Ganimet, fey ve nefel kelimelerinin terim olarak neleri ifade ettiği konusu sûrenin 1. âyetinin tefsirinde açıklanmıştı. “Ganimet ile nefel” (çoğulu enfâl) aynı mânaya gelmektedir. “Arapça’da, nefel kökünden türemiş olup ona sahip olmayı ifade eden bir fiil bulunmadığından bu âyette ganimet kelimesinden türemiş fiil tercih edilmiştir” diyen müfessirlere göre (İbn Âşûr, X, 6) ortada “iki âyeti uzlaştırma” gibi bir problem vardır; çünkü sûrenin 1. âyetine göre tamamı Allah’a ve resulüne ait kılınan ganimetin burada beşte dördünün savaşçılara, beşte birinin ise Allah’a ve resulüne… ait olduğu ifade edilmektedir. Müfessirlerin çoğu problemi nesih metodu ile çözmüş, daha sonra geldiğini iddia ettikleri bu âyetin, birinci âyetle gelen hükmü değiştirdiğini ileri sürmüşlerdir. Buna karşılık Mâlikîler’den Mâzerî ve onun gibi düşünen birçok âlim ise Huneyn Savaşı ve Mekke’nin fethi sonrasında yapılanları delil göstererek neshi reddetmişler, 1. âyetin hükmünün yürürlükte olduğunu, Allah’a ve resulüne ait bulunan ganimetin ne yapılacağına, nereye sarfedileceğine Peygamber aleyhisselâm ve ondan sonra da devlet başkanlarının karar vereceklerini, bu âyetin, karar yetkisinin kullanılış şekillerinden birine örnek teşkil ettiğini ifade etmişlerdir (Kurtubî, VIII, 2-3). Hz. Ömer’in Irak ve Suriye (Sevâd) topraklarında uyguladığı şekil istisna edilirse tarih boyunca uygulama, müctehidlerin çoğunluğunun benimsediği “beşte birini âyette sayılan yerlere ayırdıktan sonra kalanı savaşçılara dağıtma” şeklinde olmuştur.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 692

وَاعْلَمُٓوا اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ 

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  اعْلَمُٓوا  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

اَنَّمَا  kâffe ve mekfûfe’dir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki  مَا  harfidir,  اِنَّ  harfinden sonra gelmiş ve onun amel etmesine mani olmuştur.  اِنَّ ‘nin ameli ise engellenmiştir yani mekfûfedir. Şan zamiri mahzuftur.

غَنِمْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

مِنْ شَيْءٍ  car mecruru  غَنِمْتُمْ ‘deki mef’ûlun mahzuf haline müteallıktır.

 فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِۙ 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. Takdiri,  حكمه أي حكمه كون الخمس لله (Hükmü yani beşte birin hükmü Allah’ın olmasıdır.) şeklindedir.

لِلّٰهِ  car mecruru  اَنَّ ’nin mahzuf haberine müteallıktır.  خُمُسَهُ  kelimesi  اَنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لِلرَّسُولِ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la lafza-i celâle matuftur. 

وَ  atıf harfidir.  لِذِي  car mecruru mahzuf fiile müteallıktır.  ذِي , harfle îrab olan beş isimden biri olup cer alameti  ي ’dır.  الْقُرْبٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur.

وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ  atıf harfi  وَ ’la lafza-i celâle matuftur.

اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَمَٓا اَنْزَلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِۜ

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  كُنتُم ’ün dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

اٰمَنْتُمْ  fiili  كُنْتُمْ  ‘un haberi olarak mahallen mansubtur.

اٰمَنْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

بِاللّٰهِ  car mecruru  اٰمَنْتُمْ  fiiline müteallıktır.

Müşterek ism-i mevsûl  مَٓا , atıf harfi  وَ ’la lafza-i celâle matuftur. İsm-i mevsûlun sılası  اَنْزَلْنَا ‘dır. Îrabtan mahalli yoktur. 

اَنْزَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

عَلٰى عَبْدِنَا  car mecruru  اَنْزَلْنَا  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَوْمَ  zaman zarfı,  اَنْزَلْنَا  fiiline müteallıktır.  الْفُرْقَانِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  يَوْمَ  zaman zarfı, birinciden bedel olup mansubtur.

الْتَقَى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  الْتَقَى  elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir.  الْجَمْعَانِ  fail olup müsenna olduğu için ref alameti  ا ‘tir.

الْتَقَى  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  لقي  ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

 وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir. İtiraziyye olması da caizdir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, mübteda olup lafzen merfûdur.

عَلٰى كُلِّ  car mecruru  قَد۪يرٌ ’e müteallıktır.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

قَد۪يرٌ  ise haber olup lafzen merfûdur.

عَلَى  harf-i ceri mecruruna istila, rağmen, karşı, hal gibi manalar kazandırabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَد۪يرٌ۟  mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail; bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاعْلَمُٓوا اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِۙ

وَ , istînâfiyyedir. Ayet, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

اعْلَمُٓو [şunu bilin ki] hitabında bilmekten murad, onu uygulamak ve Allah Teâlâ'nın emrine itaat etmektir. (Ebüssuûd)

Tekid ve masdar harfi  اَنَّ  ’in dahil olduğu  اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ  cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Masdar teviliyle  اعْلَمُٓوا  fiilinin mef’ûlü yerindedir. Şan zamirinin mahzuf olduğu cümlede şart ismi  مَا , mukaddem mef’ûldür.  اَنَّ ’nin haberi, şart üslubunda haberî isnaddır.  مَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ  şart cümlesidir. 

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır. …فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ  masdar teviliyle mahzuf mübtedanın haberidir. Mübteda ve mahzuf haberden oluşan terkip şartın cevabıdır. 

Şart üslubunda, faide-i haber inkâri kelam olan  مَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ  cümlesi, اَنَّ ’nin haberidir. 

