حَق۪يقٌ عَلٰٓى اَنْ لَٓا اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّۜ

حَق۪يقٌ kelimesi önceki ayetteki  اِنَّ ’nin ikinci haberi olup lafzen merfûdur. Veya  önceki ayetteki  رَسُولٌ  kelimesinin sıfatı olup lafzen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, عَلٰٓى  harf-i ceriyle birlikte  حَق۪يقٌ’e müteallıktır.

لَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَقُولَ  mansub muzari fiildir. Fail ise müstetir zamir  انا ’dir.

عَلَى اللّٰهِ  car  mecruru  اَقُولَ  fiiline müteallıktır.  اِلَّا  hasr edatıdır.  الْحَقَّ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  جِئْتُكُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

بِبَيِّنَةٍ  car mecruru  جِئْتُكُمْ  fiiline müteallıktır.  مِنْ رَبِّكُمْ  car mecruru  بِبَيِّنَةٍ’in mahzuf sıfatına müteallıktır.

Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri, ان كنت بقولي مؤمنا فأرسل (Benim sözüme inanıyorsan gönder.) şeklindedir.

اَرْسِلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.  مَعِيَ  mekân zarfı  اَرْسِلْ  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

بَن۪ٓي  mef’ûlun bih olup cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için nasb alameti  ى ’dir.  اِسْرَٓاء۪يلَ  muzâfun ileyh olup gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَرْسِلْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  رسل ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

حَق۪يقٌ عَلٰٓى اَنْ لَٓا اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّۜ

Önceki ayetin devamı olan cümlede  اِنَّ  ,حَق۪يقٌ ’nin ikinci haberidir. Mecrur mahaldeki masdar harfi  اَنْ  ve müteakip müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelam olan  لَٓا اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ  cümlesi, masdar teviliyle  حَق۪يقٌ ’a müteallıktır. 

حَق۪يقٌ  kelimesi  حريص  anlamında kullanılmıştır. (Mahmud Sâfi, Keşşâf) Böylece tazmin olmuştur.

Nehiy harfi ve istisna harfiyle oluşan kasr cümleyi tekid etmiştir. Kasr fiille mef’ûlü arasındadır. اَقُولَ /sıfat,  الْحَقَّ /mevsuftur.

Bu durumda kasr-ı sıfat ale’l-mevsûf olması caizdir. Yani fail tarafından gerçekleştirilen fiil, başka mef'ûllere değil zikredilen mef'ûle tahsis edilmiştir. O mef'ûlde vâki olan başka fiiller vardır. Kasr-ı mevsûf ale’s-sıfat olması da caizdir. Yani bu durumda fail, mef'ûl üzerinde gerçekleşen fiile tahsis edilmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

حَق۪يقٌ  - الْحَقَّ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Ayette  َحَق۪يقٌ  kelimesi Allah hakkında doğruyu söylemeyi ve bu konuda son derece istekli olmayı tazammun etmektedir. (Celalettin Divlekci, Ali B. İsa Er-Rummânî’nin İcâz Anlayışı)

İlk gelen  عَلَى  harf-i ceri mecazî istila anlamında istiare olarak gelmiştir. (Âşûr)   

عَلٰٓى  harf-i ceri hakkında bazı kıraat alimlerinin izahları şöyledir:

a) Araplar  بَا  harf-i cerini  عَلٰٓى  yerinde kullanarak, aynı anlamda  رَمَيْتُ عَلَى القَوْسِ  veya  بِلقَوْسِ (yay ile attım) ve  جِئْتُ عَلَى حَالٍ حَسَنَةٍ  veya  بِحَالٍ حَسَنَةٍ  (güzel bir hal ile geldim) derler. Ahfeş şöyle demiştir: “Bu, tıpkı  وَلَاتَقْعُدُوا بِكُلِّ صِرَطٍ  ‘Her yola oturmayın.’ (Araf Suresi, 86) ayetinde olduğu gibidir. Nasıl bu ayette  ب  edatı  عَلٰٓى  yerine kullanılmış ise aynı şekilde  عَلٰٓى  edatı da (tefsir ettiğimiz) ayette  ب  edatı yerine kullanılmıştır.” Bu izahı, Abdullah b. Mesud’un (r.a.) kıraatı da tekid etmektedir.

b) Hak, sabit ve devamlı olandır. “Hakik” de bu kelimenin mübalağasıdır (tekidlisidir). Buna göre ayetin manası, “Ben, haktan başka hiçbir şey söylememe üzere sabit ve devamlıyım.” şeklinde olur. (Fahreddin er-Râzî)

Cümle,  اِنَّ ’nin ikinci haberidir.  قَدْ  ile tekid edilmiş mazi fiil cümlesi faide-i haber talebî kelamdır.

بِبَيِّنَةٍ ’deki tenvin, tazim ifade eder.

Bu ayette geçen  بِبَيِّنَةٍ, açık ve kesin olan mucize demektir. (Fahreddin er-Râzî) 

قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ  açıklanmaya ihtiyaç duyulan, garip bir soruyu akla getirdiği için istînâfî beyaniye cümlesidir. Makam da inkâr makamıdır. (Âşûr) 

رَبِّكُمْ  izafeti, muzâfun ileyhin şanı içindir. Ayrıca mütekellimin, Allah Teâlâ’nın rububiyet vasfına sığınma isteğine işarettir.

Geldi manasındaki  جاء  fiili,  بِ  harfiyle kullanıldığında getirdi manası kazanır. Bu tazmin sanatıdır. 

رَبِّ - اللّٰهِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayetin son cümlesinde   فَ, takdiri  ان كنت بقولي مؤمنا  [Eğer benim sözüme inananlarsanız...] olan mahzuf şartın cevabına gelen rabıtadır. Cevap cümlesi emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Mahzufla birlikte şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. فَاَرْسِلْ - جِئْتُكُمْ بِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Firavun, Hz. Mûsâ’nın tebliğinde gerçeği söylediği ve sağlam kanıtlara dayandığı şeklindeki açıklamalarını yeterli bulmayıp kendisinden doğruluğunu kanıtlayacak bir mûcize göstermesini isteyince Hz. Mûsâ iki mûcize sergiledi: Asânın bir anda yılana dönüşmesi ve –esmer tenli olduğu halde– elini cebinden çıkarınca renginin, olayı takip edenlerin gözleri önünde ve onları hayrete düşürecek şekilde bembeyaz hale gelmesi. Aynı mûcizeler Tevrat’ta da zikredilmektedir (Çıkış, 4/2-8). 

Her ne kadar bu mûcizeleri bildiren âyetler, kelâm âlimlerince “mülhidler” diye nitelenen bir grup tarafından çeşitli şekillerde (meselâ elin beyazlanması mûcizesi, Mûsâ’nın güçlü ve açık seçik kanıtlar göstermesi tarzında) te’vil edilerek mûcizenin inkârı yoluna gidilmişse de, Sünnî müfessirler bu tür te’villeri, konuyla ilgili mütevâtir bilgilerin kabul edilmemesi ve peygamberin yalanlanması anlamına geldiğini savunarak reddetmişlerdir (bk. Râzî, XIV, 196).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 566

قَالَ اِنْ كُنْتَ جِئْتَ بِاٰيَةٍ فَأْتِ بِهَٓا اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

Mekulü’l-kavli,  اِنْ كُنْتَ جِئْتَ’dır.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  تَ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

جِئْتَ  fiili  كَانَ ’nin haberi olarak mahallen mansubtur.  جِئْتَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  أْتِ  illet harfinin hazfi ile mebni emir fiildir. Faili ise müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

بِهَٓا  car  mecruru  جِئْتَ   fiiline müteallıktır.     

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  تَ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

مِنَ الصَّادِق۪ينَ  car mecruru  كُنْتَ ’nin mahzuf haberine müteallıktır. Cer alameti  ي ’dir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الصَّادِق۪ينَ  kelimesi, sülâsî mücerred olan  صدق  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail, eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Şartın cevap cümlesi öncesinin delaletiyle hazfedilmiştir. Takdiri,  فأت بها şeklindedir. 

قَالَ اِنْ كُنْتَ جِئْتَ بِاٰيَةٍ فَأْتِ بِهَٓا

Fasılla gelmiş istînâf cümlesidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli ise şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَأْتِ بِهَٓا, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Geldi manasındaki  جاء  fiili,  بِ  harfiyle kullanıldığında getirdi manası kazanır. Bu tazmin sanatıdır. 

بِبَيِّنَةٍ ’deki tenvin, tazim ifade eder. 

