وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍۜ

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَسْـَٔلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlu bih olarak mahallen mansubdur.

عَلَيْهِ  car mecruru  اَجْرٍ ’nin mahzuf haline müteallıktır.

مِنْ  harfi ceri zaiddir. اَجْرٍ  lafzen mecrur, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

 اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ۟

اِنْ  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. Munfasıl zamir  هُوَ  mübteda olarak mahallen merfûdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır. ذِكْرٌ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur. لِلْعَالَم۪ينَ  car mecruru  ذِكْرٌ ’nun mahzuf sıfatına müteallıktır. 

الْعَالَم۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  علم  fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍۜ 

Cümle önceki ayete  وَ ’la atfedilmiştir. Menfi muzari fiil sıygasında lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil sıygasında gelmesi cümleye teceddüt, istimrar ve tecessüm anlamları katmıştır.

اَجْرٍ ’deki tenvin kıllet içindir. “Hiçbir ücret” anlamındadır. Nefy siyakta nekre umuma işaret eder.  مِنْ  harfi de istiğrak manasıyla bu anlamı pekiştirir.

وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ  [Kur’an’a karşılık bir ücret istemiyorsun.] cümlesinde muzâf hazf edilmiştir. وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ على التپلغ القرآنِ من أچر  [Kur’an’ın tebliğine karşılık onlardan bir ücret istemiyorsun] demektir. (Safvetu't Tefasir)

اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ۟

Ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Kasrla tekid edilmiş isim cümlesidir. Faide-i haber inkârî kelamdır. 

Nefy harfi  اِنْ  ve istisna edatı  اِلَّا  ile oluşan kasr mübteda ve haber arasındadır. Kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır.  هُوَ  mevsuf/maksûr, ذِكْرٌ  sıfat/maksûrun aleyhtir.

Yani o, alemler için sadece öğüttür. Öğüt olmak dışındaki bütün özellikleri olumsuzlanmıştır. İzafî kasrdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa  asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Sözlükte âyet kelimesi “bir şeyin tanınmasına sebep olan ve varlığını gösteren işaret, açık alâmet, delil, ibret, şaşırtıcı şey, mûcize ve topluluk” anlamlarına gelir. Terim olarak, Kur’ân-ı Kerîm’in bir veya birkaç kelime yahut cümleden meydana gelen bölümlerini ifade eder. Burada âyet kelimesi alâmet, delil ve ibret veren şey mânalarında kullanılmıştır. Yani gerek insanın kendisinde gerekse dış dünyada, göklerde ve yerde Allah’ın varlığına, birliğine, ilmine, kudretine ve hikmetinin üstünlüğüne delâlet eden nice delil vardır ki bunlar insanların nazarı dikkatine sunulmuştur. İnsanoğlu ilmî, fikrî, felsefî ve amelî hayatında bu olaylarla her zaman karşı karşıyadır. Bu tabiat olaylarını düşünüp bunlardaki incelikleri, bunlara hâkim olan ilâhî kanunları keşfetmesi ve yaratanını tanıması gerekirken o, düşünmeden, ibret almadan bunlara sırt çevirip gider. Halbuki insanoğlu bunları düşünüp dikkatli bir şekilde incelese hem dünyada başarılı olacak hem de imanını taklitten tahkike çıkararak kâmil insan (has kul) olma yolunda ilerleyecek ve âhirette mutlu olacaktır.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 3 Sayfa: 261

وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا

وَ  istînâfiyyedir. كَاَيِّنْ  sükun üzere mebni, mübteda olarak mahallen merfûdur.

مِنْ اٰيَةٍ  car mecruru  كَاَيِّنْ ’nin temyizi olup mahallen mansubdur.  

Temyiz; kendisinden önce geçen müphem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فِي السَّمٰوَاتِ  car mecruru  اٰيَةٍ ’nin mahzuf sıfatına müteallıktır.

الْاَرْضِ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la السَّمٰوَاتِ ’a matuftur.

يَمُرُّونَ   fiili, mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.

يَمُرُّونَ  fiili  نَ ’nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

عَلَيْهَا  car mecruru  يَمُرُّونَ  fiiline müteallıktır.

وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ

وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ mübteda olarak mahallen merfûdur. 

عَنْهَا car mecruru  مُعْرِضُونَ ’ye  müteallıktır. 

مُعْرِضُونَ  mübtedanın haberi olup ref alameti  وَ ’dır.Cemi müzekker salim kelimeler harfle irablanırlar.

مُعْرِضُونَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan  if’al babından ism-i faildir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ

وَ  istînâfiyyedir. İsim cümlesi formunda sübut ifade eden cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Kinaye ismi olan  كَاَيِّنْ, ref mahallinde mübtedadır.

كَاَيِّنْ  kelimesi,  كْم (niceَ) manasındadır  أيّ  kelimesinin başındaki  ك  teşbih harfidir. Fakat teşbih manası yoktur. Çokluk ifade etmek için vaz edilmiş müfred bir kelimedir.  

كَاَيِّنْ; belirsiz sayının çokluğuna delalet eden isimdir. Onu  مِنْ  ile mecrur olmuş temyizi açıklar. (Âşûr)

مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  [Gökte ve yerde nice ayetler] temyizdirِ. Temyizin galip olan kullanılışı  مِنِْ  iledir.

Mübtedanın haberi olan  يَمُرُّونَ  fiilinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade etmektedir. Ayrıca muzari fiil olayı zihinde canlandırmayı sağlayarak muhatabı etkiler. Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla, sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.

السَّمٰوَاتِ  ve  الْاَرْضِ  arasında tıbâk-ı îcab vardır.