Haber konumundaki  فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ  cümlesinde car-mecrur mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  خُمُسَهُ  muahhar mübtedadır. Müsnedün ileyhin izafet terkibiyle marife olması, az sözle çok anlam ifade yollarından olması sebebiyledir. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Ayette Allah Teâlâ'nın zikri O'nu tazim içindir. Burada kastedilen, beşte birin ayette Allah Teâlâ'dan sonra zikredilenler arasında taksim edilmesidir. (Ebüssuûd)

Allah, kendi hakkı olarak zikrettiği beşte biri, yine beşe ayırıp önce Resulullah'a, sonra da sırasıyla zikredilen bu insanlara verilmesini emreder.  Ganimetin beşte birden geriye kalan beşte dördünü de gazilere bırakır. (Elmalılı)

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden,  اِنَّ  ve isim cümlesi olmak üzere iki tekid içeren  bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayeti kerimede cem' ma’at-taksim vardır. Bu sayılan sınıflar arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

مِنْ شَيْءٍ  ibaresindeki tenvin azlık ifade eder. (Safvetü't Tefasir)

لِلرَّسُولِ [Resulü için] ve  لِذِي الْقُرْبٰى [onun yakınları için] kelimelerindeki  ل [için] harfinin tekrar edilmesi, ondan sonraki kelimelerde ise bunun zikredilmemesi, Peygamberin (sav) yakınlarının, onun hissesine ortak olacakları vehmini ortadan kaldırmak içindir. Çünkü Peygamber (sav), ile yakınları arasında sıkı bir bağ olması sebebi ile böyle sanılabilirdi. (Ebüssuûd)

Allah Teâlâ, ayette  خُمُسَ (beşte birin) hükmünü beyan edip diğer dört humus hakkında bir hüküm beyan buyurmamıştır. Bu, geri kalan humusların ganimeti alan mücahitlere ait olduğuna delalet eder. (Ebüssuûd)

اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَمَٓا اَنْزَلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِۜ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ve كان ’nin dahil olduğu …كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ , şart  cümlesidir.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri  فاعلموا  [Bilin.] veya  فامتثلوا  [Uyun] olabilir .

Şart için mazi fiil kullanılışı, oluşa ve oluşun devamının istikrarına işaret eder.  (Vakafat, S. 114)

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88.)

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Vakafat, S.107)

Cümlede  mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  بِاللّٰهِ  , مَٓا ‘ye matuftur. Sılası  اَنْزَلْنَا عَلٰى , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

عَلٰى عَبْدِنَا  (Kulumuza) ibaresinde Resulullah’ın (sav) ‘’kul’’ lafzı ile anılması ve Allah’a ait bir zamire izafe edilmesi onu şereflendirmek ve itibarını yüceltmek içindir. (Safvetü't Tefasir)

بِاللّٰهِ  den sonra  مَٓا اَنْزَلْنَا  buyurulmasında gaibten mütekellime geçiş için güzel bir iltifat sanatı vardır.

يَوْمَ الْفُرْقَانِ  [Bedir günü] demektir;  الْجَمْعَانِۜ  [iki topluluk] ise Müslüman ve kâfir ordularıdır. 

الْجَمْعَانِۜ  daki  ال , ahd içindir. (Âşûr)

 مَٓا اَنْزَلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا  [Kulumuza indirdiklerimiz]den maksat, o gün inzâl ettiği mucizeler, melekler ve zaferdir.

 وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ  [Allah her şeye kādirdir;] çoğa karşı azı; güçlüye karşı zayıfı muzaffer kılabilir. Nitekim o gün bunu size yapmıştır. (Keşşâf)

 وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ

و  istînâfiyyedir. Sübut ifade eden isim cümlesi formunda gelen ve takdim kasrıyla tekid edilmiş cümle faide-i haber inkârî kelamdır.

عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ  amiline takdim edilmiştir. Bu cümle mamulun amile kasrını, başka bir deyişle de olumlu ifadenin yanında bir de olumsuz mana ifade eder. O, her şeye kādirdir. Muktedir olmadığı hiçbir şey yoktur. 

شَيْءٍ ’deki tenvin kesret, tazim ve nev ifade eder.

قَد۪يرٌ۟ mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Bu cümle Allah Teâlâ’nın tüm mevcudattaki tasarrufunun umumiliğine delalet etmektedir. Var olanı yok etmek ve yok olanı da var etmek yalnız O’nun elindedir. 

عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ  ifadesi maksûrun aleyh,  قَد۪يرٌ۟  ise maksûrdur.

Müsnedün ileyh tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan  ٱللَّه  ismiyle gelmiştir.

Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

Allah öldürmeye de hayat vermeye de ve hepinizi bir araya toplamaya da kadirdir. Bu itibarla cümle, geçen hükmün sebep ve gerekçesidir.

Ayetin fasılası daha önceki surelerde de mevcuttur. 

Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekid edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri  Ahkaf/29)

Böyle tekrarlanan kelimeler, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu. Bu tekrarlarda tekrir ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 7, Ahkaf/29)

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

Bu cümle ilmin ve kudretin umumiliğine delalet etmek için tezyîldir. (Âşûr)

شَيْءٍ - يَوْمَ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Allah ismi 3 kere geçmiştir. Reddü'l-acüz ale's-sadr vardır. Bu isim heybet uyandırır ve emrin yerine getirilmesine teşvik eder.

Sure; [‘’Sana nafilelerden (ganimetlerden) sorarlar’’.] ifadesiyle başlamıştı. Yani insanların savaşa katılma amacı ganimet elde etmek değildi. Ganimet sadece savaşta fazladan elde edilen bir kârdır. İlk ayette nafilenin Allah ve Resulüne ait olduğu söyleniyordu. Surenin bu ayetinde ise biraz daha teferruat veriliyor, beşte biri beşe ayrılıyor. Umum ve husus şeklinde izahlar vardır. Burada reddü'l-acüz ale's-sadr vardır.

Ebû Süfyân, müslümanların kervanı vurmak üzere yola çıktıklarını haber alınca Bedir’den geçerek Mekke’ye ulaşan yolu terketmiş, râkımı daha düşük olan sahil yoluna kaymıştı. Müslümanların mevzilendikleri yer iki cihetten sakıncalı idi: a) Deniz tarafında korumalarıyla birlikte düşman kervanı, karşı tarafta ise Ebû Cehil kumandasındaki düşman askerleri vardı; buna göre İslâm askerleri iki düşman gücü arasında kalmış oluyorlardı. b) Mekkeliler’in daha önce gelerek mevzilendikleri, Medine’ye daha uzak bulunan yer hareket için daha uygun, kumsuz ve sağlam zeminli bir mekân olduğu halde, müslümanların mecburen mevzilendikleri yer kumlu idi, hareket kabiliyetini zorlaştırıyordu. Allah Teâlâ’nın bu savaşta müslümanlara olağan üstü yardımları cümlesinden olarak kumu pekiştiren, ihtiyaç duyulan suyu çoğaltan yağmur yağdı; bu yağmur karşı tarafın mevzilendiği mekânda çamur yaptığı için onların hareketleri zorlaştı. Bir diğer ilâhî lutuf olarak düşmanlar, müslümanları araya aldıklarının farkında olamadılar ve bir kıskaç harekâtına teşebbüs edemediler.