فَأْتِ - جِئْتَ بِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

“O Firavun, ‘Eğer sen bir ayet (mucize) getirdiysen…’ dedikten sonra niçin ‘Göster onu!’ demiştir?” Bunun manası, “İddianın doğru olması ve doğruluğunun kesinlik kazanması için eğer sen, seni gönderen katından bir ayet, bir belge getirdiysen onu getir bana göster.” şeklindedir. (Fahreddin er-Râzî)

اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ

Ayetin fasılası öncesini tekid için gelmiş istînâfiyyedir. Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi  كاِن ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şartın cevabı mahzuftur. Cümlenin öncesinin delaletiyle yapılan bu hazif, îcâz-ı hazif sanatıdır. Cevap cümlesinin takdiri,  فأت بها  [Onu bize getir.] şeklindedir.

اِنْ - كُنْتَ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Bu ayet Firavun’un bir meydan okumasıdır.

اِنْ  şart harfi bu fiilin vuku bulma ihtimalinin zayıf olduğunu ifade eder. Yani ona göre Musa’nın (a.s.) doğru söylüyor olma ihtimali zayıftır. 

Musa’nın tebliğine karşı Firavun’un bu sözleri, usulünce yapılmış bir talep demektir. Bunda henüz bir haksızlık yoktur. Ancak “eğer, eğer” diyerek şart edatlarını sık sık tekrar etmesinde bir nezaketsizlik ve bir telaş eseri söz konusudur. (Elmalılı)

اِنْ  edatı başlıca şu yerlerde kullanılır: 

1. Muhatabın tam olarak inanmadığı durumlarda kesinlikle doğru olan sözün başında  اِنْ  gelir.

2. Bilmezden gelinen durumlarda da  اِنْ  kullanılır: Efendisini soran birisine hizmetçinin evde olduğunu bildiği halde: “Evdeyse sana haber veririm.” demesi gibi.

3. Bilen kimse sanki bilmiyormuş gibi kabul edilerek  اِنْ  kullanılır: Sebebi de kişinin, bildiği şeyin gereğini yerine getirmemesidir.  إِنْ كُنْتَ مِنْ تُرَابٍ فَلَا تَفْتَخِرْ  “Eğer sen topraktan yaratılmışsan böbürlenme.” örneğinde olduğu gibi. Kişi, topraktan yaratıldığını bilmektedir. Ancak bunu unutup kibirlenmektedir. Bu nedenle de kendisine hitapta  اِنْ  edatı kullanılmıştır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌۚ

فَ  atıf harfidir. Ayet, önceki ayetteki  قَالَ  cümlesine matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Makabline takip anlamı ihtiva eden  فَ  ile atfedilen isim cümlesi  فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌۚ, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman, “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamları olur. 

Kur’an’da yılan için farklı kelimeler kullanılmıştır.  جآن ,ثُعْبَانٌ ,حيَّ gibi. Bunun sebebi vurgulanmak istenen mananın farklı olmasıdır.

مُب۪ينٌۚ  sıfatı hakiki bir ejderha olduğuna işaret eder. Sıfat, anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌۚ

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir. فَ : Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلْقٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو’dir.

عَصَاهُ  mef’ûlun bih olup elif üzere mukadder fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُ   muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ, sebebi müsebbebe bağlayan rabıtadır.  اِذَا  mufacee harfidir.  اِذَا, isim cümlesinin önüne geldiğinde “birdenbire, ansızın” manasında mufacee harfi olur.

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ثُعْبَانٌ  haber olup lafzen merfûdur.  مُب۪ينٌ  kelimesi  ثُعْبَانٌ  kelimesinin sıfatıdır. Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)’dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ve mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik-nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayr-ı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar:

Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada sıfat müfred olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مُب۪ينٌ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir. İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلْقٰى  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌۚ

فَ  atıf harfidir. Ayet, önceki ayetteki  قَالَ  cümlesine matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Makabline takip anlamı ihtiva eden  فَ  ile atfedilen isim cümlesi  فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌۚ, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman, “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamları olur. 

Kur’an’da yılan için farklı kelimeler kullanılmıştır.  جآن ,ثُعْبَانٌ ,حيَّ gibi. Bunun sebebi vurgulanmak istenen mananın farklı olmasıdır.

مُب۪ينٌۚ  sıfatı hakiki bir ejderha olduğuna işaret eder. Sıfat, anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

نزع Nezea : نَزَعَ الشَّيْئُ Bir nesneyi yerinden çıkarmak demektir. Örneğin kalpten sevgiyi ya da düşmanlığı çekip çıkarmak için kullanılır. Bu kavram onur, şeref ve itibar kaybetme manasında da kullanılmıştır. Münâzaa ve tenâzu’ ise karşılıklı olarak çekişmek, mücadele etmek ve tartışmak hakkında kullanılır. نُزُوعٌ sözcüğü şiddetli arzu, istek ve özlemdir. Yüce Allah’ın Nâziat suresinin ilk ayetinde zikrettiği النَّازِعاتِ kavramından maksadın ruhları bedenlerinden çekip çıkaran melekler olduğu ifade edilmiştir. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 20 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri nizâve münâzaadır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَٓاءُ لِلنَّاظِر۪ينَ۟

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

نَزَعَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

يَدَهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ, sebebi müsebbebe bağlayan rabıtadır.  اِذَا  mufacee harfidir.  اِذَا, isim cümlesinin önüne geldiğinde “birdenbire, ansızın” manasında müfacee harfi olur.

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  بَيْضَٓاءُ  haber olup lafzen merfûdur.

لِلنَّاظِر۪ينَ۟  car mecruru  بَيْضَٓاءُ’ye müteallıktır.  اَلنَّاظِر۪ينَ۟’nin cer alameti  ي ’dir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

اَلنَّاظِر۪ينَ۟  kelimesi sülâsî mücerred olan  نظر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَٓاءُ لِلنَّاظِر۪ينَ۟

وَ  atıf harfidir. Ayet, önceki ayetteki  فَاَلْقٰى عَصَاهُ  cümlesine matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Makabline takip anlamı ihtiva eden  فَ  ile atfedilen isim cümlesi  اِذَا هِيَ بَيْضَٓاءُ لِلنَّاظِر۪ينَ۟  faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Ayetteki  وَنَزَعَ يَدَهُ  “Elini çıkardı.” cümlesinde geçen  نَزَعَ  kelimesi, Arapçada bir şeyi yerinden çıkarmak demektir. Şu halde “elini çıkardı” ifadesi, “elini cebinden veya koynundan çıkardı” manasında olur. Bunun böyle olmasının delili “elini koynuna sok…” (Neml Suresi, 12) ve “Bir de elini koynuna sok da o ayıpsız ve bembeyaz bir halde çıkıversin…” (Tâ-Hâ Suresi, 22) ayetleridir. (Fahreddin er-Râzî)

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamları olur. 

عجيبة ,لِلنَّاظِر۪ينَ۟  manasını taşıyan  بَيْضَٓاءُ ’ya müteallıktır. (Mahmud Sâfî)

Bu beyazlığın sedef hastalığı gibi birşey değil, parlaklık ve değişik bir beyazlık olduğu söylenmiştir.

Cenab-ı Hakk’ın,  فَاِذَا هِيَ بَيْضَٓاءُ لِلنَّاظِر۪ينَ۟  “ne görsünler, o da bakanlara ışık saçan pırıl pırıl bir el…” beyanına gelince İbni Abbas, bu elin gökle yer arasını aydınlatacak bir parlaklığa sahip olduğunu söylemiştir. Bil ki beyazlık bir kusur gibi olunca Cenab-ı Hakk, bu ayetin dışındaki yerlerde, onun bir kusur olmadığını beyan etmiştir.