 يَمُرُّونَ عَلَيْهَا  ibaresi, “onu görüyorlar” manasındadır.  المُرُورُ  kelimesi, göklerdeki ayetler (deliller) için kullanıldığında gerçek manasına hamledilemeyeceği için bu ayette meknî (imalı) mecaz olarak gelmiş olup inceleme ve müşahede etme manasında kullanılmıştır. Yani kelime burada, وإذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرامًا [Furkan Suresi, 72] ayetindeki kullanımı gibidir. (Âşûr)

Hal konumundaki  وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ  cümlesi, mübteda ve haberden oluşmuş, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  عَنْهَا, siyaktaki önemine binaen amiline takdim edilmiştir. Bu takdim kasr ifade eder.

Onların, ondan (gökte ve yerdeki nice ayetlerden) yüz çeviriyor oldukları, kasr üslubuyla tekidli bir şekilde bildirilmiştir.

Belâgatçıların cumhuruna göre ister mef’ûl, ister zarf, isterse harfi cerle mecrur olsun amilin mamulüne takdîmi kasr ifade eder. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi Ve Uygulanışı)

وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ  [Onlar ondan yüz çeviriyorlar.] cümlesi ile  وَهُمْ مُشْرِكُونَ [Onlar ortak koşarlar.] cümlesinde edebi sanatlardan secî ve lüzum ma la yelzem sanatı vardır.

Secî; ayet sonlarındaki son harflerin birbirine uygunluğudur. (Safvetu't Tefasir).

İnsanların çoğu, göklerdeki ve yerdeki delilleri ibret gözüyle incelemedikleri ve akıllarını doğru kullanmadıkları için, Allah’ın varlığını kabul ettikleri halde O’na çeşitli yollarla ortak koşarlar. Nitekim Câhiliye döneminde Arabistan halkı da Allah’a inanmakla birlikte (Lokmân 31/25) çeşitli şekillerde O’na ortak koşuyorlardı. Meselâ, bazı putperest Araplar meleklerin Allah’ın kızları olduğuna inanırken (Nahl 14/57), bir kısmı da kendilerini tanrıya yaklaştırsınlar diye putlara tapıyorlardı (Zümer 39/3). Hıristiyanlar, Hz. Îsâ’nın Allah’ın oğlu olduğunu iddia ederken, yahudilerin bir kısmı, “Üzeyir Allah’ın oğludur” diyorlardı (Tevbe 10/30). Ayrıca cinleri Allah’a ortak koşanlar da vardı (En‘âm6/100).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

 Cilt: 3 Sayfa: 261

Riyazus Salihin, 1457 Nolu Hadis
Ebû Hureyre radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallahu anh Peygamber aleyhisselâm’a:

وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ

وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يُؤْمِنُ  merfû muzari fiildir. اَكْثَرُ  fail olup lafzen merfûdur. 

Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

بِاللّٰهِ  car mecruru  يُؤْمِنُ  fiiline müteallıktır.

اِلَّا  hasr edatıdır.  وَ  haliyyedir. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “Nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  مُشْرِكُونَ  mübtedanın haberi olup ref alameti  وَ ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle irablanırlar.

مُشْرِكُونَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan  if’al babından ism-i faildir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ

Önceki ayetteki istînâfa matuftur. Menfî muzari fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

مَا  ve  اِلَّا  ile oluşmuş kasr, faille hal arasındadır. Onların çoğunun iman etmesi ancak şirk koşarak olur. Onlar şirk koşmadan iman etmezler anlamına gelir. Kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır. İzafîdir.  اَكْثَرُهُمْ / mevsuf,  وَهُمْ مُشْرِكُونَ  / sıfattır.

وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ [İnsanların çoğu iman edecek değildir.] cümlesinde umumi olarak bütün insanlar kastedilmektedir; “Ama insanların çoğu iman etmez.” (Hud Suresi, 17) ayeti gibidir. İbni Abbas’tan ise “Burada Mekke halkı kastedilmiştir.” görüşü nakledilmiştir. Anlam, “Onlar iman edecek değildir.” şeklindedir. (Keşşâf) 

Hal  وَ ’ıyla gelen  وَهُمْ مُشْرِكُونَ  cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Zamandan bağımsız sübut ifade eden isim cümlesidir. 

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa  asıl konulduğu mana olan sübuta işaret eder.

اَفَاَمِنُٓوا اَنْ تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ اَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً

Hemze istifhâm harfi,  فَ  atıf harfidir.  اَمِنُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

تَأْتِيَ  mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ ikinci mef’ûlun bih olarak  mahallen mansubdur. 

غَاشِيَةٌ  fail olarak lafzen merfûdur.  مِنْ عَذَابِ  car mecruru  غَاشِيَةٌ ’in  mahzuf sıfatına müteallıktır. 

اللّٰهِ  lafza-i celâli muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

اَوْ  atıf harfidir. Türkçede “veya, yahut, ya da yoksa” kelimeleriyle karşılayabileceğimiz bu edat iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَأْتِيَ  mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak  mahallen mansubdur. 

السَّاعَةُ  fail olarak lafzen merfûdur.  بَغْتَةً  hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “Nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ

İsim cümlesidir.  وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ mübteda olarak mahallen merfûdur. 

لَا يَشْعُرُونَ  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يَشْعُرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَفَاَمِنُٓوا اَنْ تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ اَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ

فَ  atıf, hemze takriri istifham harfidir. Müspet mazi fiil sıygasındaki cümle, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Ayetteki istifham azabın büyüklüğünü, korkunçluğunu vurgulamak için, tehdit ve tevbih amacıyla gelmiş inkâri istifhamdır. Gerçek soru değil, mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Masdar harfi  اَنْ ’i takip eden  تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ  cümlesi, masdar teviliyle  اَمِنُٓوا  fiilinin mef’ûlü konumundadır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ  ifadesinde istiare vardır. Bununla kastedilen, “bir şeyi kaplayan, onu her yandan kuşatan ve onu bütün yanlardan görünmesini önleyen” bir örtü gibi kendilerini saran azabın ve üzerlerindeki felaketin tasvirinde vurgulu anlatım sağlamaktadır. (Şerîf er-Râdî, Kur’an Mecazları)

عَذَابِ  kelimesinin Allah lafzına izafesi, azaba tazim kazandırmıştır.