 Mevzilere geliş zamanı ve yerleşmeleri konusunda önceden yapılabilecek hesaplar tutmamış, olanlar düşünülebileceklerden daha hayırlı olarak tecelli etmişti; çünkü Allah, müslümanların bu savaşta galip gelmesini murat ediyordu, O’nun istediği olacaktı. Bunlara kendi aralarında veya karşı taraf ile müzakere yoluyla karar vermeye kalkışsalardı elbette her kafadan bir ses çıkacak ve belki de karar, müslüman tarafın zafer şansı bakımından isabetli olmayacaktı. Bu savaşta Allah’ın yardımı ve desteği çok açıktı, bu açıklık kimin doğru yolda olduğuna, Allah’ın rızâsına uygun davrandığına, kimin de yanlış yolda, Allah’ın rızâsına karşı yürüdüğüne güçlü bir delil teşkil ediyordu. Bunca açık delili gördükten sonra hâlâ gafletten uyanmayan, yanlış yoldan dönmeyen kimseler için mazeret kalmamıştı; hak yolda savaşan ve ölen bunu biliyordu, bâtıl bir dava uğruna savaşan ve ölen de bunu biliyordu, bilmeleri gerekiyordu ve Allah yaptıklarını bunun için yapmıştı.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 693

اِذْ اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى وَالرَّكْبُ اَسْفَلَ مِنْكُمْۜ 

اِذْ  zaman zarfı, mahzuf olan  اذكروا (zikredin) fiiline müteallıktır.  اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ  ile başlayan isim cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

(إِذْ) : Yalnız cümleye muzâf olan zaman zarfıdır.

a) (إِذْ) mef’ûlun fih, mef’ûlun bih, mef’ûlun leh olur.

b) (إِذْ) den sonra muzari fiil veya isim cümlesi gelirse gelecek zaman ifade eder.

c) (بَيْنَا) ve (بَيْنَمَا) dan sonra gelirse mufâcee (sürpriz) harfi olur. Bu durumda zarf (zaman bildiren isim) değil harf olur.

d) Sükun üzere mebnidir. Burda mef’ûlun fih konumunda gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Munfasıl zamir  اَنْتُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  بِالْعُدْوَةِ  car mecruru mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır. 

الدُّنْيَا  kelimesi  الْعُدْوَةِ ‘nin sıfatı olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur. 

وَ  atıf harfidir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  بِالْعُدْوَةِ  car mecruru mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır.

الْقُصْوٰى  kelimesi  الْعُدْوَةِ ‘nin sıfatı olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur.

وَ  atıf harfidir.  الرَّكْبُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  اَسْفَلَ  mekân zarfı, mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır.  اَسْفَلَ  kelimesi ism-i tafdil kalıbındadır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfatı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazfedilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. ‘En’ manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. ‘En’ manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. ‘En’ manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنْكُمْ  car mecruru  اَسْفَلَ ‘ye müteallıktır. 

 وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِۙ 

وَ  istînâfiyyedir.  لَوْ  gayrı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.

تَوَاعَدْتُمْ  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır.  اخْتَلَفْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

فِي الْم۪يعَادِ  car mecruru  اخْتَلَفْتُمْ  fiiline müteallıktır.

تَوَاعَدْتُمْ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفاعَلَ  babındadır. Sülâsîsi  وعد ’dir. 

Bu bab fiile müşareket (ortaklık/işteşlik), tekellüf ve tezahür (görünmek ve zorlanmak), tedrîc (bir işin aşamalı olarak ,aralıklarla ve yavaş yavaş meydana gelmesi), mutavaat (mufaale babına ait bir fıilin dönüşlülüğü için kullanılması) ve mücerred mana (türemiş olduğu mücerred fiille aynı manada kullanılması) anlamları katar.

اخْتَلَفْتُمْ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftial babındandır. Sülâsîsi  خلف  ’dir.

İftial babı fiille mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar.   

 وَلٰكِنْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً كَانَ مَفْعُولاًۙ 

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنْ  istidrak harfidir.

لِ  harfi,  يَقْضِيَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harfi ile birlikte mahzuf fiile müteallıktır. Takdiri,  جمعكم (Sizi topladı.) şeklindedir.

يَقْضِيَ  mansub muzari fiilidir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

اَمْراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

كَانَ مَفْعُولاً  cümlesi  اَمْراً ‘in sıfatı olarak mahallen mansubtur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  مَفْعُولاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubtur. 

مَفْعُولاً  kelimesi sülâsî mücerred olan  فعل  fiilinin ism-i mef’ûludur.

 لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍۜ 

لِ  harfi,  يَهْلِكَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harfi ile birlikte  مَفْعُولاً ‘e müteallıktır. Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ , fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  هَلَكَ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur.

هَلَكَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

عَنْ بَيِّنَةٍ  car mecruru  هَلَكَ  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir.  يَحْيٰى  elif üzere mukadder fetha ile mansub muzari fiildir. Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ , fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  حَيَّ  ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur.

حَيَّ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili  müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

عَنْ بَيِّنَةٍ  car mecruru  هَلَكَ  fiiline müteallıktır.

وَاِنَّ اللّٰهَ لَسَم۪يعٌ عَل۪يمٌۙ

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

اللّٰهَ  lafza-i celâli  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubtur.  لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.

سَمِیعٌ  haber olup lafzen merfûdur.  عَلِیمࣱ  ise ikinci haberdir.

سَم۪يعٌ - عَل۪يمٌ  kelimeleri, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذْ اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى وَالرَّكْبُ اَسْفَلَ مِنْكُمْۜ

İstînâfiyye olan cümlede fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.  اِذْ , önceki ayetteki  يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِۜ ‘den bedeldir. Zaman zarfı  اِذْ ’in muzâfun ileyhi olan  اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا  cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır.  بِالْعُدْوَةِ  mahzuf habere müteallıktır. Sübut ifade eden bu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

الدُّنْيَا  ve  الْقُصْوٰى  kelimeleri,  بِالْعُدْوَةِ  için sıfattır. Sıfatlar ıtnâb sanatıdır.

Aynı üslupla gelen  وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى  cümlesi ve  وَالرَّكْبُ اَسْفَلَ مِنْكُمْۜ  cümlesi, muzâfun ileyhe matuftur.

اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا  cümlesiyle  هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

الدُّنْيَا - الْقُصْوٰى  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr ve tıbâk-ı îcab sanatları vardır.