Buna göre şayet “Cenab-ı Hakk’ın, لِلنَّاظِر۪ينَ۟ ifadesindeki  لِ  harf-i ceri neye taalluk etmiştir?” denilirse biz deriz ki: Bu,  بَيْضَٓاءُ  kelimesine taalluk eder. Buna göre ayet-i kerimenin manası, “Bir de ne görsünler, o, bakan kimseler için pırıl pırıl bir şeyi” şeklinde olur. Bu beyazlık, pek tuhaf şeyleri görmek için toplananlar gibi halkın etrafına toplandığı, olağan dışı bir beyazlık ve parlaklık olmadıkça “toplanıp bakanlar için parlak” sayılmaz.(Fahreddin er-Râzî)

Hz. Musa’nın delili kuvvetli idi, apaçık idi ve kesin idi. Dolayısıyla o hüccet, muhaliflerin görüşlerini iptal etmiş ve onların yanlış olduğunu ortaya koymuş olması bakımından, âdeta haktan sapmış kimselerin delillerini yutan bir ejderha gibi olmuş olur. O hüccet, haddizatında çok açık ve net olduğu için de “yed-i beyzâ” diye vasıflanmıştır. Bu tıpkı örfte, “tam bir kuvveti ve apaçık bir derecesi vardır” manasında olmak üzere “falan kimsenin falanca ilimde yed-i beyzâsı vardır” denilmesi gibidir. (Fahreddin er-Râzî)

Firavun’un erkânı, Hz. Mûsâ’nın belirtilen iki mûcizesini görünce, bunları ancak çok bilgili ve usta bir sihirbazın yapabileceğini söyleyip onun gerçekte Firavun ve çevresindekileri Mısır’dan çıkararak hâkimiyeti ele geçirme planı içinde olduğunu ileri sürdüler. Şuarâ sûresinde (26/34-35) bu fikirler doğrudan doğruya Firavun’a isnat edilir. Şu halde, çevresindekiler gibi Firavun da Mûsâ hakkında aynı asılsız kanaate sahipti. Zemahşerî’ye göre bu kanaate önce Firavun varmış, bunu adamlarına anlatmış, daha sonra onlar da aynı kaygıyı Firavun’un veya halkın huzurunda tekrar etmiş olabilirler (II, 139). Âyetlerin üslûbundan anlaşıldığına göre gerek Firavun gerekse danışmanları, Mûsâ’nın ortaya çıkışını hayli ciddiye almışlardı. Muhtemelen onlar, Mûsâ’da, sıradan bir yabancı olmasının ötesinde, Mısır’da Hz. Yûsuf döneminden sonra itibar kaybedip parya durumuna düşürülen İsrâiloğulları’na kendisini kabul ettirecek, onları bilinçlendirerek Firavun idaresinin siyasetine karşı harekete geçirecek bir kabiliyet sezmişlerdi; hatta Hz. Mûsâ’nın hükümdar sarayında yetiştiğini öğrenmiş ve bu sayede bir liderlik vasfı kazandığını da düşünmüşlerdi. Buna rağmen yine de başlangıçta onu öldürmeyi düşünmemeleri ilgi çekicidir. Müfessirler genellikle bunu, Mûsâ’nın sihirbazlar karşısındaki başarısından korkmalarına bağlarlar (ayrıca bk. 127. âyetin tefsiri).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 566-567

قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌۙ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  الْمَلَأُ  fail olup lafzen merfûdur.

مِنْ قَوْمِ  car mecruru  الْمَلَأُ’nun mahzuf haline müteallıktır.  فِرْعَوْنَ  muzâfun ileyh olup gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mekulü’l-kavli,  اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ’dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

هٰذَا  işaret ismi  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur. 

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.  سَاحِرٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin  haberi olup lafzen merfûdur.

عَل۪يمٌ  kelimesi ise  سَاحِرٌ’un sıfatıdır. Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)’dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar:

Not: Gayr-ı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan SIfatlar:

Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada  عَل۪يمٌ  kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

سَاحِرٌ  kelimesi sülâsî mücerred olan سحر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

عَل۪يمٌ mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌۙ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümlede fasıl sebebi şibh-i kemal-i ittisaldır.

Cümle mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidâi kelamdır.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. İsim cümleleri zamandan bağımsız sübut ifade ederler.

Tekid lamı diye isimlendirilen bu lamın kullanımı oldukça yaygındır. Fethalı olarak kullanılan bu lâm, sadece ismin ve muzari fiilin başına dahil olur. İsim cümlesinin başına  اِنَّ  edatı gelince cümlenin başında gelmesi gereken lam-ı ibtida, اِنَّ’nin haberinin başına kayar. Bundan dolayı lam-ı muzahlaka olarak da adlandırılır. (Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, mütekellimin, işaret edilene verdiği önemi ifade eder.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ, isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

عَل۪يمٌۙ, istimrar ifade eden ism-i fail kalıbındaki müsnedin sıfatıdır. 

Sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Sıfat olarak kullanılan ism-i fail, isimleşse de zaman özelliğini kaybetmez. Mesela, المدرس  kelimesi ders veren anlamında bir sıfat fiildir. Bu kelime hoca anlamında kullanılsa da hocaya hoca adı ders vermesinden dolayı verildiğinden,

sıfat fiil ve zaman özelliği devam eder ve muzari fiil anlamında kullanılır. 

İsm-i fail âdet/örf, hikmet ve ilmî kurallar gibi konularda kullanıldığında, zaman özelliği taşımaz. (Yrd. Doç. Dr. M. Akif Özdoğan, KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2007), s. 55 - 90, Arapçada İsm-i Fail ve İşlevleri)

الْمَلَأُ ; göz dolduran kişiler, dalkavuklar demektir. Ayrıca  ُالْمَلَأُ  eşraf ve yöneticiler demektir. Bunun, beraberinde kadınların olmadığı erkekler anlamında olduğu da söylenmiştir. (Ebüssuûd)  

Önde gelenlerin problemi; hiç düşünmeden, aceleyle hareket etmektir. Burada düşünmeden söyledikleri sözü  اِنَّ  ve  لَ  ile tekit ederek ve isim cümlesiyle söylemişlerdir.

Onlar Firavun’un sözünü tasdik ve izah için bunu söylemişlerdi. Çünkü Şuara Suresi’nde bu söz aynen Firavun’a nispet edilir.(Ebüssuûd)  

يُر۪يدُ اَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْۚ

Fiil cümlesidir.  يُر۪يدُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  يُخْرِجَكُمْ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

مِنْ اَرْضِكُمْ  car mecruru  يُخْرِجَكُمْ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يُر۪يدُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi  رود ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. 

 فَمَاذَا تَأْمُرُونَ

Cümle mahzuf bir  قول  kelimesinin mekulü’l-kavli olup mahallen mansubtur.

فَ  istînâfiyyedir. Atıf olması da caizdir.  مَاذَا  istifham ismi mübteda olarak mahallen merfûdur. 

 ذَا  ism-i mevsûl olup haber olarak mahallen merfûdur. Ya da her ikisi birlikte istifham ismi olarak mübtedadır.

İsm-i mevsulun sılası  تَأْمُرُونَ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

تَأْمُرُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

يُر۪يدُ اَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْۚ

Ayet, önceki ayetteki  اِنَّ ’nin ikinci haberidir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki muzari fiil cümlesi  يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْۚ, masdar tevilindedir. Masdar-ı müevvel  يُر۪يدُ  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

فَمَاذَا تَأْمُرُونَ

فَ  atıf veya istînâfiyyedir. İstifham üslubunda talebî inşâî isnad  فَمَاذَا تَأْمُرُونَ  cümlesi, mahzuf sözün, mekulü’l-kavlidir. Mekulü’l-kavlin amilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.  

Mübteda ve haberden müteşekkil cümlenin müsnedün ileyhi soru ismiyle gelmiştir.

Müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

”Sizi memleketinizden çıkarmak istiyor.” şeklindeki sözleri suizandır. Bu soru hakiki sorudur.

Başk âyetlerde bildirildiğine göre Firavun’un sarayına Mûsâ ile birlikte –ondan üç yaş büyük olan– kardeşi Hârûn da gitmişti (bk. Yûnus 10/75; Tâhâ 20/42-43). Firavun’un danışmanları, Mûsâ’nın bir sihirbaz olduğu kanıtlanırsa, halkının gözünde itibar kazanmasının önlenebileceğini ve böylece bu meselenin halledilebileceğini düşündükleri için Firavun’a, Mûsâ’yı Hârûn’la birlikte bir süre bekletmesini, kendi usta sihirbazlarını toplayarak onların mârifetiyle Mûsâ’nın bir şarlatandan başka bir şey olmadığını halka kanıtlamasını tavsiye ettiler.

 Bu âyetler, o dönemde sihrin yaygın olduğunu ve insanların sihir yarışmalarına alışık bulunduğunu göstermektedir. Kelâm bilginleri, çeşitli devirlerdeki peygamberlerin gösterdikleri mûcizelerin, daha çok o devirlerdeki toplumların değer verip ilgi duydukları konulara ilişkin olduğunu belirtirler. Nitekim Hz. Mûsâ döneminde sihir yaygın olduğu için onun mûcizeleri sihirbazları mağlûp edecek hârikalar şeklinde, Hz. Îsâ’nın döneminde çeşitli hastalıklar yaygın olduğu için onun mûcizeleri iflâh olmaz hastaları iyileştirmesi, Hz. Muhammed döneminde ise fesâhat ve belâgata itibar edildiği için onun ortaya koyduğu en büyük mûcize de Arap şiirinin en seçkin örneklerinin bile yanında sönük kaldığı Kur’ân-ı Kerîm şeklinde tezahür etmiştir (Râzî, XIV, 200. Sihir hakkında geniş bilgi için bk. Bakara 2/102).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 567-568

قَالُٓوا اَرْجِهْ وَاَخَاهُ وَاَرْسِلْ فِي الْمَدَٓائِنِ حَاشِر۪ينَۙ

Fiil cümlesidir.  قَالُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  اَرْجِهْ ’dir.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اَرْجِهْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili ise müstetir olup takdiri  أنت’dir. 

