15 ve 16. Ayetler geniş tefsiri için;

https://Kur’ân.diyanet.gov.tr/tefsir/Nisâ-suresi/508/15-16-ayet-tefsiri

Erbaa' ربع :أرْبَعَة (dört), رُبْع (dörtte bir), رُبَاع (dörder dörder) formlarının tümü aynı köktendir. Dört mevsimin dördüncüsü olan ilkbaharın ismidir. (Müfredat) Kur’ân’ı Kerim’de türevleriyle birlikte toplam 22 kez geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri Rabia, erbain, rubai, murabba ve rubu’ dur. (Kur’ânı Anlayarak Okuma Rehberi)

وَالّٰت۪ي يَأْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَٓائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْۚ

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir. Müfred müennes has ism-i mevsûl olan  الّٰت۪ي , mübteda olarak mahallen merfûdur.

İsm-i mevsûlun sılası  يَأْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَأْت۪ينَ  fiili sukun üzere mebni muzari fiildir. Faili نَ 'un nisve olup mahallen merfudur.

الْفَاحِشَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  مِنْ نِسَٓائِكُمْ  car mecruru  يَأْت۪ينَ ‘deki failin  mahzuf haline müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  zaiddir.  اسْتَشْهِدُوا  fiili  ن ‘un hazfiyle emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَلَيْهِنَّ  car mecruru  اسْتَشْهِدُوا  fiiline müteallıktır.  اَرْبَعَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  مِنْكُمْ  car mecruru  اَرْبَعَةً ’in mahzuf sıfatına müteallıktır. Sayı temyizi mahzuftur. Takdiri; شهداء أو رجال  (Şahit veya adam) şeklindedir.       

فَاِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلاً

فَ  istînâfiyyedir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  شَهِدُوا  şart fiili olarak mahallen meczumdur. Damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اَمْسِكُوهُنَّ  fiili  ن ‘un hazfiyle mebni olan emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

فِي الْبُيُوتِ  car mecruru  اَمْسِكُوهُنَّ  fiiline müteallıktır.

حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir.  يَتَوَفّٰيهُنَّ  muzari fiilini gizli bir  اَنْ ’le nasb ederek anlamını masdara çeviren cer harfidir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, başındaki  حَتّٰى  ile birlikte  اَمْسِكُوهُنَّ  fiiline müteallıktır.

يَتَوَفّٰيهُنَّ  elif üzere mukadder fetha ile mansub muzari fiildir.

Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  الْمَوْتُ  fail olup lafzen merfûdur. Muzâf mahzuftur. Takdiri;  ملائكة الموت  (Ölüm melekleri) şeklindedir.

يَجْعَلَ  fiili, atıf  harfi  اَوْ  ile  يَتَوَفّٰيهُنَّ  fiiline matuftur.  يَجْعَلَ  mansub muzari fiildir. 

وَالّٰت۪ي يَأْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَٓائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْۚ

وَ  istînâfiyyedir. Ayetin ilk cümlesi isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi bahsi geçenlerin bilinen kişiler olduğunu belirtmek yanında onları tahkir ifade eder. 

Haber olan  فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْۚ  cümlesi emir fiil sıygasında talebî inşâî isnaddır.

İsm-i mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcîh sanatı vardır.

يَأْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ  [Fuhuş getirmek] ibaresinde tecessüm sanatı vardır. Sanki zina elle tutulur, getirilip götürülen bir cisim gibi söylenmiştir.

مِنْ نِسَٓائِكُمْ  tabirindeki  مِنْ  kısım bildirir.

Teşrî’ üzerine teşrî’ olduğu için vav harfi atıf içindir. Kadınlarla ilgili hükme geri dönülmüştür. Çünkü Allah Teâlâ 4. ayette  وآتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً  buyurmuştur. 