غَاشِيَةٌ ’nin tenkiri tahayyül edilemeyecek derecede dehşet veren bir şey olduğuna işarettir.

مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ  car-mecruru,  غَاشِيَةٌ ’un mahzuf sıfatına müteallıktır. 

اَوْ  atıf harfiyle, …تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ  cümlesine atfedilen, aynı üsluptaki  اَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً cümlesinin atıf sebebi, hükümde ortaklıktır.

بَغْتَةً, zamandan bağımsız, sarih masdar kalıbında gelmiş haldir. Hal ıtnâb babındandır.

غَاشِيَةٌ ’un ve  السَّاعَةُ ’un  اتى  fiiline isnadı, aklî mecazdır.

وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ  cümlesi  بَغْتَةً  kelimesini tekid eder. İnsanların karşılaşacakları durumun hiç farkında olmayacakları, hiç beklemedikleri bir anda geleceğini zihinlere yerleştirmek için yapılan ıtnâbtır.

“Ne yaptığımı bilerek” diye çevirdiğimiz basîret kelimesi sözlükte, “delil, kesin kanıt, inanç, bilgi, ibret alınacak şey, zihinsel olarak görmek, kestirmek, sezmek, idrak etmek, anlama ve kavrama yeteneği” gibi anlamlara gelmektedir. “Akla uygun, bilinç ve duyarlılıkla donanmış bir kavrayış” şeklinde de çevrilmiştir (Esed, II, 480). Âyette Hz. Peygamber’e, yolunun İslâm dini olduğunu, insanları sadece Allah’a çağırdığını, dolayısıyla kendisi ve ona uyanların aydınlık bir yol üzerinde bulunduklarını, Allah’a ortak koşanlardan olmadığını bildirmesi emredilmiştir. İşte Allah’a davet, bu şekilde basiret üzere, ne dediğini bilerek, ihlâs ve samimiyetle, hikmet ve güzel öğütle olmalıdır (ayrıca bk. Nahl16/125).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 3 Sayfa: 261-262

قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي اَدْعُٓوا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪يۜ وَسُبْحَانَ اللّٰهِ 

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت’dir. Mekulü’l-kavli  هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي  cümlesidir.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

İsm-i işaret  هٰذِه۪, mübteda olarak mahallen merfûdur.  سَب۪يل۪ٓي  haber olup mukadder damme ile merfûdur. Mütekellim zamiri  ى  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَدْعُٓوا  mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنا ’dir.

اِلَى اللّٰهِ  car mecruru  اَدْعُٓوا  fiiline müteallıktır.

عَلٰى بَص۪يرَةٍ  car mecruru  اَدْعُٓوا ’deki failinin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri, مستيقنا (yakînen bilerek) şeklindedir.

اَنَا۬  munfasıl zamir  اَدْعُٓوا ’deki  failini tekid ederek mahallen merfûdur.  

Müşterek ism-i mevsûl  مَنِ, atıf harfi  وَ ’la  اَدْعُٓوا ’deki faile matuf olup mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  اتَّبَعَن۪ي ’dır. Îrabtan mahalli yoktur.

اتَّبَعَن۪ي  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir. Sonundaki  نَ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ى  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

سُبْحَانَ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la mekulü’l-kavle matuftur.

سُبْحَانَ  mahzuf fiilin mef’ûlu mutlakıdır. Takdiri,  أسبح  (tesbih ederim) şeklindedir. 

اللّٰهِ  lafza-i celâli muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اتَّبَعَن۪ي  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. 

İftiâl babındadır. Sülâsîsi  تبع ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşâreket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَمَٓا اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ

İsim cümlesidir.  وَ  atıf harfiyle makabline matuftur. 

مَٓا  nefy harfi olup  لَيْسَ  gibi amel eder.  اَنَا۬  munfasıl zamiri  مَٓا ’nın ismi olarak mahallen merfûdur. 

مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ  car mecruru  مَٓا ’nın mahzuf haberine müteallıktır.

الْمُشْرِك۪ينَ ’nin cer alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiyye, ba’z, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel/karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. Burada ba’z (yani bir kısmı) manasındadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْمُشْرِك۪ينَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  

قُلْ  fiilinin mekulü’l-kavli ise sübut ifade eden isim cümlesi formunda gelmiştir. Mübteda ve haberden müteşekkil, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin işaret ism-i  هٰذَا ile marife olması, işaret edilenin önemini belirtmek amacına matuftur. Müsned az sözle çok anlam ifade yollarından biri olan izafetle marife olmuştur. 

Bu ayeti oluşturan cümleler Rabbinden kendisine söylenen her sözü iletmesini ifade eden  قُلْ  emri ile başlamıştır. Ayetin başında bu emrin bulunması mekûlü’l-kavlin Allah katında bir önemi ve şanı ciddiyeti bulunduğuna işaret eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri Ahkâf Suresi 9)

İşaret isminde istiare vardır.  هٰذِه۪  ile Allah’ın dini anlamındaki  سَب۪يل۪ٓي ’ye işaret edilmiştir. Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur.

