (kendisine teşbih edilen, benzetilen) bulunur. Bil ki alimler burada benzetilen şeyin ne olduğu hususunda ihtilaf etmiş ve şu izahları yapmışlardır:

1) Ekseri kelamcılara göre ki bunu Kâdî de desteklemiştir. Bundan murad ayat-ı beyyinat (apaçık ayetler) (Nur Suresi, 34) demek olan hidayettir. Buna göre mana, “Allah'ın hidayeti, açıklık ve parlaklıkta zirveye ulaşmış ve bu hususta tıpkı içinde ışıl ışıl bir lamba bulunan bir oyuk (yuva) gibidir. O lambada da son derece saf zeytinyağı ile tutuşan bir kandil (fitil) vardır.” şeklindedir.

Şimdi eğer “Güneşin ışığının bundan kat kat fazla olduğunu bildiğimiz halde Cenab-ı Hakk, nurunu (hidayetini) niçin buna değil ona benzetti?” denilir ise biz deriz ki: Hakk Teâlâ, zulmetin ortasında parlayan o mükemmel ışığı anlatmak istemiştir. Çünkü insanların vehim ve hayallerine galib olan, tıpkı zulmetler gibi olan şüphelerdir. Allah'ın hidayeti, bu şüpheler arasında, tıpkı zulmetler arasında parıldayan o mükemmel ışık gibidir. Bu mana ve maksat ise güneşin ışığında bulunmaz. Çünkü güneşin ışığı ortaya çıktığında, âlem ışıkla dopdolu olur. Battığında da âlem sırf karanlıklar içinde kalır. Binaenaleyh ayetteki teşbih daha uygun ve daha münasiptir.

Teşbihi Kuvvetlendiren Unsurlar:

A) Bil ki Allah'ın bu benzetmede nazar-ı dikkate aldığı şeylerin hepsi de ışığın mükemmelliğini sağlayan şeylerdendir:

1) Misbâh (lamba): Çünkü lamba bir oyukta (yuvada) olmadığı zaman, ışıkları dağılır. Ama bir kovuğa konulduğunda, ışınları toplanmış olur ve böylece de daha fazla aydınlatır. Bunu gözler önüne serecek misal şudur: Lamba küçük bir odada olduğu zaman verdiği ışık (aydınlatışı), büyük bir odada olduğu zamankinden daha çok olur.

2) Lamba, saf bir camın içinde olduğu zaman, camdaki saflık ve şeffaflıktan ötürü, ışıkları camın bir tarafından öbür tarafına yansır. Bu sebeple de ışık artar. Bunun da açık misali şudur: Güneş ışınları saf bir cam üzerine vurduğunda, görünen ışınlar kat kat artar. Öyle ki camın tam karşısında olan şeylere bile o ışıklar varır. Binaenaleyh bu ışınların her biri, camın her bir tarafından diğer tarafına yansıdığında, ışıklar ve aydınlıklar artar, mümkün olan yere varır.

3) Lambanın ışığı, içindeki yakıta göre değişir. Yakıtı saf ve duru olduğundaki durumu, bulanık ve karışık olduğundaki durumundan farklı olur. Yakıt olarak kullanılan yağlar içerisinde, saflık bakımından hiçbiri zeytinyağı gibi değildir. Binaenaleyh çoğu kez bu yağ bütün zerrelerine dağılmış beyazlık ve şeffaflığın yanı sıra saflık ve incelik bakımından su gibidir.

4) Bu zeytin yağı da ağacına göre değişir. Eğer ağaç ne sadece şarkî, ne sadece garbî yani her halükârda devamlı surette güneş alabilen bir ağaç ise onun zeytinleri de o derecede olgun olur. Böylece de ondan elde edilen yağ daha saf, daha katıksız olur. Çünkü çok güneş alması, böyle olmasını sağlamıştır. Binaenaleyh bu dört hususiyet bir araya gelip, birbirine destek olduklarında, bu ışık son derece ileri ve halis olur. Dolayısıyla da bu, Allah'ın hidayetini teşbihe en uygundur. (Fahreddin er-Râzî)

اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍۙ 

…اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا  cümlesi  زُجَاجَةٍ  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidai kelamdır. 