يَأْتِيانِها  fiilindeki mansub  ها  zamiri de  الْفَاحِشَةَ  kelimesine aittir. (Âşûr)

Fahişe: Haddini aşmış, pek çirkin, aşırı edepsizlik demektir.  الْفَاحِشَةَ  de zinanın bir ismidir. (Elmalılı Hamdi Yazır)

يَأْت۪ينَ الْفَاحِشَة  Cenab-ı Hakk’ın, fuhuş işlemeyi bu şekilde ifade etmesinde bir incelik vardır ki o da şudur: Cenab-ı Hak, mükellefi bu günahı işlemekten nehyedince O,  mükellefe bunu yapma konusunda yardımcı olmaz, aksine mükellef sanki o işe kendiliğinden gitmiş ve onu sırf karakteri gereği seçip tercih etmiştir. (Fahreddin er-Razi)

Alimler, ayette geçen “fahişe” kelimesinin, zina olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Birçok çirkin fiilden daha fazla çirkin ve kabih olduğu için, zinaya “fahişe” ismi ıtlak edilmiştir. (Fahreddin er-Razi)

“Küfür (kâfir olmak) ve adam öldürmek, zinadan daha çirkin ve kabahatli bir fiildir. Halbuki, bu fiiller “fahişe” ismiyle adlandırılmamışlardır” denilirse, biz deriz ki: Kuvveler üçtür: Kuvve-i natıka, kuvve-i gadabiyye ve kuvve-i şeheviyye. Kuvve-i natıkanın (düşünme kuvvetinin) bozulması; küfür, bidat ve bu ikisine benzeyen şeylerdir. Kuvve-i gadabiyyenin bozulması; adam öldürmek, kızmak ve benzeri şeylerdir. Kuvve-i şeheviyyenin bozulması ise; zina, livata, zamparalık ve bunlara benzeyen şeylerdir. Bu üç kuvvetin en adisi ve alçak olanı, şehevî kuvvetin fesada uğramasıdır.

Binaenaleyh onun fesada uğraması, hiç şüphesiz en adi bir fesat nev’i olmuş olur. İşte bu sebepten dolayı bu işe, hassaten “fahişe” ismi ıtlak edilmiştir. Allah ne murad ettiğini en iyi bilendir. (Fahreddin er-Razi)

Araplar cansız varlıkların cem’i hakkında اَلَّتِى, canlıların cem’i hakkında ise  اَللَّاتِى kelimesini kullanırlar. Cansızların cemisi, müfred bir şey gibidir. Ama, canlıların cemisi böyle değildir, aksine onlardan her biri, kendisinin dışında kalanlardan birtakım özellik ve niteliklerle ayrılmamışlardır. 

Dört şahitten murad, dört erkek mümin ve hür kimsedir.(Ebüssuûd)

 فَاِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلاً

فَ  istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda talebi inşâî isnaddır.  شَهِدُوا  şart cümlesidir.

فَ  karinesiyle gelen, emir üslubunda talebî inşâî isnad olan …فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ  cümlesi cevaptır. 

Gaye bildiren cer harfi  حَتّٰى ‘yı  takibeden  يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ  cümlesi masdar teviliyle  اَمْسِكُوهُنَّ  fiiline müteallıktır.  يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلً  cümlesi masdar-ı müevvele atfedilmiştir. Vasıl sebebi temasüldür. 

يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلًا  [Allah onlara bir yol açıncaya kadar] cümlesinde hüküm vermek, yol açmak fiiliyle ifade edilerek istiare yapılmıştır. (Âşur) Nasıl ki bir dağ tepesine çıkmak için yol açmak lazımdır, aksi halde çıkılmaz. Aynı şekilde İslami bir konuda da Allah Teâlâ bir hüküm vermezse sonuca varamayız. 

يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ  ifadesinde istiare vardır. Çünkü gerçekte can alan ölüm meleği olduğu için can alma manasındaki  تَوَفّٰي  fiili mecaz ve anlam genişlemesi (el-ittisa) yoluyla ölüme nispet edilmiştir. Çünkü  تَوَفّٰي 'nin gerçek anlamı bedenlerden ruhları almaktır. (kabd-ı ervah). (Şerif er-Radi, Kur'an Mecazları)

حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ  [Onları ölüm alıncaya kadar] ifadesinde masdara isnad vardır. Mecazî aklîdir. (Sabuni) 

اسْتَشْهِدُوا - شَهِدُوا  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr  sanatları vardır.