سَب۪يل۪ٓ  kelimesi din manasında istiaredir. Sebil kelimesi yol demektir. Hedefe ulaştırmak bakımından benzer oldukları için din, yola benzetilmiştir. Müşebbeh (müstearun leh) hazf edilmiş müstearun minh kalmıştır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

[Sırat kelimesinin açıklaması])

هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي  ifadesinde farklı bir bakış açısıyla düşünüldüğünde sebep-müsebbep alakasıyla mecaz-ı mürsel olduğu da söylenebilir. Allah'a giden sebepler aramaya işaret eder. 

سَب۪يل۪ٓ  kelimesi lügatte “yol” manasınadır. Araplar inançları, insanın üzerinde yürüyüp cennete gideceği yola benzettiler. (Fahreddin er-Râzî)

Burada işaret ismi yolun önemine dikkat çekmek ve tazim için gelmiştir. 

اَدْعُٓوا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪يۜ وَسُبْحَانَ اللّٰهِ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Munfasıl zamir  اَنَا۬, mazi fiil  اَدْعُٓوا ’daki müstetir zamir için tekiddir. 

Fail konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنِ, fail olan müstetir zamire matuftur. Sılası  اتَّبَعَن۪يۜ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mekulü’l-kavle matuf olan  وَسُبْحَانَ اللّٰهِ  cümlesinde, takdiri  أسبح (Tesbih ederim.) olan fiil mahzuftur.  سُبْحَانَ  kelimesi bu mahzuf fiilin mef’ûlü mutlakıdır. 

Lafza-i celâle muzâf olması nedeniyle şan ve şeref kazanmıştır. Cümle faide-i haber talebî kelamdır.

بَص۪يرَةٍ ’nin tenkiri, tazîm ve tefhîm içindir.

 وَمَٓا اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ

Mekulü’l-kavl cümlesine matuf, menfi isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Cümlede müsnedin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.  مِنَ الْمُشْرِك۪ينَۚ  bu mahzuf habere müteallıktır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa  asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اَنَا۬ - اللّٰهِ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

وَمَٓا اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ  cümlesi makabli (öncesi) için tezyîl menzilindedir. Çünkü aynı konudadır. (Âşûr)

Bu âyet-i kerîme, müşriklerin Hz. Peygamber’i kastederek, “Ona bir melek indirilseydi ya!” (En‘âm 6/8) meâlindeki sözlerine cevap olarak inmiştir. Bu ve benzeri âyetler, insanlara cin ve melek gibi insandan başka varlıklardan peygamber gönderilmediğini ifade eder. “Kişiler” diye çevirdiğimiz ve sözlükte “erkekler” mânasına gelen “ricâl” kelimesine dayanan müfessirler çoğunluğuna göre, peygamberlerin tamamı erkeklerden gönderilmiştir. Ancak bazı âlimler Hz. İbrâhim’in eşi Sâre’nin, Hz. Mûsâ’nın annesinin ve Hz. Îsâ’nın annesi Meryem’in de peygamber olduklarını iddia etmişlerdir. Zira bunlara da ya doğrudan veya melek vasıtasıyla vahyedilmiştir (krş. Âl-i İmrân 3/42; Hûd 11/71; Kasas 28/7; Tahrîm 66/11-12). İşte bu âyetlerde adı geçen kadınların peygamber olduklarına işaret bulunmakla beraber çoğunluğa göre bunlar peygamber değil, sadece faziletli hanımlardır (İbn Kesîr, IV, 346).

 Müfessirler, “şehir halkı içinden” diye çevirdiğimiz min ehli’l-kurâ ifadesini dikkate alarak peygamberlerin göçebe kesimden değil, yerleşik medenî toplumlardan seçilmiş oldukları kanaatine varmışlardır (Râzî, XVIII, 226; Şevkânî, III, 69). Ehli’l-kurâ tamlamasına, “yeryüzünde yaşayan insanlar” mânası veren İbn Abbas’a göre ise bundan maksat, peygamberlerin müşriklerin istediği gibi göklerdeki varlıklardan değil, yeryüzünde yaşayan insanlardan gönderilmiş olduğunu ifade etmektir (İbn Kesîr, IV, 346).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

Cilt: 3 Sayfa: 263

وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالاً نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ 

Cümle atıf harfi  وَ ’la  قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي ’ye matuftur. 

مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. اَرْسَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir.

Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

مِنْ قَبْلِكَ  car mecruru  اَرْسَلْنَا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır. رِجَالاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

نُوح۪ٓي  fiili  رِجَالاً ’nin sıfatı olarak mahallen mansubdur.

نُوح۪ٓي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir takdiri  نحن ’dur. 

اِلَيْهِمْ  car mecruru  نُوح۪ٓي  fiiline müteallıktır.

مِنْ اَهْلِ  car mecruru   رِجَالاً ’nin mahzuf sıfatına müteallıktır.  الْقُرٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur. 

 اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْۜ 

Hemze, istifhâm harfi  فَ  atıf harfidir. 

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

يَس۪يرُوا  fiili  نَ ’nun hazfiyle meczum muzari fiildir. Faili müstetir takdiri هو ’dir. 

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  يَس۪يرُوا  fiiline müteallıktır.

يَنْظُرُوا  fiili atıf harfi  فَ  ile makabline matuftur.

كَيْفَ  istifham harfi, كَانَ ’nin mukaddem haberi olup mahallen mansubdur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.   

عَاقِبَةُ  kelimesi  كَانَ ’nin muahhar  ismi olarak lafzen merfûdur. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ قَبْلِ  car mecruru mahzuf sılasıya müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

 وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْاۜ 

وَ  istînafiyyedir.  لَ  ibtidaiyyedir. Tekid ifade eder.

دَارُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  الْاٰخِرَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

خَيْرٌ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.