Ayet-i kerimede  الْعُدْوَةِ الدُّنْيَا  kelimesiyle, (vadinin) Medine'ye doğru olan tarafı;  الْقُصْوٰى  ile de Mekke'ye doğru olan tarafı kastedilmiştir. Su ise, müşriklerin konakladıkları tarafta bulunuyordu. İşte bu yüzden de onlar, daha ziyade kendilerinin galip geleceğini umuyorlardı. "Müşriklerin korumak için çıkmış oldukları kervan (rekb) ise, sizden daha uzakta, deniz sahiline yakın bir yerde idi. yani, "Siz ve Mekkeliler, savaşmak için muayyen bir yerde buluşmak üzere anlaşmış olsaydınız, sizin azlığınız, onların da çokluğu sebebiyle mutlaka birbirinize muhalefet eder, anlaşamazdınız." yani, "Allah olması gereken ve fiilen yapılması, varlık sahasına çıkması gereken bir işi ifa için sizi sabit kadem kıldı ve size yardım etti " demektir. (Fahreddin er-Râzî)

 وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِۙ 

وَ   istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  تَوَاعَدْتُمْ  şart fiilidir. Rabıta harfiyle gelen, menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِۙ  cümlesi, cevaptır.

Şart için mazi fiil kullanılışı, oluşa ve oluşun devamının istikrarına işaret eder.  (Vakafat, S. 114)

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88.)

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Vakafat, S.107)

تَوَاعَدْتُمْ - اخْتَلَفْتُمْ  kelimeleri arasında tıbak-ı hafî sanatı vardır.

تَوَاعَدْتُمْ  cümlesiyle,  لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِۙ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

 وَلٰكِنْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً كَانَ مَفْعُولاًۙ لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍۜ 

وَ , atıf  لٰكِنْ  istidrak harfidir.

İstidrak sözlükte;” telafi etmek, düzeltme, doğrulama, karşılama” anlamlarına gelir. Terim olarak istidrak, önceki kelamdan kaynaklanan tevehhümü, istisnaya benzer bir şeyle –ki bu, lakin demektir– ortadan kaldırmaktır. (Dr. Mustafa Aydın, Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

Sebep bildiren harf-i cer  لِ ‘nin gizli  أنْ ‘le masdar yaptığı  لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً  cümlesi , mecrur mahalde takdiri  جمعكم  [Sizi topladı] olan mahzuf fiile müteallıktır. Masdar-ı müevvel cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi  اَمْراً  için sıfattır. Sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

اَمْراً ’deki tenvin nev ve tazim ifade eder. (Âşûr)

Sebep bildiren harf-i cer  لِ ‘nin gizli  أنْ ‘le masdar yaptığı  …لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ  cümlesi , mecrur mahalde  مَفْعُولاًۙ ‘e müteallıktır. Masdar-ı müevvel cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

لِيَهْلِكَ  fiilinin mef’ûlü konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ‘in sılası  هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ  cümlesine tezat sebebiyle atfedilen  وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍۜ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَحْيٰى  fiilinin mefulü konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ‘in sılası  حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍۜ , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

 لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ  cümlesi ile  وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍۜ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

هَلَكَ - يَحْيٰى  arasında tıbâk-ı îcab vardır.

تَوَاعَدْتُمْ - الْم۪يعَادِۙ ; لِيَهْلِكَ - هَلَكَ ; يَحْيٰى - حَيَّ  kelime grupları arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr vardır.

عَنْ- بَيِّنَةٍ - مَنْ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Ayette yer alan  هَلَكَ  kelimesi küfür,  حَيَّ  ise İslam kelimesi yerine müstear olarak kullanılmıştır. Müstearun leh (müşebbeh) olan küfür ve İslam kelimeleri hazfedilerek onların yerine müstearun minh (müşebbehün bih) olan helak ve hayat lafızları ibarede açıkça zikredilmiştir. Bu sayede istiare-i tasrihiyye sanatı meydana gelmiştir. Bu hususu müfessirimiz şu şekilde açıklar: Burada helak ve hayat lafızları istiare yoluyla küfür ve İslam kelimeleri için kullanılmıştır. Helak olandan ve yaşayandan maksat helake ve hayata yaklaşan demektir, ya da hali Allah’ın ilim ve takdirinde böyle olan demektir. (Beyzâvî, III, 111.)

Şüphesiz İslam ordusu işin başında, sayılarının azlığı ve hazırlıksız olmaları sebebiyle son derece endişeli ve zayıf olup, sudan uzak bir yere konaklamışlardı. Konakladıkları yer de kumlu ve çöl olup, ayakları batıyordu. Kâfirlere gelince, sayıca çok olmaları ve teçhizatlarının da (bolca) mevcut olması sebebiyle son derece kuvvetli idiler. Üstelik onlar, suya yakın olan bir yerde konaklamışlardı ve konakladıkları o yer de aynı zamanda yürümeye elverişli idi. Kervanı da arkalarına almışlardı. Kervandan kendilerine gelecek desteği ve yardımı da an be an gözetliyorlardı. Daha sonra Cenab-ı Hak durumu değiştirdi, ortaya çıkacak olan hükmü tersine çevirerek, Müslümanlara galibiyeti; kâfirlere de mağlubiyeti verdi. Böylece bu, Hazret-i Muhammed (sav)'in Rabbinden yana haber verdiği yardım, fetih ve muzafferiyet hususunda kendisinin doğruluğuna delalet eden en büyük mucizelerden ve en güçlü delillerden oldu. Böylece, Cenab-ı Hakk'ın "Ta ki helak olan kişi apaçık bir delilden ötürü helak olsun..." buyruğu, işte bu manaya işaret olmuş olur. Bu, "Helak olanlar, ancak bu mucizeyi görüp müşahade ettikten sonra helak oldular. Hayatta kalan müminler de bu kesin mucizeyi müşahede ettikten sonra hayatta kaldılar " demektir. Ayette geçen  بَيِّنَةٍ  ile, işte bu mucize kastedilmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

وَاِنَّ اللّٰهَ لَسَم۪يعٌ عَل۪يمٌۙ

Ayetin son cümlesinde وَ istînâfiyyedir. Fasıl nedeni şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümlesidir. Mesel tarikinde tezyîl olan bu cümle ıtnâb babındandır.

Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Öncesinde konusu geçen meselin vuku bulmasından bağımsız olarak, ara vermeden başka bir ifadeye yer verilmesidir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

إِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş, isme isnad olan bu haber cümlesi sübut ifade eder. Faide-i haber inkârî kelamdır.