يَتَوَفّٰيهُنَّ - الْمَوْتُ  kelimeleri arasında mürâât- nazîr sanatı vardır.

وَالَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَاٰذُوهُمَاۚ فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَاۜ

İsim cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Tesniye has ism-i mevsûl  الَّذَانِ , mübteda olup ref alameti  ا ’dir. İsm-i mevsûlun sılası  يَأْتِيَانِهَا ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَأْتِيَانِهَا  muzari fiildir.  نَ ’un sübutuyla merfûdur. Zamir olan elif ( ا ) fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

مِنْكُمْ  car mecruru  هَا  zamirinin mahzuf haline müteallıktır.

فَ  zaiddir.  اٰذُوهُمَا  fiili  ن ‘un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

فَ  istînâfiyyedir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  تَابَا  şart fiili mahallen meczumdur. Zamir olan elif ( ا ) fail olup lafzen merfûdur.

اَصْلَحَا  fiili atıf harfi  وَ ’la  تَابَا ’ye matuftur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اَعْرِضُوا  fiili  ن ‘un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  عَنْهُمَا  car mecruru  اَعْرِضُوا  fiiline müteallıktır.     

 اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَـوَّاباً رَح۪يماً

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  اللّٰهَ  lafza-i celâli,  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur.

اِنَّ ’nin haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesidir.

كَانَ  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi, müstetir  هو  zamiridir.  تَوَّابًا  kelimesi  كَانَ ’nin haberidir.  رَح۪يمًا  ise  كَانَ ’nin ikinci haberidir. 

وَالَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَاٰذُوهُمَاۚ

Ayet  وَ ’la önceki ayetteki  الّٰت۪ي ‘ye atfedilmiştir. Cihet-i câmia temasüldür. Cümle,   isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi bahsi geçenlerin bilinen kişiler olduğunu belirtmek yanında onları tahkir ifade eder. Haber olan  فَاٰذُوهُمَاۚ  cümlesi emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İsm-i mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

Ayet-i kerimede fahişe kelimesi yerine  هَا  zamiri gelmiştir. Bu; muktezâ-i zâhire uygun olmanın yanında, bu kelime kerih görüldüğü için tekrar ağza almamak için de olabilir.

فَاٰذُوهُمَا  Yani miktarı size bırakılmış olmak üzere sözlü veya fiili azarlama ile terbiye ediniz. (Elmalılı Hamdi Yazır)

اَلَّذِى  ve  هٰذَا  kelimeleri  ذ  harfine dayanmaktadır. Bundan dolayı, Araplar bu kelimelerin tesniyelerinin nûnuna, aynı cinsten bir başka nun daha ekleyerek, bu kelimeleri güçlendirmek istemişlerdir. Başkaları da şöyle demiştir: Bu kelimeleri şeddeli okuyuşun sebebi şudur: Bunların sonundaki nun, tesniye nûnu değildir. Dolayısı ile İbn Kesir, bu nun ile tesniye nûnunu birleştirmek istemiştir. Arapların, bunun başına elif-lam ziyade ettikleri gibi, tekid için sonuna da nun getirdikleri söylenmiştir. (Fahreddin er-Razi)

 فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَاۜ 

فَ  istînâfiyyedir. Ayet şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَاَصْلَحَا  cümlesi  تَابَا  fiiline matuftur. İki cümle arasında tezayüf vardır.

Rabıta harfi  فَ ’nin dahil olduğu cevap cümlesi  فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَاۜ  müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

تَابَا - اَصْلَحَا  fiilleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَاۜ  [Onlardan yüz çevirin] tabiriyle melzum olan ''ceza vermekten vazgeçin'' manası kastedilmiştir.