خَيْرٌ  kelimesi ism-i tafdil kalıbındandır. Çok kullanıldığı için başındaki hemze hafifletilmiştir. (Âşûr)

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh” denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır.

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلَّذِين  cemi müzekker has ism-i mevsûl  لِ  harf-i ceriyle birlikte خَيْرٌ ’e  müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  اتَّقَوْا ’dır. Îrabtan mahalli yoktur. 

اتَّقَوْا  mahzuf elif üzere mukadder damme ile merfû mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

اتَّقَوْا  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. 

İftiâl babındadır. Sülâsîsi  وقي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşâreket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır. 

 اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Cümle mukadder istînâfa matuftur. Takdiri,  أجهلتم فلا تعقلون  şeklindedir.

Hemze istifham harfidir.  فَ  atıf harfidir. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالاً نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ 

Ayet, istînâf olan 108. ayetteki  قُلْ  cümlesine matuftur. İlk cümle menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

مَٓا  nefy harfi ve  اِلَّا  istisna harfiyle oluşmuş kasr üslubuyla, Hz. Peygamberimizden önceki peygamberlerin de onun gibi ahaliden bir erkek olduğu etkili ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir. Kasr fiille mef’ûlü arasında, kasr-ı sıfat ale’l-mevsuftur.  اَرْسَلْنَا, sıfat/maksûr,  رِجَالاً  sıfat/maksûrun aeyhtir.

Bu ayet, müşriklerin, “Allah dileseydi, melekleri indirirdi.” (Müminun Suresi, 24) sözlerini reddetmektedir. Peygamberler, kentlerin halkından gönderilmişler, çünkü kentliler, daha bilgili ve daha halim olur. Çöl halkında ise cehalet, kabalık ve sertlik vardır. (Ebüssuûd) 

رِجَالاً  için sıfat olan müspet muzari fiil sıygasında gelen  نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ  cümlesi, teceddüt ve istimrar ifade etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

رِجَالاً  kelimesinin tenkiri, tazim ifade eder. 

Cenab-ı Allah, “Senden evvel gönderdiklerimiz, ancak senin gibi şehirler halkından, kendilerine vahyettiğimiz adamlardı.” sözü ile “Bütün peygamberler böyle gönderilmiş olduğuna göre nasıl oluyor da onlar, Ey Muhammed senin peygamberliğin hakkında böyle bir şüpheye düşüyorlar” demek istemiştir. (Fahreddin er-Râzî)

اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ

Cümle, takdiri …أمكنوا   (mümkün mü?) olan mukadder cümleye  فَ  ile atfedilmiştir. …اَرْسَلْنَا  cümlesine matuf olduğu da söylenmiştir. Haber manalı olması bu atfı, mümkün kılmıştır.

Hemze inkâri istifham harfidir. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen cümle inkâr manası taşımaktadır. “Yeryüzünde gezmediler mi?” zahirindeki cümle “gezmemiş olmaları mümkün değildir” anlamındadır. Muhataba ikrar ettirmek amaçlıdır. İstifham anlamından çıktığı için terkip, mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayrıca mütekellim Allah Teâlâ olduğu için cümlede  tecâhül-i ârif sanatı vardır.

فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْۜ 

Makabline  فَ  ile atfedilen bu cümlenin atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

Meczum muzari fiil sıygasındaki cümle, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formundaki terkipte takdim-tehir sanatı vardır.   

كَيْفَ  istifham ismi,  كَانَ ’nin mukaddem haberidir.  كَانَ ’nin muahhar ismi,  عَاقِبَةُ ’dur.  كَانَ ’nin dahil olduğu bu isim cümlesi,  فَيَنْظُرُوا  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

عَاقِبَةُ  için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılasının hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.  مِنْ قَبْلِهِمْۜ  bu mahzuf habere müteallıktır.

Bahsi geçen kişilerin ism-i mevsûlle ifade edilmeleri tahkir kastına matuftur.

Sübut ifade eden isim cümlesi, istifham üslubunda geldiği halde soru kastı taşımayıp tevbih ve tehdit manasına geldiği için mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca cümlede tecâhül-i ârif sanatı vardır.

قَبْلِ - عَاقِبَةُ  kelimelerinde tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْاۜ 

وَ  istînâfiyedir. Tekid ifade eden ibtida lamının dahil olduğu cümle, faide-i haber inkârî kelam olan isim cümlesidir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa  asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

خَيْرٌ ’a müteallık olan mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  لِلَّذ۪ينَ ’nın sılası  اتَّقَوْاۜ, müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

Bahsi geçen kişilerin ism-i mevsûlle ifade edilmeleri tazim kastına matuftur.

Ayetteki farklı kişileri belirten ism-i mevsûller arasında tam cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

قَبْلِ  kelimesinin tekrarında reddü'l-acüz ale's-sadr,  الْاَرْضِ - الْاٰخِرَةِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatları vardır.

 اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Ayetin fasılası mukadder istînâfa matuftur. Takdir şöyle olabilir:  أجهلتم فلا تعقلون [Cahil mi oldunuz, o halde akletmiyorsunuz.]

Menfi muzari fiil cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen inkâr, taaccüp ve tevbih manasında olduğu için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

اَفَلَا تَعْقِلُونَ  cümlesi çok büyük bir kınama ifadesidir. Anlam ise “Yaptığınız şeyin çirkin olduğuna akıl erdiremiyor musunuz ki bu fiillerin kötülüğü sizi onları yapmaktan alıkoymuyor? Adeta akılları örtülmüş kimseler gibisiniz. Çünkü akıl bu tür şeylerden kaçınır, bunları reddeder.” şeklindedir. (Keşşâf, Araf Suresi, 169)

Hz. Âişe, âyeti şöyle yorumlamıştır: “Sıkıntılar uzayıp da yardım gecikince peygamberler kavimlerinden kendilerini yalancılıkla itham edenlerin iman edeceklerinden ümitlerini kesmişler, inanmış olanlarında kendilerini yalanlayacaklarını sanmışlardır. İşte o zaman Allah’ın yardımı gelmiştir” (Buhârî, “Tefsîr”, 12/6).