Tekid lamı diye de isimlendirilen bu edatın kullanımı oldukça yaygındır. Fethalı olarak kullanılan bu lam, sadece ismin ve muzari fiilin başına dahil olur. İsim cümlesinin başına  اِنَّ  edatı gelince, cümlenin başında gelmesi gereken lam-ı ibtida,  اِنَّ ‘nin haberinin başına kayar. Bundan dolayı lam-ı muzahlaka olarak da adlandırılır. (Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve südut ifade ettiğinden,  اِنَّ  ve isim cümlesi olmak üzere iki tekid içeren  bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümleleri sübut ifade eder.İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması dolayısıyla, Allah lafzında tecrîd sanatı vardır. Müsnedün ileyhin tüm esma-i hüsnayı ve kemâl sıfatları bünyesinde barındıran lafza-i celâlle marife olması tazim, telezzüz, teberrük ve ikaz içindir.

Allah'ın  سَمِیعٌ  ve  عَلِیمࣱ  sıfatlarının tenvinli olarak gelişi bu sıfatların Allah Teâlâ’da varlık derecesinin tasavvur edilemez olduğu, bu sıfatların bir benzerinin olmadığı anlamına gelir. Aralarında  و  olmaması, Allah Teâlâ’da ikisinin de birlikte mevcudiyetini gösterir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayrıca bu sıfatlarla ayetin anlamı arasındaki mükemmel uyum teşâbüh-i etrâf sanatıdır. Her ikisi de mübalağa kalıplarındandır. Aralarında mürâât-ı nazîr ve muvazene sanatları vardır.

Bu cümlede; ‘Allah muhakkak ki işitir, bilir’ cümlesiyle ‘gereken karşılığı verir’ anlamı kastedilmiştir. Dolayısıyla lâzım-melzûm alakasıyla mecaz-ı mürsel vardır. 

سَمِیعٌ - عَل۪يمٌۙ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

[Muhakkak ki Allah herşeyi işiten Semî'dir herşeyi bilen Alîm’dir] buyrukları şanı yüce Allah'a ait iki sıfattır. Bu iki sıfata sahip olmakla birlikte vasiyet edenlerin yapacakları herhangi bir zulüm ve haksızlık yapanların herhangi bir değişikliği O'na gizli kalmaz. (Kurtubî)

Burada Allah Teâlâ’nın bu iki sıfatının zikredilmesi, bu iki sıfatın her hali, sözleri de inancı da kapsaması sebebiyledir.

Allah hem bu savaşın olmasını hem de müslümanların yenmelerini istediği için bunun maddî, stratejik ve psikolojik sebeplerini de hazırlamış ve yaratmıştır. Savaştan önce Resûlullah rüyasında düşman askerlerinin sayısının az olduğunu müşahede etmişti. Rüyasını müslümanlara anlattı, fakat yorumlamadı. Dinleyenler anlatılanı olduğu gibi, açık bir bilgi olarak değerlendirdiler ve düşmanın sayısının az olduğunu anlayarak cesaret kazandılar. Halbuki rüya sembolik idi, yorumlanması gerekiyordu. Rüyadaki azlık, sayıca azlığa değil, zayıflık ve moralsizliğe delâlet ediyordu, ama Hz. Peygamber siyaseten rüyasını yorumlamadı. 

Düşmanla fiilen karşılaşma gerçekleşince iki mûcizevî görüntü daha hâsıl oldu; bu defa gerçekte sayıları çok olan düşman askerleri müminlere az göründü, sayıları 300 civarında olan müslümanlar da müşriklere daha az gösterildi. Bu karşılıklı yanlış tesbitler, gerçek dışı görüntüler, Allah’ın murat ettiği sonucun gerçekleşmesine yönelik bulunuyordu; müminleri olduklarından da az gören müşrikler savaşı ciddiye almıyor, işe gerektiği gibi sarılmıyorlardı. 1000 kişilik tam donanımlı müşrik ordusunu olduğundan daha az ve zayıf gören müminlerin de moralleri güçleniyordu, hem imanları hem de gördükleri zulümden dolayı müşriklere nisbetle daha ziyade olan motivasyonları bir kat daha artıyordu.

 Bütün bunlar Allah murat ettiği için böyle oluyor; yani fevkalâde hallerde müminlerin, ellerinden geleni eksiksiz yapmalarına rağmen, yine de yardıma ihtiyaçları olduğunda, tabii olguların üstünde ve onların yapıp yaratıcısı olan ilâhî irade, insanların algılarını da sonucu etkilemeye elverişli olacak şekilde değiştiriyordu. Böyle oluyordu; çünkü bütün işler O’na ait, O’na râci idi; kendi başına olup biten hiçbir şey yoktu.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

 Cilt: 2 Sayfa: 693-694

اِذْ يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلاًۜ 

اِذْ  zaman zarfı, mahzuf olan  اذكر  fiiline müteallıktır.  يُر۪يكَهُمُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يُر۪يكَهُمُ  fiili  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

Muttasıl zamir  هُمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mecrurdur.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

ف۪ي مَنَامِكَ  car mecruru  يُر۪يكَهُمُ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

قَل۪يلاً  üçüncü mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

 وَلَوْ اَرٰيكَهُمْ كَث۪يراً لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَۜ

وَ  atıf harfidir.  لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.  اَرٰيكَهُمْ  şart fiili olup elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. 

Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. Muttasıl zamir  هُمُ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

كَث۪يراً  üçüncü mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır. 

فَشِلْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

وَ  atıf harfidir.  لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır. 

تَنَازَعْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

فِي الْاَمْرِ  car mecruru  لَتَنَازَعْتُمْ  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنَّ  istidrak harfidir.  اِنَّ  gibi ismini nasb haberini ref eder. Bazı müfessirlere göre  لٰكِنَّ  de  اِنَّ  gibi cümleyi tekid eder.

اللّٰهَ  lafza-i celâli,  لٰكِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur.  سَلَّمَ  fiili  لٰكِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

سَلَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

تَنَازَعْتُمْ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفاعَلَ  babındadır. Sülâsîsi  نزع ’dir. 

Bu bab fiile müşareket (ortaklık/işteşlik), tekellüf ve tezahür( görünmek ve zorlanmak), tedrîc (bir işin aşamalı olarak ,aralıklarla ve yavaş yavaş meydana gelmesi), mutavaat (mufaale babına ait bir fıilin dönüşlülüğü için kullanılması) ve mücerred mana (türemiş olduğu mücerred fiille aynı manada kullanılması) anlamları katar.

سَلَّمَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  سلم  ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef’ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. 

اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

هُ  muttasıl zamiri  إِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.  عَل۪يمٌ  ise haberi olup lafzen merfûdur. 