Muzari fiillerin (أَنَا – أَنْتَ – نَخْنُ ...) zamirleri fail (özne) konumunda olduklarında vücûben (zorunlu olarak) müstetir olurlar yani bariz zamir olarak açık şekilde yazılmaları mümkün olmadığı gibi bunların yerine açık bir isim söylenmesi de mümkün değildir. (هُوَ - هِيَ) zamirlerinin müstetir oluşu ise mazi fiilde de muzari fiilde de vücûben değil cevazendir yani bunların müstetir zamir olarak kullanılmaları zorunlu olmayıp bu zamirlerin yerine istenildiği takdirde açık isim getirilmesi de mümkündür. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mefulun bih olan  اَخَاهُ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la   اَرْجِهْ  fiilindeki gaib zamire matuftur.    Harfle îrab olan beş isimden biridir. Nasb alameti eliftir.

Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

وَ  atıf harfidir.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَرْسِلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili ise müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

فِي الْمَدَٓائِنِ  car mecruru  اَرْسِلْ  fiiline müteallıktır.  حَاشِر۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar. Mahzuf bir mevsufun sıfatıdır. Takdiri, رجالا حاشرين (Toplanan adamlar) şeklindedir.

حَاشِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  حشر  fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَرْسِلْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  رسل ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

الْمَدَٓائِنِ ; şehir manasındaki  المدينة  kelimesinin çoğuludur.

قَالُٓوا اَرْجِهْ وَاَخَاهُ وَاَرْسِلْ فِي الْمَدَٓائِنِ حَاشِر۪ينَۙ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan cümlenin mekulü’l-kavli emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

قَالُٓوا اَرْجِهْ  cümlesinin,  قالَ  fiilinin tekrarıyla  قالَ المَلَأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ  cümlesinden bedel olması mümkündür. (Âşûr)

Emir şeklinde gelen  أرْجِهِ  fiili; “geciktir” manasındadır. (Âşûr)

Mekulü’l-kavle matuf olan  وَاَرْسِلْ فِي الْمَدَٓائِنِ حَاشِر۪ينَۙ  cümlesi de emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Vasıl sebebi tezattır. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

الإرْسالِ  fiili  إلى  harfiyle değil  في  harf-i ceri ile tadiye olmuştur. Çünkü burada bu fiilden maksat, gönderilen yer değil, özellikle gönderilenlerdir. (Âşûr)

فِي الْمَدَٓائِنِ  ifadesindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla şehirler, içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü şehir hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Ancak bütün şehirlerin her yerini ifade etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır.

اَرْجِهْ  - اَرْسِلْ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

Araf Suresinde  اَرْسِلْ, Şuara Suresinde ise  وابعث  buyurulmaktadır. Çünkü  Araf Suresinde  إرْسالْ  (gönderme) fiili çokça tekrarlanmaktadır. Bu fiil, türevleriyle birlikte Araf’ta 30 kez; Şuara’da ise 17 kez geçmiştir. Dolayısıyla Şuara’dan farklı olarak Araf Suresinde  اَرْسِلْ  fiilinin zikredilmesi uygun düşmüştür. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Ta’bîru’ -Kur’anî, s. 329)

يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ

Fiil cümlesidir.  يَأْتُوكَ  talebin cevabı olduğu için نَ ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و’ı fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  بِكُلِّ  car mecruru  يَأْتُوكَ  fiiline müteallıktır.  سَاحِرٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

عَل۪يمٍ  kelimesi ise  سَاحِرٍ’in sıfatıdır. Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)’dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar:

Not: Gayr-ı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar:

Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada  عَل۪يمٌ  kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

سَاحِرٍ  kelimesi sülâsî mücerred olan سحر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

عَل۪يمٍ mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ

Talebin cevabı konumundaki cümle müspet muzari fiil sıygasında faideî haber ibtidaî kelamdır.

سَاحِرٍ  kelimesinin nekreliği tazim ve kesret içindir. Arkadan da bu tazimi tekid eden  عَل۪يمٍ  sıfatı gelmiştir. Sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır. 

Mübalağa manasını kastetmek için  عَل۪يمٍ  vasfıyla tekid edilmiştir. Çünkü  عَل۪يمٍ  vasfı sihri bilmedeki kuvvete delalet etmek için mübalağa kalıbıyla gelmiştir. (Âşûr)

بِكُلِّ  ifadesindeki  ب  harf-i cerinin  مَعَ (beraber) manasında olması muhtemel olduğu gibi, bunun geçişli kılmak için getirilmiş bir  ب  olması da muhtemeldir. (Fahreddin er-Râzî)

Bu ayet, sihirbazların, o zamanda çok fazla olduklarına delalet eder. Bu da kelamcıların ileri sürmüş oldukları şu hususun doğruluğuna delalet eder: “Allah Teâlâ, her peygamberin mucizesini o zamanda yaşayanların çok rağbet edip üstün tuttukları şey cinsinden getirmiştir. Binaenaleyh Hz. Musa zamanındaki kimselere büyü ve sihir galip gelip revaçta olunca onun mucizesi de her ne kadar hakikat bakımından büyüye ters ise de, sihre benzer bir biçimde olmuştur. Hz. İsa zamanındakilere tıp ve hekimlik galip gelip bu revaçta olunca onun mucizesi de tıp cinsinden olmuştur. Hz. Muhammed (s.a.) zamanındakilere de fesahat galip olunca hiç şüphesiz onun mucizesi de fesahat ve belagat cinsinden olmuştur.” (Fahreddin er-Râzî)

Danışmanlarının teklifi üzerine Firavun tarafından celbedilen sihirbazların ondan ödül beklediklerini açıklamaları, onların hem yüksek bir itibara sahip bulunduklarını hem de sihirdeki ustalıklarıyla Mûsâ’yı mağlûp edeceklerinden emin olduklarını (İbn Âşûr, IX, 46), Firavun’un onlara beklediklerinden daha fazlasını vaad etmesi de onun her şeye rağmen Hz. Mûsâ’nın başarılı olmasından duyduğu endişeyi gösterir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 568

وَجَٓاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قَالُٓوا اِنَّ لَنَا لَاَجْراً اِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِب۪ينَ

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  السَّحَرَةُ  fail olup lafzen merfûdur.

فِرْعَوْنَ  mef’ûlun bih olup  gayri munsariftir. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  اِنَّ لَنَا لَاَجْراً’dir.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

لَنَا  car mecruru  اِنَّ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır. 

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.  اَجْراً  kelimesi  اِنَّ ’nin muahhar ismi olup lafzen mansubtur.

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كُنَّا ’nın dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  كُنَّا  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi  نَا  mütekellim zamiridir.  نَحْنُ  fasıl zamiridir. 

Zamiru’l Fasl (ضَمِيرُ الفَصْلِ  Ayırma Zamiri): Umumiyetle mübteda marife, haberse nekre gelir: Ancak haber mübteda gibi marife olunca çoğu defa aralarında -îrabdan mahalli olmayan- bir zamir bulunur. Haber ile sıfatı birbirinden ayırdığı için buna “zamiru’l fasl” (ضَمِيرُ الفَصْلِ  ayırma zamiri) denir.

Not: Zamirler ne mevsuf ne de sıfat olurlar. Bundan dolayı marife olan iki ismin arasına girince iki ismin arası açılır; sıfat - mevsuf olma durumları ortadan kalkar, mevsuf mübteda, sıfat da haber olur.

الْغَالِب۪ينَ  kelimesi  كُنَّا ’nın haberidir. Nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

الْغَالِب۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  غلب  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Şartın cevabı öncesinin delaletiyle mahzuftur. Takdiri, فهل لنا أجر (Bize bir ücret var mıdır?) şeklindedir.

وَجَٓاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قَالُٓوا اِنَّ لَنَا لَاَجْراً 

وَ  istînâfiyyedir. Fasılla gelen müstenefe cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

السَّحَرَةُ  kelimesindeki tarif ahd içindir. Yani zikredilen sihirbazlar demektir. (Âşûr)

قد  takdiriyle hal veya beyani istînâf olan …قَالُٓوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اِنَّ لَنَا لَاَجْراً cümlesi  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş faide-i haber inkârî kelamdır.

Sübut ifade eden isim cümlesinde takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır.  لَنَا  mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  لَاَجْراً  muahhar mübtedadır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ ,isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

اَجْراً  kelimesindeki tenvin padişahın makamı ve işin büyüklüğü karinesiyle tazim içindir. (Âşûr)

اَجْراً  kelimesinin belirsiz olması, çokluk ve fazlalık ifade eder. Bu tıpkı Arapların, “çokluk, fazlalık” manasını kastederek لاِبِلًا وَاِنَّ لَهُ لَغَنَمًا (onun, nice develeri vardır, onun nice koyunları vardır) demeleri gibidir. (Fahreddin er-Râzî)

اِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِب۪ينَ

Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi  كاِن ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle fasl zamiriyle tekid edilmiştir.  كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan, s. 124)

Şartın cevabı mahzuftur. Cümlenin öncesinin delaletiyle yapılan bu hazif, îcâz-ı hazif sanatıdır. Cevap cümlesinin takdiri, فهل لنا أجر  [Bize bir mükâfat var mıdır?] şeklinde olabilir.

اِنْ  şart harfi vuku bulma ihtimali zayıf olan fiillerle kullanılır. Yani üstün gelme ihtimallerinin zayıf olduğuna işaret ederek alacakları ücreti, mükâfatı arttırmak istemişlerdir.

اِنْ  edatı başlıca şu yerlerde kullanılır: 

1. Muhatabın tam olarak inanmadığı durumlarda kesinlikle doğru olan sözün başında  اِنْ  gelir.

2. Bilmezden gelinen durumlarda da  اِنْ  kullanılır: Efendisini soran birisine hizmetçinin evde olduğunu bildiği halde: “Evdeyse sana haber veririm.” demesi gibi.

3. Bilen kimse sanki bilmiyormuş gibi kabul edilerek  اِنْ  kullanılır: Sebebi de kişinin, bildiği şeyin gereğini yerine getirmemesidir.  إِنْ كُنْتَ مِنْ تُرَابٍ فَلَا تَفْتَخِرْ  “Eğer sen topraktan yaratılmışsan böbürlenme.” örneğinde olduğu gibi. Kişi, topraktan yaratıldığını bilmektedir. Ancak bunu unutup kibirlenmektedir. Bu nedenle de kendisine hitapta  اِنْ  edatı kullanılmıştır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

Şayet ayetteki, “Siz muhakkak ki (benim) en yakınlarımdan olacaksınız.” ifadesi, matuftur (bir başka söz üzerine atfedilmektedir). “O halde matufun aleyh olan kelime hangisidir?” denilirse mahzuf olan bir söze atfedilmiş olup cevap verme edatı olan “evet” kelimesi, o sözün yerini tutmuştur. Sanki Firavun, onların “Elbet bize bir mükâfat var değil mi?” şeklindeki sözlerine cevap vererek, “Evet, sizin için muhakkak bir mükâfat var ve siz muhakkak ki en yakınlarımdan olacaksınız.” demiştir. Yani Firavun, “Size sadece mükâfat vermekle yetinmeyip fazlasını da vereceğim. Bu fazlalık da benim sizi katımda en yakınlarımdan kılmamdır.” demek istemiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Alacakları ücreti ise  اِنَّ, lam-ı muzahlaka ve isim cümlesiyle tekid ederek ifade etmişlerdir.

Firavun sihirbazları toplayınca onlarla önce konuştu. Sihirbazlar Firavun’un kendini metheden, övünen biri olduğunu biliyorlar ve onun güvenini kazanmak ve böylece de mümkün olduğu kadar çok şey elde etmek istiyorlardı. Firavun da onların kendisine güvenmediklerini anladığı için ayet-i kerimelerde görüldüğü gibi aralarındaki konuşmalar tekidlerle pekiştirilmiş olarak geldi. Burada sihirbazlar Musa’yı (a.s.) yenmelerine karşılık çok büyük mükâfat talep etmektedirler. Çünkü bu büyük bir iştir. Firavun da onlara istediklerinden de fazlasını vereceğini sonraki ayette ifade etmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

قَالَ نَعَمْ وَاِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  نَعَمْ   cevap harfidir.

Mekulül-kavli, cevap harfinden sonra gelen mukadder cümledir. Takdiri;  نعم إنّكم مأجورون (Evet, muhakkak ki size ücret verilecektir.) şeklindedir.

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

كُمْ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.  مِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ  car mecruru  اِنَّ ’nin  mahzuf haberine müteallıktır.  الْمُقَرَّب۪ينَ’nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُقَرَّب۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan tef’il babının ism-i mef’ûludur.

قَالَ نَعَمْ وَاِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. 

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli, mahzuftur.  نَعَمْۚ, takdiri   إنّكم مأجورون  (Muhakkak mükâfatlandırılacaksınız.) olan cümlenin yerindedir.

Sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.  لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ, mahzuf habere müteallıktır. 

اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiştir.

Tekid lamı diye isimlendirilen bu lamın kullanımı oldukça yaygındır. Fethalı olarak kullanılan bu lam, sadece ismin ve muzari fiilin başına dahil olur. İsim cümlesinin başına  اِنَّ  edatı gelince cümlenin başında gelmesi gereken lam-ı ibtida, اِنَّ’nin haberinin başına kayar. Bundan dolayı lam-ı muzahlaka olarak da adlandırılır. (Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ, isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş çok muhkem/sağlam cümlelerdir. Burada sihirbazların kalplerindeki şüpheyi gidermek için cümle  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiştir. 

Gösteri alanına, sihir aletleri olan sopaları ve ipleriyle gelen sihirbazlar, ustalıklarına güvendikleri ve kazanacaklarından emin oldukları için, gösteriye kimin önce başlayacağı hususundaki seçme hakkını, kendileri gibi bir sihirbaz olduğunu düşündükleri Hz. Mûsâ’ya bıraktılar. Buna karşılık Mûsâ’nın “Siz atın” şeklinde kesin bir cevapla mukabele etmesi de onun Allah’ın izniyle başarılı olacağına güvendiğini göstermektedir. 

Bazı tefsirlerde ve kısas-ı enbiyâ kitaplarında büyücülerin sayıları hakkında, 72 ile 200 küsur bin arasında değişen rakamlar verilmekteyse de İbn Atıyye’nin de ifade ettiği gibi (VII, 131) bu açıklamaların hepsi dayanaksızdır. Bununla birlikte 112. âyet sihirbazların sayılarının çokluğuna işaret etmektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 569-570

قَالُوا يَا مُوسٰٓى اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّٓا اَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْق۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  يَا مُوسٰٓى ’dır.  قَالُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

يَا  nida harfi,  مُوسٰٓى  münadadır. Müfred alem olup damme üzere gelmiş mahallen mansubtur. Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazfedilmiş mef’ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada îrab yönünden mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. Mebni münada merfû üzere mebni, mahallen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Müfred alem, 2) Nekre-i maksude, 3) Harf-i tarifli isim. Burada münada müfred alem olarak geldiği için mebni münadaya girer ve merfû üzere mebni, mahallen mansubtur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ’dir.

اِمَّٓا  iki yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. el-Mâlekî talebî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının tahyir ve ibaha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, Doktora Tezi)

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf haberin mübtedası olarak mahallen merfûdur. Takdiri,  مبدوء به (Başlatan) şeklindedir.

تُلْقِيَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

نَكُونَ  nakıs mansub muzari fiildir.  نَكُونَ ’nin ismi müstetir olup takdiri  نحن’dur.  نَحْنُ  fasıl zamiridir.

Zamiru’l Fasl (ضَمِيرُ الفَصْلِ /Ayırma Zamiri): Umumiyetle mübteda marife, haber nekre gelir. Ancak, haber mübteda gibi marife olunca çoğu defa aralarında -îrabdan mahalli olmayan- bir zamir bulunur. Haber ile sıfatı birbirinden ayırdığı için buna “zamiru’l fasl” (ضَمِيرُ الفَصْلِ /ayırma zamiri) denir.

Not: Zamirler ne mevsuf ne de sıfat olurlar. Bundan dolayı marife olan iki ismin arasına girince iki ismin arası açılır; sıfat – mevsuf olma durumları ortadan kalkar, mevsuf mübteda, sıfat da haber olur.