 Peygamberler de insan oldukları için birtakım olaylar karşısında bazı duygulara kapılabilirler. Nitekim Bakara sûresinin 214. âyetinde de müminlerin çektikleri sıkıntı ve geçirdikleri sarsıntılar karşısında peygamberlerin buradakine benzer davranışlar sergiledikleri ifade buyurulmuştur. Ancak peygamberlerin, Allah’ın vaadinden dönmesini, söz verdiği yardımı yapmayarak onları yalancı çıkarmasını düşünmeleri mümkün değildir. Bu, onların peygamberlik vasıflarına aykırıdır. Nitekim onlar, en şiddetli sıkıntılar karşısında bile insan gücünün dayanabileceği en son merhaleye kadar dayanmışlardır. Sıkıntı ve ıstıraplar dayanılmaz bir hale geldiği, Allah’tan başka hiçbir ümit kalmadığı anda Allah’ın yardım ve zaferi yetişmiş; peygamberler ve onlara inanan müminler kurtuluşa ermiş, suçlular ise cezalandırılmışlardır. 

 Meâlinde “yalancı sayıldıklarını” diye çevirdiğimiz küzibû fiilindeki kıraat farklarına göre, âyetin ilk bölümünden şu mânalar anlaşılabilir:

 a) “Küzibû” şeklinde şeddesiz okunduğu takdirde: 1. Nihayet peygamberler insanların, kendilerine inanacağından umudu kestikleri, halkın da peygamberlerin kendilerine yalan söylediklerini sandıkları an, onlara yardımımız gelir. 2. Nihayet peygamberler, Allah tarafından kendilerine vaad edilen yardımın geleceğinden ümitlerini kesip, insanlar karşısında yalancı durumuna düşeceklerini sandıkları sırada onlara yardımımız gelir. İnsan olmaları sebebiyle, peygamberlerin de bu tür davranışlarının olabileceğine dair İbn Abbas’tan bir rivayet aktarılmakla birlikte, bazı müfessirler, Allah’ın sözünden dönebileceğini, değil peygamberler, herhangi bir müminin bile düşünmesi mümkün değildir. Böyle bir düşünce kişiyi imandan çıkarır derler (Râzî, XVIII, 226).

 b) “Küzzibû” şeklinde şeddeli okunduğu takdirde: 1. Nihayet peygamberler insanların inanacaklarından umut kestikleri ve kendilerinin yalancı çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları zaman onlara yardımımız gelir. 2. Nihayet peygamberler, kavimlerinin iman edeceğinden umut kestikleri, inanmış olanların da inkârcılar tarafından yalanla itham edildikleri sonucuna vardıkları an onlara yardımımız gelir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

 Cilt: 3 Sayfa: 263-264

حَتّٰٓى اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّٓوا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَاۙ

حَتّٰٓى  ibtida harfidir.  حَتّٰٓى  edatı 3 şekilde kullanılabilir: 

1) Harf-i cer olarak gelir. 2) Başlangıç edatı olarak gelir. 3) Atıf edatı olarak gelir. Burada başlangıç edatı olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir. Cümleye muzâf olur. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir.

إِذَا ’dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a.  إِذَا  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b.  إِذَا  nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır. (Bk. Meczum muzariler, Cümle Kuruluşu, s. 114, 118)

c.  Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اسْتَيْـَٔسَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اسْتَيْـَٔسَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  الرُّسُلُ  fail olup lafzen merfûdur.

ظَنُّٓوا  fiili atıf harfi  وَ ’la  اسْتَيْـَٔسَ ’ye matuftur.

ظَنُّٓوا   damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  

Bilgi ve zan fiillerinden sonra bazen  اَنَّ ’li ve  اَنْ ’li cümleler gelir, bu cümleler iki mef’ûl kabul edilir. Bilmek, sanmak ve değiştirme manasına gelen bu fiiller 3 şekilde gelebilir: 1) İki mef’ûl alanlar, 2) İki mef’ûlünü masdar-ı müevvel cümlesi olarak alanlar, 3) İki mef’ûlü hazif olanlar. Kalp fiilleri iki mamûlü arasında olduğunda amel etmeleri de etmemeleri de caizdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel,  ظَنُّٓوا  fiilinin iki mef’ûlu yerinde olarak mahallen mansubdur.

اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesine dahil olur. İsmini nasb haberini ref yapar, cümleye masdar anlamı verir.

هُمْ  muttasıl zamiri  اَنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. 

قَدْ كُذِبُوا  cümlesi  اَنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  كُذِبُوا  damme üzere mebni meçhul mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

Şartın cevabı  جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَا ’dır. 

جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlu bih olarak mahallen mansubdur.

نَصْرُ  fail olup  lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اسْتَيْـَٔسَ  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındadır. Sülâsîsi  يأس ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamları katar.

فَنُجِّيَ مَنْ نَشَٓاءُۜ

فَ  atıf harfidir.  نُجِّيَ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  نَشَٓاءُ ’dür. Îrabtan mahalli yoktur.

نَشَٓاءُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir takdiri  نحن ’dur.

نُجِّيَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  نجو ’dır.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَلَا يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ

وَ  istînâfiyyedir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يُرَدُّ  merfû meçhul muzari fiildir.  بَأْسُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

عَنِ الْقَوْمِ  car mecruru  يُرَدُّ  fiiline müteallıktır.