بِذَاتِ  car mecruru  عَل۪يمٌ ’e müteallıktır.  الصُّدُورِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

عَل۪يمٌ  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذْ يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلاًۜ

Zaman zarfı  اِذْ , takdiri  اذكر  olan mahzuf fiile muteallıktır. Mahzufla birlikte cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan  يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلاًۜ  cümlesi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

ف۪ي مَنَامِكَ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla uyku içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamış demektir. Çünkü uyku hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Ancak durumun önemine dikkat çekmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır.

مَنَامِكَ  izafeti az sözle çok mana ifadesi içindir.

يُر۪يكَهُمُ  fiilinin üçüncü mef’ûlü olan  قَل۪يلاًۜ ‘deki tenvin kıllet ifade eder.

مَنَامِ  kelimesinden maksat, uykunun meydana geldiği yer olan gözdür (yani bu kelime ism-i mekândır)." (Fahreddin er-Râzî)

"Allah Hz Muhammed'e, uykusunda Kureyş kâfirlerini az gösterdi. O da bunu ashabına bildirdi. Bunun üzerine onlar, "Peygamberin rüyası haktır; düşman azdır" dediler. Bu da onların cesaretlenmesine ve kalplerinin kuvvetlenmesine sebep oldu. Bu, Allah Teâlâ'nın, Bedir'e katılan Müslümanlara vermiş olduğu nimetlerinin ikinci nev'idir. (Fahreddin er-Râzî)

وَلَوْ اَرٰيكَهُمْ كَث۪يراً لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَۜ

وَ ’la  يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ  cümlesine atfedilen bu şart cümlesi, haber manalıdır. Haberî manada olması haber cümlesine atfını mümkün kılmıştır.

اَرٰيكَهُمْ كَث۪يراً  şart cümlesi, rabıta harfi ile gelen  لَفَشِلْتُمْ , cevap cümlesidir. Fiillerin mazi sıygada gelmesi sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.  كَث۪يراً ’deki tenvin kesret ifade eder.

وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ  cümlesi,  لَفَشِلْتُمْ ’a tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir.

الْاَمْرِ deki marifelik, ahd içindir. (Âşûr)

İstidrak harfi  لٰكِنَّ ’nin dahil olduğu isim cümlesi,  اَرٰيكَهُمْ كَث۪يراً  cümlesine matuftur.

Faide-i haber inkârî kelamdır.

لٰكِنَّ ’nin isminin, bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük, muhabbet ve mehabet duyguları uyandırmak içindir.

لٰكِنَّ ’nin haberinin mazi fiil sıygasında gelmesi, sübut, temekkün ve istikrar ifade etmektedir.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder.  (Hâlidî, Vakafat, Düşündüren Ayetler, S.107)

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, اِنَّ  ve isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı Kadr/1.)

İsim cümleleri sübut ifade eder.İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلاًۜ  cümlesiyle,  اَرٰيكَهُمْ كَث۪يراً  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

يُر۪يكَهُمُ -  اَرٰيكَهُمْ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

قَل۪يلاًۜ - كَث۪يراً  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

İstidrak sözlükte; ‘telafi etmek, düzeltme, doğrulama, karşılama’ anlamlarına gelir. Terim olarak istidrak, önceki kelamdan kaynaklanan tevehhümü, istisnaya benzer bir şeyle –ki bu, lakin demektir– ortadan kaldırmaktır.  (Dr. Mustafa Aydın, Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

Bu ayette, psikolojik durumun önemi ortaya konmuştur.

اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

Ta’liliyye olarak fasılla gelen son cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Cümle  اِنَّ ’nin dahil olduğu sübut ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ  cümlesi, makabli için bir zeyl olup takva emrinin illetini beyan eder.

اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ  cümlesinde lâzım-melzûm alakasıyla mecaz-ı mürsel sanatı vardır.

Lâzım; Allah sinelerin özünü bilir. Melzûmu; Allah içinizdekilerini bilir ve bu fikirlerin tersine davranmanızdan dolayı sizi hesaba çeker.  

Ayrıca bu cümlede tağlîb sanatı vardır. Allah Teâlâ her şeyi bilir. Özellikle ‘’sinelerin özünü bilir’’ buyurulması, kalpteki duyguların insanın hareketlerinde temel teşkil etmesindendir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an) 

اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ  [Şüphesiz ki O,sinelerde olanı bilir] cümlesi; gizli günah işlemekten ve Allah’ın sadece görünen şeyleri bildiği vehminden sakındırmak için gelmiş bir tezyîl cümlesidir. (Âşûr)

اِنَّ  harfi belâgatta geçen üsluba göre önceki cümlenin illetini ifade eder. (Âşûr)

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir. 

Ayetin fasılası daha önceki ayetlerde de ufak değişikliklerle mevcuttur.

Böyle tekrarlanan öğeler kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murat sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.

Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekid edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 7, Ahkaf/29)

وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلاً وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً كَانَ مَفْعُولاًۜ

وَ  atıf harfidir.  اِذْ  zaman zarfı, mahzuf olan  اذكر  fiiline müteallıktır.

يُر۪يكُمُوهُمْ  ile başlayan fiil cümlesi, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يُر۪يكُمُوهُمْ  fiili  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  كُمُ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

Cemi müzekker muhatap mazi fiillere mansub muttasıl zamirler doğrudan doğruya gelmez. Bu fiillerle söz edilen zamir arasına bir  و  harfi getirilir.  يُر۪يكُمُوهُمْ  fiilinde olduğu gibi. Buna işbâ vavı - işbâ edatı denilir.

اِذْ  zaman zarfı,  يُر۪يكُمُوهُمْ  fiiline müteallıktır.  الْتَقَيْتُمْ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الْتَقَيْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمُ  fail olarak mahallen merfûdur.

ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ  car mecruru  قَل۪يلاً ‘e müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

قَل۪يلاً  kelimesi  يُر۪يكُمُوهُمْ ‘deki  mef’ûlun  hali olup lafzen mansubtur.

وَ  atıf harfidir.  يُقَلِّلُكُمْ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

ف۪ٓي اَعْيُنِهِمْ  car mecruru  يُقَلِّلُكُمْ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لِ  harfi,  يَقْضِيَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harfi ile birlikte mahzuf fiile müteallıktır. Takdiri,  جمعكم (Sizi topladı.) şeklindedir.

يَقْضِيَ  mansub muzari fiilidir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

اَمْراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

كَانَ مَفْعُولاً  cümlesi  اَمْراً ‘in sıfatı olarak mahallen mansubtur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  مَفْعُولاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubtur. 