الْمُلْق۪ينَ  kelimesi  نَكُونَ ’nın haberidir. Nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

الْمُلْق۪ينَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babından ism-i faildir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

قَالُوا يَا مُوسٰٓى اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّٓا اَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْق۪ينَ

Fasılla gelmiş istînâf cümlesidir. Müspet mazi fiil sıygasındaki  قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Muhayyerlik ifade eden  اِمَّٓا  harfinin dahil olduğu  اَنْ تُلْقِيَ  cümlesi, nidanın cevabıdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  تُلْقِيَ  cümlesi masdar teviliyle, takdiri  مبدوء به [başlamıştır] olan mahzuf haberin mübtedasıdır.

İkinci masdar-ı müevvel birinciye tezat sebebiyle atfedilmiştir.

İki masdar cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

Haberin marife gelmesi bu vasfın o kişilerde kemal derecede olduğunun işaretidir.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan, s. 124)

تُلْقِيَ - الْمُلْق۪ينَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr,  اِمَّٓا ‘larda reddü'l-acüz ale's-sadr vardır. 

[Yoksa ilk ortaya koyanlar biz mi olalım?] şeklindeki sözleri kendilerinin önce başlamak istediklerine delalet etmektedir. Zira bu ifadede  نَكُونَ’deki muttasıl zamir نَحْنُ  ile tekid edilmiş ve haber marife kelime ile ifade edilmiştir. Ya da buna delalet eden şey, haberin marife olarak kullanılması ve araya fasıl zamiri sokulmasıdır. Musa (a.s.) ise onları önemsemediğini, ciddiye almadığını, sahip olduğu semavî desteğe olan güveninin tam olduğunu, mucizenin hiçbir sihirle asla yenilemeyeceğini göstermek üzere isteklerine cevap vererek önceliği onlara bırakmıştır. (Keşşâf)

Ferrâ ve Kisâî, اَمَّا  ve  اِمَّا  edatı hakkında şöyle demişlerdir: “Emrettiğin, nehyettiğin, yahut da birisine haber verdiğin zaman fethalı olarak  اَمَّا  edatını kullanırsın. Ama şart koştuğun veya şüphe ettiğin yahut da muhayyer bıraktığın zaman kesreli olarak  اِمَّا  dersin.

a. اَمَّا : Fethalı olana gelince اَمَّا الَّلهُ فَاعْبُدُ  ‘Allah’a gelince Allah’a ibadet ediniz.’ dersin.

b. اِمَّا : Eğer bir şeyi şart koşuyorsan اِمَّا تُعْطِيَنَّ زَيْدًا فَاِنَّهُ يَشْكُرُكَ  ‘Eğer sen Zeyd’e verirsen muhakkak ki o sana teşekkür eder.’ der ve kesralı okursun. Nitekim Cenab-ı Hakk da  فَاِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ [Savaş esnasında eline düşerlerse onlara geridekilere ibret olacak şekilde davran] (Enfal Suresi, 57) buyurmuştur.

Şek ve şüphe ifade etmek istediğin zaman لَا اَدْرِى مَنْ قَامَ اِمَّا زَيْدٌ وَاِمَّا عَمْرٌ ‘Kimin kalktığını bilmiyorum, Zeyd mi Amr mı?’ dersin.

Yine muhayyerlik ifade etmek istediğin zaman da لِى بِالْكُوفَةِ دَارٌ فَاِمَّا اَنْ اَسْكُنَهَا وَ اِمَّا اَنْ اَبِيعَهَا ‘Benim Kûfe’de bir evim var, ya orada oturacağım ya da onu satacağım.’ dersin. Şek ifade etmek için kullanıldığında  اِمَّا  ile  أو  edatları arasındaki fark şudur: جَائَنِى زَيْدٌ اَوْ عَمْرٌو ‘Bana Zeyd veya Amr geldi.’ dediğin zaman senin, burada sözünü önce yakîn ve kesin bir bilgi üzerine bina edip sonra da bir şüphe arız olduğu için ‘veya Amr’ demiş olman caizdir. Böylece şüphe ve şek, ikisi hakkında da söz konusu olmuş olur. Buna göre اَوْ  edatının kullanıldığı iki isimden birincisi telaffuz edildikten sonra susulması güzel ve yerinde olan bir durumda bulunup sonra bir şek ve şüphe arız olduğu için öteki isimle tekit yaparak manayı kuvvetlendirmek caizdir.” (Fahreddin er-Râzî)

Ayetteki bir başka incelik de şudur: Sihirbazlar, Musa’ya (a.s.) öncelik verdikleri için nezakete riayet etmişlerdir. Bundan ötürü tasavvuf ehli şöyle demiştir: “Onlar böylesi bir edebi gözettikleri için Allah Teâlâ da bu edebe riayet etmelerinin bereketi ile onlara imanı nasip etmiştir.” Daha sonra sihirbazlar, atma işinin önce kendi taraflarından olmasına da istekli olduklarını gösteren şu sözü de söylemişlerdir:  وَاِمَّٓا اَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْق۪ينَ [Yoksa ilk atan biz mi olalım?] Böylece hem muttasıl zamiri zikretmişler hem onu munfasıl bir zamir ile tekid etmişler hem de haberi nekre değil marife (elif-lamlı) olarak getirmişlerdir.

Bil ki sihirbazlar ilk önce edebe riayet edip sonra ilk önce kendilerinin asalarını ve iplerini atmaya da istekli olduklarını gösteren bu sözü söyleyince Hz. Musa (a.s.), “Ne atacaksanız evvela siz atın.” (Şuara Suresi, 43) demiştir. (Fahreddin er-Râzî)

قَالَ اَلْقُواۚ فَلَمَّٓا اَلْقَوْا سَحَرُٓوا اَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَٓاؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

Mekulü’l-kavli, اَلْقُوا’dur. قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اَلْقُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَلْقُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. 

فَ  atıf harfidir.  لَمَّٓا  kelimesi  حين (...dığı zaman) manasında şart anlamı taşıyan zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur.

اَلْقَوْا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَلْقَوْا  şart fiili olup mahzuf elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

فَ : Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Şartın cevabı  سَحَرُٓوا اَعْيُنَ النَّاسِ’dir.  سَحَرُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَعْيُنَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  النَّاسِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اسْتَرْهَبُوهُمْ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la  سَحَرُٓوا’ye matuftur.  اسْتَرْهَبُوهُمْ  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

جَٓاؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la  سَحَرُٓوا ‘ye matuftur.  جَٓاؤُ۫  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِسِحْرٍ  car mecruru  جَٓاؤُ۫  fiiline müteallıktır.  عَظ۪يمٍ  kelimesi  سِحْرٍ’ın sıfatıdır. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)’dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayr-ı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar:

Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Not: Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. Burada hakiki - müfred olan sıfat şeklinde gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اسْتَرْهَبُوهُمْ  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil istif’âl babındandır. Sülâsîsi  رهب ’dir.

قَالَ اَلْقُواۚ فَلَمَّٓا اَلْقَوْا سَحَرُٓوا اَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَٓاؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

Müspet mazi fiil sıygasındaki  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

فَ  atıf harfidir. Ayet şart üslubunda haberî isnaddır. Şart cümlesi aynı zamanda muzâfun ileyh olan  اَلْقَوْا  cümlesidir ve müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Cevap cümlesi olan  سَحَرُٓوا اَعْيُنَ النَّاسِ, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üslupta gelen  وَاسْتَرْهَبُوهُمْ  ve  وَجَٓاؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ  cümleleri şartın cevabına tezâyüf sebebiyle atfedilmiştir.

اَلْقُواۚ - اَلْقَوْا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

سِحْرٍ  kelimesindeki nekrelik tazim içindir. Arkadan gelen  عَظ۪يمٍ sıfatı da bu manayı tekid eder. 