الْمُجْرِم۪ينَ kelimesi,  الْقَوْمِ ’nin sıfatı olup cer alameti  ي ’dir. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanırlar.

الْمُجْرِم۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَتّٰٓى اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّٓوا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَاۙ فَنُجِّيَ مَنْ نَشَٓاءُۜ 

İbtida harfiyle gelen ayette  اِذَا, şart manası taşıyan zaman zarfıdır. Müteallakı  جَٓاءَهُمْ’dur.

Şart cümlesi aynı zamanda muzâfun ileyh olan  اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ  cümlesidir ve müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üsluptaki  وَظَنُّٓوا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَاۙ  cümlesi, muzâfun ileyhe yani şart cümlesine matuftur. Cihet-i câmia, hükümde ortaklıktır.

Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’yi taip eden  هُمْ قَدْ كُذِبُوا  cümlesi, masdar teviliyle  ظَنُّٓوا  fiilinin iki mef’ûlü yerindedir. 

Faide-i haber inkârî kelam olan masdar-ı müevvel cümlesinde  قَدْ  ile tekid edilmiş mazi fiil cümlesi  قَدْ كُذِبُوا, masdar harfi  اَنَّ ’nin haberidir. 

Tahkik harfi  قَدْ ’la tekid edilmiş mazi fiil cümlesi hükmü takviye, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. 

ظَنُّٓ, hem bildi hem de zannetti olmak üzere iki zıt anlamı olan fiillerdendir.

Buradaki “zan”, “yakîn” yani “kesin bilme” manasınadır. Buna göre ayet, “O peygamberler, ümmetlerinin kendilerini yalanladıklarını artık bundan sonra onlardan imanın sâdır olamayacağını iyice anladılar. İşte o zaman onlara beddua ettiler. Bu durumda da Allah Teâlâ o kavimlerin üzerine köklerini kazıyan bir azap gönderdi.” demektir. Zan kelimesinin, “bilmek, iyice anlamak” manasına gelmesinin Kur'an'da örnekleri çoktur. Ya da buradaki zan, “zannetme” manasına olabilir. Ayetin tefsiri olarak zikredilen manaların en güzeli budur. (Fahreddin er-Râzî)

اِذَا ’nın cevabı olarak gelen  جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَاۙ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

فَ  ile şartın cevabına atfedilen  فَنُجِّيَ مَنْ نَشَٓاءُۜ  cümlesinin atıf sebebi tezâyüftür. Faide-i haber ibtidai kelam olan mazi fiil cümlesinde  مَنْ, mef’ûl konumundadır.

Sılası olan müspet muzari fiil sıygasındaki  نَشَٓاءُۜ  fiilinin mef’ûlü mahzuftur.

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlü bu cümlede olduğu gibi hazf edilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garîb bir şey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

نَصْرُنَاۙ  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  نَصْرُ  kelimesine tazim vardır.

 وَلَا يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ

وَ  istînâfiye, لَا  nafiyedir. Cümle menfi muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Sübuta, istikrara ve sıfatın mevsufa olan bağlılığına delalet eden ism-i fail kalıbındaki  الْمُجْرِم۪ينَ  kelimesi,  الْقَوْمِ ’nin sıfatıdır. Dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır. 

İsm-i fail kişinin elinde olan fiillerden yapılır. İrade dışında olan fiillerden ism-i fail yapılmaz. Bu tür fiillerin ism-i failini sıfat-ı müşebbehe üstlenir. (Yrd. Doç. Dr. M.Akif Özdoğan, KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2007) s. 55 - 90 Arapçada İsm-i Fâil ve İşlevleri)

بَأْسُنَا  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  بَأْسُ, tazim edilmiştir.

Ayette  كُذِبُوا ,يُرَدُّ  ve  نُجِّيَ  fiilleri meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum binada mef’ûl olan kelime, meçhul binada naib-i fail olmuştur.

كُذِبُوا - مُجْرِم۪ينَ  ve نُجِّيَ - نَصْرُنَاۙ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr vardır.

عبر Abera : عَبْرٌ lafzının asıl manası bir halden başka bir hale geçmektir. عُبُورٌ ise ya yüzerek ya geminin içinde ya devenin üzerine veyahutta köprünün üzerinde suda geçmek demektir. Ayrıca yoldan geçen yolcu anlamında عابِرُ سَبِيلٍ denmiştir. عِبارَةٌ kelimesi özellikle konuşanın dilinden dinleyenin kulağına doğru havadan uçan söz anlamında kullanılır. إعْتِبارٌ ve عِبْرَةٌ sözcükleri görünenin bilgisinden görünmeyene ulaşmaktır. تَعْبِيرٌ ise rüyaları yorumlamak anlamındadır. Zira rüya tabircisi rüyanın zahirinden batınına doğru geçer. Son olarak ta’bir kelimesi te’vilden daha dar anlamlıdır. Çünkü te’vil hem rüya hem de başka şeylerin yorumu için kullanılan bir ifadedir. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 9 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri ibret, ibâre, ibâret, tâbir, itibar ve mûteberdir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

لَقَدْ كَانَ ف۪ي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِۜ 

لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

ف۪ي قَصَصِ  car mecruru  كَانَ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

عِبْرَةٌ  kelimesi,  كَانَ ’nin muahhar ismi olup lafzen merfûdur. 

لِاُو۬لِي  car mecruru  عِبْرَةٌ ’un mahzuf sıfatına müteallıktır.  Cer alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için  ي  ile cer olurlar.

الْاَلْبَابِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

مَا كَانَ حَد۪يثاً يُفْتَرٰى 

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هو ’dir.  حَد۪يثاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

يُفْتَرٰى  fiili,  حَد۪يثاً ’in sıfatı olarak mahallen mansubdur. 