مَفْعُولاً  kelimesi sülâsî mücerred olan  كتب  fiilinin ism-i mef’ûludur.

الْتَقَيْتُمْ  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  لقي  ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

يُقَلِّلُكُمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  قلل  ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef’ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ۟

وَ  istînâfiyyedir.  إِلَى ٱللَّهِ  car mecruru  تُرۡجَعُ  fiiline müteallıktır.

 تُرۡجَعُ  meçhul muzari fiildir.  ٱلۡأُمُورُ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.

وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلاً وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً كَانَ مَفْعُولاًۜ 

وَ , atıf harfidir. Ayet önceki ayete atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Zaman  zarfı  اِذْ , takdiri  اذكر  olan mahzuf fiile muteallıktır. Mahzufla birlikte cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan  يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلاً  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümledeki ikinci zaman zarfı  يُر۪يكُمُوهُمْ  , اِذِ  fiiline müteallıktır. Muzâfun ileyhi olan  الْتَقَيْتُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلاً  cümlesi de müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üslupta gelen  وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِهِمْ  cümlesi,  يُر۪يكُمُوهُمْ  cümlesine matuftur. 

Sebep bildiren harf-i cer  لِ ‘nin gizli  أنْ ‘le masdar yaptığı  لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً  cümlesi , mecrur mahalde   يُر۪يكُمُوهُمْ  fiiline müteallıktır. Masdar-ı müevvel cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Bu cümlede müsnedin ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

اَمْراً  kelimesinde irsâd sanatı vardır. Bu kelimedeki tenvin nev ve tazim ifade eder.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi,  اَمْراً  için sıfattır. Sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

اَمْراً ’deki tenvin nev ve tazim ifade eder.

يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلاً  cümlesiyle,  يُقَلِّلُكُمْ ف۪ٓي اَعْيُنِهِمْ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

ف۪ٓي اَعْيُنِ - اِذِ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

قَل۪يلاً - يُقَلِّلُكُمْ  ve   اَمْراً - الْاُمُورُ۟  kelime grupları arasında iştikak cinas-ı ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

يُر۪يكُمُوهُمْ  kelimesinde işbâ vâvı vardır. Fail ve mef’ûlü ayırmak için kullanılır. 

İşbâ; doyurmak demektir. Aslında doymak manasındaki  شَبِعَ  fiili Kur’an’da hiç geçmez. Çünkü karnımızı tıka basa doyurmamamız gerekir. Bunun yerine açlığı gidermek manasını taşıyan  طعم  fiili geçer. 

Son iki ayette uzun seci vardır. İki terkibi oluşturan kelime sayısı on birden fazladır. Her iki ayet de aynı harflerle bitmiştir. Bu da bir musiki oluşturur. Hem dinleyeni cezbeder hem de zihinde yer etmesini sağlar.

Önceki ayetle bu ayet arasında mukabele vardır.

لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْراً كَانَ مَفْعُولاًۜ  cümlesi daha önce de geçmişti. Burada tekrar edilmiştir. Çünkü, gerekçesi olduğu fiil öncekinden farklıdır; ilkinde yerine getirilen şeyden murad, düşmanla karşılaşmak idi; bu ikincisinde ise İslam ile Müslümanları aziz (üstün ve galip), küfür ile kâfirleri de zelil(mağlup ve perişan) kılmaktır. (Ebüssuûd)

Allah Teâlâ'nın, Bedir Gününde Müslümanlara vermiş olduğu nimetlerin üçüncü nev'idir. Maksat şudur; "Uykuda meydana gelen o azlık, böylece onun uyanıklık halinde de tahakkuk etmesiyle pekişmiştir" (Fahreddin er-Râzî)

Allah Teâlâ, savaş başlamadan önce Müslümanları müşriklerin gözünde az göstermişti ki müşrikler, Müslümanlara karşı cüret bulsunlar ve onlara karşı daha fazla bir hazırlık yapmasınlar.

Savaş başladıktan sonra ise Allah Teâlâ, Müslümanları onların gözünde çok gösterdi. Hatta onlar, Müslümanları kendilerinin iki katı kadar gördüler; bu sebeple korku ve dehşete kapıldılar.

Bu da Bedir Savaşının büyük mucizelerindendir. Gözler bazen çoğu az, azı çok görse de bu şekilde ve bu derecede yanılmaz. (Ebüssuûd)

 وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ۟

وَ  istînâfiyyedir. Ayetin son cümlesi müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır.

Car mecrurun amiline takdimi, kasr ifade eder. Kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur. إِلَى ٱللَّهِ , kasr ilmi tabirleriyle hem mevsuf hem de maksûrun aleyhdir.  تُرۡجَعُ ٱلۡأُمُورُ ; hem sıfat hem de maksûrdur. Kasr, hakiki ve tahkikidir. Çünkü hem vakıaya hem de hakikate uygundur.

Fiilin meçhul bina edilmesi fiile dikkat çekmek içindir. 

Ayette lafza-i celâlin zikrinin tekrarı, kalplerde haşyet uyandırmak içindir. 

Mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır.

الْاُمُورُ۟  lafzındaki marifelik, istiğrak içindir. Yani tüm işleri kapsar. (Âşûr)

Bedir Savaşı, başlangıcı bakımından da bir ilâhî mucize eseridir, sonucu bakımından da mucizedir. Baştan sona bütün aşamaları ve cereyan şekli ile de birçok harikaları içinde barındırmaktadır. Şu halde bütünüyle bir ilâhî mucize ve beyyinedir. Bütün işler de ancak Allah'a irca olunur. Yani yalnızca bu ve bunun gibi olağanüstü olan işler ve oluşlar değil, size sıradanmış gibi görünen işler dahi Allah'a irca olunur, O'na döndürülür. Her iş eninde sonunda O'na dayanır. (Elmalılı)

[Bütün işler Allah’a döndürülür.] Yani mahlukat ve amelleri ile ilgili her konu -onlar hakkında kıyamet günü son hükmü, kimine ödül, kimine ceza verecek olan- Allah’a döner. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr, Ebüssuûd ve Fahreddin er-Râzî)

Bedir’de Allah’ın olağan dışı yardımlarıyla zafer kazanılmıştı; çünkü bu ilk savaşta müslümanların yenilmesi, İslâm’ın da tarih sahnesinden silinmesi demekti. Müminlerin başarı ve zaferleri böyle mûcize yardımlarla sürüp gidemezdi. İlâhî kural ve kanunlara (âdetullah); yani başarının objektif, herkes için geçerli yol ve yöntemine göre hareket etmeleri gerekiyordu. Başarının altın kuralları, bütün müminlere hitap eden bu âyetle ileride gelecek olan 60. âyette şöyle sıralanmaktadır: Harekette sebat ve istikrar, Allah’ı devamlı anmak ve asla unutmamak, Allah ve resulüne itaat, birlik ve beraberliği korumak, düşmana karşı caydırıcı güç edinmek, başarının gerektirdiği kadar hazırlıklı ve sabırlı olmak. 