فَلَمّا ألْقَوْا  cümlesi îcaz için hazfedilmiş ve  فَألْقَوْا  şeklinde takdir edilen bir cümleye matuftur. Çünkü  فَلَمّا ألْقَوْا  sözü bu mahzufa delalet eder. Açıkça anlaşıldığı için mef’ûlun bih mahzuftur. (Âşûr)

سَحَرُوا أعْيُنَ النّاسِ  [İnsanların gözlerini büyülediler] cümlesinin manası: “Attıkları şeyin hayal ettirmesi ve göz bağlayıcılığı dolayısıyla sihir onları etkiledi.” şeklindedir. (Âşûr)

الِاسْتِرْهابُ  korkutmak istemektir. Yani onlar izleyenleri korkutarak etkisi altına alan başka şeylerle de sihri desteklemişlerdir. Böylece kalplerindeki hayaller daha fazla yerleşmiş, kök salmıştır. Bunlar;  خُذُوا حِذْرَكم، وحاذِرُوا، ولا تَقْتَرِبُوا، وسَيَقَعُ شَيْءٌ عَظِيمٌ، وسَيَحْضُرُ كَبِيرُ السَّحَرَةِ  veya dedikodular, çığlıklar ve gariplikler gibi korkunç şeylerin olacağını vehmettiren sözler ve fiillerdir. (Âşûr)

اسْتَرْهَبُوهم  kelimesinin başındaki  س  ve  ت  harfleri tekid içindir. Yani  اسْتَكْبَرَ واسْتَجابَ fiillerindeki gibi onları şiddetle korkut demektir. (Âşûr)

Sihrin azim olmakla vasıflanması, sihirbazların yaptığı en büyük sihirlerden biri olması dolayısıyladır. Çünkü ülkede yayılmış olarak farklı yerlerde bulunan sihirbazlar bir araya toplanmış ve gizli sanrılarla sebepleri halktan gizli olan büyük bir sihir yapmışlardır. (Âşûr)

Hz. Mûsâ’ya Allah tarafından “Asânı at!” buyurulması, onun sergilediği hadisenin, bizâtihî kendisinin bir gösterisi veya bir büyüsü olmayıp Allah’ın iradesi uyarınca gerçekleşen bir mûcize olduğuna; ejderha haline dönüşen asânın yuttuğu şeylerden “onların uydurdukları şeyler” diye söz edilmesi de Firavun’un sihirbazlarınca sergilenen sihrin asılsızlığına işaret eder. Nitekim 118. âyette “Böylece gerçek ortaya çıktı…” buyurulmakla da sihirbazların gösterilerinin asılsız, Mûsâ’nın mûcizesinin de gerçekten vuku bulmuş bir hadise olduğu ifade edilmiştir. Âyetteki “batala” fiili de sihirbazların yaptıklarının hem asılsız olduğunu, yani gerçekten vuku bulmuş bir olay değil, aksine bir aldatmaca olduğunu hem de Firavun’un beklediği sonucu vermediğini göstermektedir. 119. âyette bunun bir yenilgi olduğu, Firavun ve adamlarının bu yenilgiyi kabul ederek küçük düşmüş bir vaziyette gösteri alanından çekildikleri bildirilmektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 570

وَاَوْحَيْنَٓا اِلٰى مُوسٰٓى اَنْ اَلْقِ عَصَاكَۚ

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  اَوْحَيْنَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muzari fiillerin ( أَنَا – أَنْتَ – نَخْنُ ... ) zamirleri fail (özne) konumunda olduklarında vücûben (zorunlu olarak) müstetir olurlar yani bariz zamir olarak açık şekilde yazılmaları mümkün olmadığı gibi bunların yerine açık bir isim söylenmesi de mümkün değildir. ( هُوَ - هِيَ) zamirlerinin müstetir oluşu ise mazi fiilde de muzari fiilde de vücûben değil cevazendir yani bunların müstetir zamir olarak kullanılmaları zorunlu olmayıp bu zamirlerin yerine istenildiği takdirde açık isim getirilmesi de mümkündür. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِلٰى مُوسٰٓى  car mecruru  اَوْحَيْنَٓا  fiiline müteallıktır.  مُوسٰٓى  elif üzere mukadder fetha ile mecrur olup gayri munsarif olduğu için esre almamıştır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

İsimler îrab harekelerinin hepsini alıp almama bakımından ikiye ayrılır:

1. Munsarif isimler: Tenvini ve îrab harekelerinin hepsini gerektiği durumlarda alabilen isimlerdir. Yani ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde kesrayı alırlar.

2. Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir.

Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Arapçada bazı isimlerin birtakım özellikleri ve illetleri vardır. Bir ismin munsarif olmasını engelleyen dokuz illet vardır. Bu dokuz illetten ikisi her ne zaman bir isimde bir araya gelse artık o isim gayri munsarif olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنْ  tefsiriyye harfidir.  اَلْقِ  illet harfinin hazfıyla mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

عَصَاكَ  mef’ûlun bih olup elif üzere mukadder fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَوْحَيْنَٓا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  وحي ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَۚ

Cümle mahzuf cümleye matuftur. Takdiri, فألقاها فإذا هي تلقف (Onu attılar. Bir de ne görsünler, … yutuyor!) şeklindedir.

فَ  atıf harfi,  اِذَا  müfacee harfidir.  اِذَا, isim cümlesinin önüne geldiğinde “birdenbire, ansızın” manasında müfacee harfi olur.

اِذَا ; fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse müfacee (sürpriz) harfi olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  تَلْقَفُ  fiili haber olarak mahallen merfûdur.

تَلْقَفُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir. Müşterek ism-i mevsûl  مَا, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  يَأْفِكُونَ’dır.

يَأْفِكُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَاَوْحَيْنَٓا اِلٰى مُوسٰٓى اَنْ اَلْقِ عَصَاكَۚ

و  istînâfiyyedir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Tefsiriyye olan  اَنْ ’i takip eden  اَلْقِ عَصَاكَۚ  cümlesi emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

عَصَاكَۚ  şeklindeki izafet kısa yoldan izah ve her ikisinin şanı içindir.

 فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَۚ

Müfacee harfinin dahil olduğu cümle, takdiri  فألقاها   [Hemen onu attı] olan cümleye  فَ  ile atfedilmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. Matufun aleyhin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman, “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamları olur. 

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

تَلْقَفُ  fiilinin mef’ûlü konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا’nın sılası  يَأْفِكُونَۚ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

لقف  fiili, becerikli bir şekilde birinin elinden almak, kapmak demektir.

التَّلَقُّفُ  kelimesi, yutmak manasındaki  اللَّقْفِ  fiilinin mübalağalı halidir. (Âşûr) 

Cumhur  ق  harfini şeddeli olarak  تَلَقَّفَ  şeklinde okumuştur ki bunun aslı  تَتَلَقَّفُ’dur. Yani  gücünüz yettiğince mübalağalı olarak onu yutun demektir. (Âşûr)

Muzari olarak gelen  تَلَقَّفُ  ve  يَأْفِيكُون  sıygaları muhteşem görüntünün canlanmasıyla yenilenme ve tekrara delalet eder. Yani iftiraları yenilendiğinde ve tekrarlandığında bu olay da tekrarlanır. Sihirlerinin  إفْكً  olarak adlandırılması, sihir olmadığının ve bunun sadece bir yanılsama ve kamuflaj olduğunun kanıtıdır. (Âşûr)

مَا يَأْفِكُونَۚ  [onların uydurduklarını] ifadesindeki  مَا, ism-i mevsūl ya da masdariyyedir.  مَا يَأْفِكُونَۚ  “Sayesinde hakkı batıla çevirdikleri, yalanı gerçek gibi gösterdikleri şeyleri” demektir. (Keşşâf)

Cenab-ı Hakk’ın, “onların uydurup düzdükleri şeyleri” buyruğuna gelince bu hususta da şu iki izah yapılmıştır:

a. Arapçada  أْفِكُ (ifk), bir şeyi olduğu durumdan çevirip başka türlü göstermektir. Yalana, “ifk” adının verilmesi de bundan ileri gelir. Zira yalan da hakikatin tersyüz edilmiş şeklidir. İbni Abbas (r.a.), Cenab-ı Hakk’ın  يَأْفِكُونَۚ  tabiriyle “yalan olarak yaptıkları o şeyi…” manasını kastettiği söylemiştir. Buna göre mana, “Asa, onların, haktan batıla döndürerek gerçekmiş gibi gösterdikleri, allayıp pulladıkları o şeyi yuttu.” şeklinde olur. Mananın böyle olması halinde  مَا يَأْفِكُونَۚ  ifadesinin başındaki  مَا  ism-i mevsûl olur.

b. Bu ifadenin başındaki  مَا’nın, masdariyye olmasıdır. Buna göre kelamın takdiri, “Bir de ne görsünler, o ejderha onların yalanlarını yutuyor!” şeklinde olur. Böylece de ism-i mef'ûl masdar manasında kullanılmış olur. (Fahreddin er-Râzî)

فَوَقَعَ الحَقُّ  sözü  تَلَقَّفُ ما يَأْفِكُونَ  sözüne tefrî’ olarak gelmiştir. Aslında  الوُقُوعُ  kelimesi bir şeyin yukarıdan aşağı düşmesi demektir. Düşen uçak için kullanılır. Burada kadri yüce bir işin zuhuru için kullanılmıştır. Çünkü bunun zuhuru ilâhi bir teyittir ve yukarıdan bir şeyin düşmesine benzetilmiştir. Bu kelime husul manasında da kullanılır. Bu durumda hasıl olan şey yukarıdan düşen bir şeye benzetilir. Bu yaygın olarak kullanılan bir istiaredir. Allah Teâlâ’nın  وإنَّ الدِّينَ لَواقِعٌ (Zariyat Suresi, 6) ayeti de böyledir. Hasıl oldu demektir. Yani hak zahir ve hasıl oldu demektir. (Âşûr)

  فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَۚ

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  وَقَعَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  الْحَقُّ  fail olup lafzen merfûdur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun irabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

فَ : Matuf ile matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  atıf harfidir.  بَطَلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Müşterek ism-i mevsûl  مَا, fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur.