يُفْتَرٰى  merfû meçhul muzari fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

يُفْتَرٰى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftiâl babındadır. Sülâsîsi  فري ’dır.

İftial babı fiile, mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.  

وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ 

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنْ  istidrak harfidir.  اِنَّ  gibi ismini nasb haberini ref eder. Bazı müfessirlere göre  لٰكِنَّ  de  اِنَّ  gibi cümleyi tekid eder.

İstidrak; düzeltmek, telafi etmek, hatayı tamir etmek, kusuru örtmek gibi anlamlara gelir. Önceki sözden doğan eksikliği, hatayı veya yanlış anlaşılma ihtimalini istisnaya benzer biçimde ortadan kaldıracak bir kısmın getirilmesine istidrak adı verilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَصْد۪يقَ  kelimesi  حَد۪يثاً ’e matuftur. Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

بَيْنَ  mekân zarfı, mahzuf sılaya müteallıktır.  يَدَيْهِ  muzâfun ileyh olup müsenna olduğu için  ى  ile mecrurdur. İzafetten dolayı  ن  harfi hazf edilmiştir.

Muttasıl zamir  هِ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

تَفْص۪يلَ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  تَصْد۪يقَ ’e matuftur. 

كُلِّ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

 وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

وَ  atıf harfidir.  هُدًى  ve  رَحْمَةً  kelimeleri makabline matuftur.  لِقَوْمٍ  car mecruru  رَحْمَةً’e müteallıktır.

يُؤْمِنُونَ  fiili  قَوْمٍ ’nin sıfatı olarak mahallen mecrurdur.

يُؤْمِنُونَ  fiili نَ ’nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

يُؤْمِنُونَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındandır. babındadır. Sülâsîsi  أمن ’dir.   

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.

لَقَدْ كَانَ ف۪ي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِۜ 

لَ  mahzuf kasemin cevabının başına gelen harftir. Kasem cümlesinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzuf kasem ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, gayrı talebî inşâî isnaddır.

قَدْ  tahkik harfiyle tekid edilmiş  …كَانَ ف۪ي يُوسُفَ وَاِخْوَتِه۪ٓ  cümlesi muksemun aleyhtir. كَانَ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. 

Cümlede îcaz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır.  ف۪ي قَصَصِهِمْ, nakıs fiil  كَانَ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır. 

اٰيَاتٌ  kelimesi,  كَانَ ’nin muahhar ismidir.

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda, vurgu kasemin cevabına yapıldığından kasem cümlesi telaffuzda terk edilir. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazf edilir. Fakat kasemin varlığı kasem cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur’an'da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur’an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

عِبْرَةٌ bilinen bir taraftan, bilinmeyen bir tarafa “ubûr” etmek, geçmektir. Bundan kastedilen mana, düşünmek ve tefekkür etmektir. Ayette bahsedilen “akıl sahipleri”nden maksat, o kıssalardan ibret alıp, tefekkür edip, onları iyice düşünerek onları öğrenerek istifade eden kimselerdir. Çünkü  اُو۬لِي الْاَلْبَابِۜ  tabiri, methe ve övgüye delalet eden bir ifadedir. Binaenaleyh bu övgü, ancak bahsetmiş olduğumuz manaya uygun düşer. (Fahreddin er-Râzî)

مَا كَانَ حَد۪يثاً يُفْتَرٰى وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

Cümle, istînâfiye olarak fasılla gelmiştir.

Menfi  كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle kasr üslubuyla tekid edilmiştir.

يُفْتَرٰى   meçhul, müspet muzari fiil cümlesi,  كَان ’nin haberi olan  حَد۪يثاً  için sıfattır. Muzari fiil cümleye, teceddüt ve tecessüm anlamı katmıştır.

مَا كَانُ ’li olumsuz sıygalar, gerçekleşmesi aklen caiz olmayan umumi olumsuzluk için kullanılır. (Sâbûnî, Tefsir 3/79)

İstidrak harfinin dahil olduğu  وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْه  cümlesinde  تَصْد۪يقَ  terkibi,  حَد۪يثاً’e matuftur. 

Has ism-i mevsûl,  تَصْد۪يقَ  için muzâfun ileyhtir. Mevsûlün her zaman kendisini takip eden sılası mahzuftur. Mekân zarfı  بَيْنَ, bu mahzuf sılaya müteallıktır. 

فْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ  terkibi,  تَصْد۪يقَ ’ya matuftur.

هُدًى وَرَحْمَةً  kelimeleri de  تَصْد۪يقَ ’ya atfedimiştir. Bu atıflarda cihet-i câmia temâsüldür.

هُدًى وَرَحْمَةً  kelimelerindeki tenvin, kesret, nev ve tazim ifade eder.

لِقَوْمٍ  için sıfat konumundaki son cümle  يُؤْمِنُونَ, muzari fiil sıygasında teceddüt ve tecessüm ifade eder.

Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

“O, uydurulmuş bir söz değil, aksine ellerinde olanı tasdik edicidir.” anlamındaki cümle  وَلٰكِنْ  hasr edatı ile ikaz ve tekid bildirir. “Ellerinde olanı tasdik edici” ifadesi maksûrun aleyhtir.

يُفْتَرٰى - تَصْد۪يقَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab,  كَانَ - مَا كَانَ  arasında ise tıbâk-ı selb vardır.

قَصَصِهِمْ  - حَد۪يثاً  ile  هُدًى  - رَحْمَةً  ve  اُو۬لِي الْاَلْبَابِۜ - يُؤْمِنُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Surenin sonundaki bu ayet hüsn-i intehâya güzel bir örnek teşkil etmektedir.