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِذَا لَق۪يتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَۚ

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ , münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  الَّذ۪ينَ  münadadan sıfat veya bedeldir.  İsm-i mevsûlun sılası  ءَامَنُوا۟ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

اٰمَنُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

لَق۪يتُمُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لَق۪يتُمُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

فِئَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اثْبُتُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَ  atıf harfidir.  اذْكُرُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اللّٰهَ  lafza-i celâli, mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  كَث۪يراً  mef’ûlu mutlaktan naibtir.

لَعَلَّ , terecci harfidir. Vukuu mümkün durumlarda kullanılır. İsim cümlesinin önüne gelir.  إنّ  gibi ismini nasb haberini ref eder.

كُمْ  muttasıl zamiri,  لَعَلَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.  تُفْلِحُونَ  fiili  لَعَلَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

تُفْلِحُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

تُفْلِحُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  فلح ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِذَا لَق۪يتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يراً 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İman edenlerin ism-i mevsûlle ifade edilmesi sonraki konuya dikkatleri çekmek içindir. Mevsûlün sılası  اٰمَنُٓوا , müspet mazi fiil cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nida üslubu Kur’an-ı Kerim’de iman edenlere önemli bir konunun bildirileceğini haber verir. Bu üslup tekid türlerini barındırmaktadır. (Ebüssuûd)

Bazı salihler Allah Teâlâ’nın, ايَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا  [Ey iman edenler]  sözünü işitince sanki Allah’ın nidasını işitmiş gibi  لبيك وسعديك “Emret Allah’ım, emrine amadeyim.” der. Böyle söylemek Kur’an’ın edebidir.

Yüce Allah, يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا  hitabıyla Kur’an’ın 88 yerinde müminlere hitap etmiştir. Muhataplara “Ey müminler!” diye seslenilmesi, onlara, bu iman sahibinin Allah’ın emirlerine güzel bir şekilde sarılması ve itaat etmesi, yasaklarından da sakınması gerektiğini hatırlatır. (Safvetü't Tefasir)

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا  ifadesi geçtiği zaman şunları düşüneceğiz: (sonu amenu yerine keferu gibi değişik şekillerde de gelebilir)

يَٓا : uzaktakine hitap eden nida harfidir. Ama Allah bize çok yakındır. Yani bu mecazî bir kullanımdır. Amaç bizim dikkatimizi çekmektir. Çünkü biz uzaktaki bir kişiye dikkatini çekmek için nida ediyoruz. Dolayısıyla Allah bize yakın olmasına rağmen, bizim O’ndan uzak olmamız ve O’nu düşünmememiz nedeniyle böyle nida ediyor. Hem dikkatimizi çeker, hem de arkadan gelecek olan şeylerin Allah katında bir değeri olduğuna işaret eder.

Sonra  اَيُّ  gelmiştir. Bu da nida harfidir. Elif-lamlı kelime ile nida harfini birbirine bağlayan bir kelimedir. Müphem bir harftir, arkadan gelen kelime ile açıklanır. Buna ibhamdan sonra beyan denir. Dikkati arttırır, arkadan emir mi, nehiy mi yoksa bir hüküm mü gelecek , onu dinlemeye hazırlar.

Sonra da  هَا  gelir. O da tenbih (uyarı) harfidir. Yani bu hitapta üç tane tenbih (dikkat çekme) harfi vardır. (Muhammed Ebu Musa, Min Esrâri’t Ta’bîri’l Kur’anî, S. 43)

Nidanın cevabı şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Muzâfun ileyh konumunda şart cümlesi olan  لَق۪يتُمْ فِئَةً , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesi  فَاثْبُتُوا , emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Aynı üslupla gelerek şartın cevabına atfedilen  وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرا  cümlesinde  كَث۪يرا  mef’ûlü mutlaktan naibdir.

Allah Teâlâ, Bedir günü peygamberine ve müminlere verdiği çeşitli nimetlerini hatırlatınca, onlara, iki ordu karşı karşıya geldiği zaman riayet edecekleri şu iki çeşit edebi de öğretmiştir:

Birincisi, sebat. Bu, insanın kendisini düşmanla karşı karşıya gelme hususunda sağlamlaştırması ve kendi kendine düşmandan kaçmayı telkin etmemesidir.

İkincisi, Allah'ı çokça anmalarıdır. (Fahreddin er-Râzî)

Bu ilâhî kelamın açık anlamı şudur: Hiçbir şey, kulu Allah Teâlâ'nın zikrinden alıkoymamak; Zorluk sırasında kul, bütün varlığı ile O'na yönelmeli; Kul, her halükârda Allah Teâlâ'nın lütfunun kendisiyle beraber olduğuna güvenmek. (Ebüssuûd)

Bu ayette, ‘felaha ermeniz’ manasındaki  تُفْلِحُونَۚ  fiiliyle  لَعَلَّكُمْ  ifadesi olmasa da cümle tamamdır. Burada bu kısım talep edilen işlerin yapılmasına sebep olarak zikredilmiştir.

Savaşlarda belki de bu ayet dolayısıyla “Allahuekber” tesbihi çoğaltılır.

لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَۚ

Ayetin son cümlesi ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Gayr-ı talebî inşâ cümlesidir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

لَعَلَّ , terecci harfidir. Vukuu mümkün durumlarda kullanılır. Haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiil olayı zihinde canlandırmayı sağlayarak muhatabı etkiler.

Ta’lil cümleleri anlamı açıklamak, zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

‘Umulur ki’ anlamında olan bu harf, Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde ‘...olsun diye, ...olması için’ şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşâ formundan çıktığı için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

لَعَلَّ  edatı terecci içindir yani ‘ümitvar olma’ manasını ifade eder ve beklenti içinde olmak demektir ki her ikisi de aynı manaya gelir. Fakat bu beklenti Kerîm olan bir zattan olmalı, kişi O’ndan beklemelidir. İşte bu, yerine getirmesi kesin olan vaadinin yerine bir ifadedir. İmam Sîbeveyhi de bu görüştedir. Ancak Kutrub;  لَعَلَّ  kelimesi ‘için’ manasındadır, demiştir. (Nesefî, Medâriku’t Tenzîl Ve Hakâîku’t Te’vîl)