Tekid ve teşbih harfi  كَاَنَّ ’nin dahil olduğu  كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ  cümlesi, masdar teviliyle müsnedün ileyh olan  اَلزُّجَاجَةُ ’nün haberidir. 

Masdar-ı müevvel, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. 

يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍۙ  cümlesi  كَوْكَبٌ  için ikinci sıfattır. Veya  مِصْبَاحٌۜ  için ikinci haberdir. Müspet muzari fiil sıygasında gelerek hudus, teceddüt istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

مُبَارَكَةٍ  kelimesi ise  شَجَرَةٍ  için sıfatttır.  مُبَارَكَةٍ ’deki tenvin bilinmeyen bir nev ve tazime işarettir.  شَرْقِيَّةٍ , غَرْبِيَّةٍۙ  kelimelerinin tenkiri tazim ifade eder.

Sıfat cümlesindeki nefy harfi, olumsuzluğu tekid için tekrarlanmıştır.

يُوقَدُ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi  Suret-i İbrahim, s. 127)

نُورُ  , مِصْبَاحٌۜ  , زُجَاجَةٍۜ  , اَللّٰهُ  , زَيْتُونَةٍ  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr,  مَثَلُ  -  اَمْثَالَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

شَرْقِيَّةٍ  -  غَرْبِيَّةٍۙ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır. 

İmam Gazali’nin Mişkâtu’l Envar kitabı bu ayetin tefsiridir.

يَكَادُ زَيْتُهَا يُض۪ٓيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌۜ

Cümle  شَجَرَةٍ  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

Nakıs fiil  يَكَادُ ’nun dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَكَادُ ’nun haberinin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ  cümlesi,  يُض۪ٓيءُ ’nun Halidîr. Hal cümleleri, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim itnabıdır.

Cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Menfî muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  لَمْ تَمْسَسْهُ  şart cümlesidir.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

Şartın cevabı mahzuftur. Cümlenin öncesinin delaletiyle yapılan bu hazif, îcâz-ı hazif sanatıdır. Cevap cümlesinin takdiri,  يكاد يضيء  [Neredeyse aydınlatır] şeklinde olabilir.

Bu takdire göre mahzuf cevap ve mezkûr şart cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda  faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.

Ayette  mübalağa sanatı vardır. Burada  ifade edilen “yağın ateş değmeden aydınlatması” aklen muhal olsa bile “neredeyse” ifadesi bu unsurları tahayyülde yaşatmış, ġuluv unsuru kullanılarak zihinde oluşan tabloda ifadeler algıya yaklaştırılmıştır. Kur’an-ı Kerim’de burada olduğu gibi mukarabe fiilleri ve şart edatları ile mübalağa anlamı yüklenmiş başka ayetler de vardır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi, Dr. Mustafa Aydın Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

Zemahşerî öncelikle nurun Allah’a isnadının sahibiyet yönünü belirtir. Buna göre anlam, “Allah göklerin ve yerin nurunun sahibidir.” olur. Batılın karşıtı olan hak ise herkesin görebileceği açıklığa sahip olması yönü ile göklerin ve yerin nuruna benzetilmiştir. Şu halde anlam “Allah göklerde ve yerde nura benzeyen hakkın ve doğruluğun sahibidir.” şeklindedir. Nûrun göklere ve yere izafeti hakkın aydınlığının gökleri ve yeri aydınlatacak kadar yaygın olduğunu veya gökyüzü ve yeryüzü halkını aydınlatması sebebiyledir. Nurun  مِشْكٰوةٍ  (duvar dolabı) kelimesine benzetilmesi niteliklerle sınırlanır.  مِشْكٰوةٍ ’ın içinde fanus, fanusun içinde kandil vardır. Cam fanus parlaklığından dolayı karanlıkları kaldıran yıldızlar gibidir. Kandilin fitili madden ve manen bereketli, pek çok faydaları olan zeytin ağacındandır. Bu ağaç hem yetiştiği toprak hem de aldığı uygun güneşle en verimli halindedir. Netice olarak hakk dört defa güçlendirilmiş ışığa benzetilmiştir. Bu katmanlar;  مِشْكٰوةٍ  , مِصْبَاحٌۜ  , زُجَاجَةٍۜ  ve  زَيْتُ ’dir. 