كَانُوا  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  وا ; muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

يَعْمَلُونَ  fiili  كَانُوا ’nin haberi olarak mahallen mansubtur.  يَعْمَلُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

كَانَ ’nin haberinin muzari fiil olması, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylem olduğuna veya geçmişte mûtat olarak yapılan ve âdet haline getirilen davranış olduğuna işaret eder. Fail onu sürekli yaptığından âdet haline getirmiştir. (M. Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde Kane Fiili Ve Kur’an’da Kullanımı)

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s. 103)

فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَۚ

Ayet  فَ  ile  هِيَ تَلْقَفُ  cümlesine atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üsluptaki  وَبَطَلَ  cümlesi, tezat nedeniyle makabline atfedilmiştir. 

بَطَلَ  fiilinin faili konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا’nın sılası  كَانُوا يَعْمَلُونَۚ, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s.103)

كان’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve  geçmişte mûtat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar  olmak üzere iki manaya delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı 41)

”Hak (gerçek) ortaya çıktı.” ibaresinde istiare vardır.  وَقَعَ  fiili,  ثبت  manasında müstear olarak kullanılmıştır. (Sâbûnî)

وَقَعَ - بَطَلَ  arasında îhâm-ı tezâd ve  الْحَقُّ وَبَطَلَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Belki de  نَزَلَ  değil de  وَقَعَ  fiilinin seçilmesi  الإلْقاءِ  fiiline münasip olduğu içindir. Çünkü atılan şey yere düşer ve böylece asanın yere düşmesiyle hak ortaya çıkar. (Âşûr)

Yaptıkları şeyin batıl olarak vasıflanması bu fiilden maksadın hudûs değil de zuhur manası olduğunu gösterir. Çünkü yaptıkları şeyin batıl oluşu sabit bir vasıftır.  Musa (a.s.) sopasını atmadan önce de bu vasıf vardır. Fakat sopanın fırlatılmasıyla batıl olduğu ortaya çıkmıştır. Fiil sıygasının asıl olan varlık ve hudûs manasında değil de hudûsun zuhuru manasındaki bu kullanımı azdır ve ancak bir sebep olduğunda görülür. (Âşûr) 

فَوَقَعَ الْحَقُّ  cümlesinden sonra  وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ  cümlesinin gelmesi, cümlenin içeriğini onaylatmak, yaptıklarını zemmetmek içindir. Hayal kırıklıklarını duyurmak için Müslümanlara bir teselli, müşrikler ve kâfirler için bir tehdittir. (Âşûr) 

فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَۚ  

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  غُلِبُوا  damme üzere meçhul mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur.

هُنَالِكَ  işaret ismi, zarfı mekân olarak  غُلِبُوا  fiiline müteallıktır.  ل  harfi buud, yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

وَ  atıf harfidir.  انْقَلَبُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

صَاغِر۪ينَ  kelimesi  انْقَلَبُوا’deki failin hali olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal müfred olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

صَاغِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan صغر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَۚ 

وَبَطَلَ  cümlesine matuf ayet, meçhul, müspet, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üsluptaki  وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَۚ  cümlesi makabline  وَ ’la atfedilmiştir. Cümleler arasındaki atıf sebebi tezâyüftür.

غُلِبُوا - صَاغِر۪ينَۚ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

هُنَالِكَ ; zamanı ve mekânı birlikte bildirir. Zarftır. Genellikle doğaçlama ve aniden ortaya çıkan bir durumda kullanılır. Burada sihirbazlardaki ani değişmeyi ifade eder. Çünkü bundan sonra iman etmişlerdir.

Mekân için kullanılan ism-i işarettir. Yani o yerde yenildiler. Bu yüzden yenilgilerinin aşikâr olduğu, orada bulunan herkese göründüğü ifade edilmiştir. (Âşûr) 

Kelamcılar ise şöyle demiştir: Bu ayet, ilmin faziletini gösteren en büyük delillerdendir. Çünkü sihirbazlar sihrin aslını biliyorlardı ve sihrin en ileri derecesine vâkıf idiler. Bundan dolayı onlar bu durumda olup Hz. Musa’nın mucizesinin sihrin dışında birşey olduğunu görünce, bunun insanların yaptığı birtakım göz boyamalar cinsinden olmayıp ilahi bir mucize olduğunu anladılar. Eğer onlar sihir ilminde ileri derecede kimseler olmasalardı, bu delili getiremezler ve şöyle diyebilirlerdi. “Belki de o, sihir ilminde bizden ileridir ve bizim yapamadığımız bir sihir yaptı.” Binaenaleyh onların sihir ilminde zirvede oldukları anlaşılır. Onlar, bu ilimde zirvede oldukları için küfürden imana geçebilmişlerdir. (İlim olarak) sihrin bile durumu böyle olunca, tevhid ilminde mükemmel olan bir kimsenin halini artık siz düşünün. (Fahreddin er-Râzî)

Sihirbazlar mağlûbiyetin ardından, sihrin bütün inceliklerini bilmelerine rağmen kendilerini mağlûbiyete uğratan bu hadisenin bir sihir olamayacağını; şu halde Mûsâ’nın hak peygamber, gösterdiklerinin de ancak bir mûcize olarak kabul edilmesi gerektiğini anlayarak Allah için secdeye kapandılar. Kıptîler’de âdet olduğu üzere, Firavun için yere kapandıkları sanılmasın diye de Mûsâ ve Hârûn’un rabbi olan Allah’a iman ettiklerini açık bir dille belirtme gereğini duydular.

وَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَۚ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اُلْقِيَ  meçhul mebni mazi fiildir.  السَّحَرَةُ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

سَاجِد۪ينَ  kelimesi  اُلْقِيَ’deki naib-i failin hali olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal müfred olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

سَاجِد۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  سجد  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اُلْقِيَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi- لقي ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

وَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَۚ

Ayet,  وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَۚ  cümlesine matuftur. Atıf sebebi tezâyüftür. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

الإلْقاءِ  fiili fail açıkça ortada olduğu için meçhul gelmiştir. Takdiri,  وألْقَوْا أنْفُسَهم عَلى الأرْضِ (Kendilerini yere attılar)  şeklindedir. (Âşûr)

السَّحَرَةُ , سَاجِد۪ينَۚ’den haldir. Hal anlamı açıklayan ıtnâb sanatıdır.

فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَۚ  [İşte o an, mağlup oldular ve küçük düştüler] yenildiler ve zelil hale geldiler. وَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَۚ  [Sihirbazlar ise secdeye kapandılar.] Sanki biri onları secdeye fırlatmış gibi şiddetli bir şekilde hemen yere kapanıp secde ettiler. Onların, gördüklerinden dolayı kendilerini tutamayıp sanki fırlatılmış gibi secdeye kapandıkları söylenmiştir. (Keşşâf)

Sihirbazların secdesi hal ile tekid edilmiştir. 

Bu ayet, o sihirbazları, başka bir şeyin secde ettirip yere kapattığına delalet eder. Bu da âlemlerin rabbi olan Allah'tan başkası olamaz.

Mutezile ise şöyle demektedir: O sihirbazlar, büyük alametleri ve kesin mucizeleri görüp müşahede edince kendilerini secdeye kapanmaktan alıkoyamadılar. Böylece de mana, “Sanki bir atıcı, onları secdeye atıverdi…” şeklinde oldu. (Fahreddin er-Râzî)

ساجِدِينَ  kelimesi haldir. Secde, kişinin kendini yere atması manası için özel bir şekil olup, tazimde mübalağa için yapılır. Onların secdeleri, Musa’nın (a.s.) mucizesinin zuhurundan tanıdıkları ve Musa’nın âlemlerin Rabbi olarak tanımladığı Allah’a yapılırdı. (Âşûr)