Zemahşerî, hakkın bu denli güçlü ışıklarının doğru yolu bulmak için yeterli olmadığını, çünkü kör olanlara ışığın bir fayda vermeyeceğini belirterek “Allah’ın akıl gözüyle düşünen, vicdanlı, sağa sola sapmayan kişileri hidayetine muvaffak kıldığını ifade eder. (İsmail Bayer, Keşşâf Tefsirinde Belâgat Uygulamaları)

Nur Suresi 35-43 ayetlerinde ifade edilen yağın ateş değmeden aydınlatması veya şimşeğin gözleri alması aklen muhal olsa bile neredeyse ifadesi bu unsurları tahayyülde yaşatmış, ġuluv unsuru kullanılarak zihinde oluşan tabloda ifadeler algıya yaklaştırılmıştır. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî’ Sanatları Doktora Tezi)

نُورٌ عَلٰى نُورٍۜ 

İstînâfiyye olan  نُورٌ عَلٰى نُورٍۜ  cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır. نُورٌ , kelimesi  هَذاَ şeklindeki mukadder bir mübtedanın haberidir. Cümle önceki ifadelerin mazmununu tekid sadedindedir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Nur’un, ayeti kerimede bu denli tafsilatlı anlatılmasının asıl amacı Allah Teâlâ'nın yüceliğinin tasavvurunun neredeyse mümkün olamayacağı anlamına işaret etmektir. Bu, edebi sanatlardan idmâc için güzel bir örnektir.

“O, nur üstüne nurdur.” Bu cümle, temsilin fezlekesi, ondan hasıl olan mananın sarih ifadesi ve bundan sonra gelene de hazırlık mahiyetindedir. (Ebüssuûd)

 يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِه۪ مَنْ يَشَٓاءُۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması, telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ’nın sılası olan  يَشَٓاءُ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil cümlede teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlü bu cümlede olduğu gibi hazf edilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garip birşey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Veciz anlatım kastıyla gelen  نُورِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan نُورِ , tazim edilmiştir. 

Bu kelam bize bildiriyor ki bu hidayetin ana sebebi ve dayanağı yalnız Allah'ın dilemesidir ve ilâhi irade olmadıkça sebeplerin tezahürü, matluplara ulaştırmaktan uzaktır. (Ebüssuûd)

وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِۜ

Cümle  وَ ’la makabline atfedilmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌۙ

Ayetin son cümlesi istînâfiyyedir veya önceki istînâf cümlesine matuftur. Sübut ifade eden isim cümlesi formunda gelen ve takdim kasrıyla tekid edilmiş cümle, faide-i haber inkârî kelamdır.

Müsnedün ileyh, tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan  ٱللَّه  ismiyle gelmiştir. Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

بِكُلِّ شَيْءٍ  amiline takdim edilmiştir. Bu cümle mamulun amile kasrını, başka bir deyişle de olumlu ifadenin yanında bir de olumsuz mana ifade eder. O, her şeyin bilgisine sahiptir. Bilgisi dahilinde olmayan hiçbir şey yoktur.  بِكُلِّ شَيْءٍ  ifadesi maksûrun aleyh,  عَل۪يمٌ  ise maksûrdur.

شَيْءٍ ’deki tenvin kesret, tazim ve nev ifade eder.

عَل۪يمٌ  mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta surekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Ayetin fasılası olan bu cümle mesel tarikinde tezyîldir.

Tezyîl, bir cümlenin diğer bir cümleyi takip etmesi ve tekid etmek amacıyla birincinin manasını kapsaması ve onu sağlamlaştırmasına verilen isimdir. Bu iki şekilde olmaktadır: Birinci cümle, ikinci cümlenin ya mantukunu ya da mefhumunu tekit etmektedir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: Itnâb-Îcâz (I) Kur’an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

Son cümle, bir çok ayette aynen veya ufak farklılıklarla tekrarlanmıştır. Böyle tekrarlar, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.