Eğer onlar karşılaştıkları azar, eziyet gibi müeyyideler sebebiyle, yaptıklarından pişman olup tövbe eder ve kendilerini düzeltirlerse, artık siz de onlara uyguladığınız muameleyi kesin. Çünkü tövbe ve ıslah, zem ve cezayı kaldırır. (Ebüssuûd)

اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَـوَّاباً رَح۪يماً

Ayetin son cümlesi fasılla gelmiştir. Lafza-i celal  اِنَّ ’nin ismi,  كَانَ تَوَّابًا رَح۪يمًا  cümlesi اِنَّ ’nin haberidir.

Müsnedün ileyhin bütün esmayı bünyesinde toplayan Allah ismiyle marife oluşu telezzüz ve teberrük içindir. 

Cümle faide-i haber inkârî kelamdır. Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

اِنّ ’nin haberinin,  كَانَ ’nin dahil olduğu cümle olarak gelmesi sübut ifade eder.

Allah Teâlâ kendi vasıflarını  كَانَ  ile birlikte kullandığında aslında bizlere bildirmeden hatta bizleri yaratmadan önce bu vasıflarla muttasıl olduğunu haber vermektedir. Bu sıfatlar ezelde hiç bir şey yokken Allah’ın zatıyla birlikte vardı, ezelî olan ebedidir. Bu yüzden umumiyetle geçmiş zamana delalet eden  كَانَ  bu durumda cümleye kesinlik kazandırmaktadır. Onun vasıfları ezelden ebede kadar devam edecektir. Bunun aksini hiç kimse düşünemez. Ragıb el-İsfehani  كَانَ ’nin geçmiş zaman için kullanıldığını, Allah ile ilgili sıfatları ifade ederken ezel anlamı kattığı belirtilmiştir. Bu fiilin, bir cinste var olan bir vasıf ile ilgili kullanılması durumunda  söz konusu vasfın o cinsin ayrılmaz bir parçası olduğunu vurguladığını ve ona dikkat çektiğini ifade eder. (Vecih Uzunoğlu, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi sayı 41)

Allah Teâlâ’ya ait iki haber olan  تَوَّابًا - رَح۪يمًا  sıfatlarının aralarında  و۬  olmaması bu sıfatların Allah Teâlâ’da ikisinin birden mevcudiyetine işaret eder. Bu kelimelerin ayetin konusuyla olan anlam bütünlüğü teşâbüh-i etrâf sanatıdır.

تَوَّابًا - تَابَا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

Tövbe eder, hallerini düzeltirlerse fiillerinin mazi gelişi vukuuna rağbet ettirmek içindir.

تَوَّابًا - رَح۪يمًا  kelimeleri mübalağa kalıbında olup aralarında mürâât-ı nazîr vardır.

Bu cümle, Allahu Teâlâ'nın tövbeyi kabul etmesinin mutlak olmadığını, fakat burada belirtilen şart ile mukayyet olduğunu açıklıyor. (Ebüssuûd)

Cümle mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

17-18.Ayetler Diyanet tefsiri;

Âyette geçen “bilmeden” ifadesi, “yapılanın kötülük veya günah olduğunu bilmeden” mânasında olmayıp, “bildiği halde iradesine hâkim olamayan, bilgisini uygulamayan, nefsine uyup kötülük yapan” mânasında kullanılmıştır. İnsanlar yaşadıkları müddetçe tövbe kapısı açıktır. Ne zaman akılları başlarına gelir ve tövbe ederlerse Allah’ın, vaadinin gereği olarak bu tövbeyi kabul buyurması ve günahkâr kullarını affetmesi umulur, lutfundan beklenir. Günahkâr kişi hayatının son saniyelerine kadar tövbe etmez, dünya hayatından ümit kestikten ve gayb âlemine dahil bulunan berzah ve âhiretle ilgili bazı gerçekleri gördükten, hissettikten sonra henüz can vermeden tövbe ederse, bu tövbenin sebebi, gayba imana dayalı samimi pişmanlık olmayıp yüz yüze gelinen cezadan kurtulmaya yönelik bulunduğu, tekrar kulluk ve itaat imtihanına fırsat da kalmadığı için kabul edilmeyecektir. Kabul edilmeyen bir başka tövbe de hayatını, hak dini inkâr içinde geçirdikten sonra ölen ve âhiret âlemini gördükten sonra pişmanlık duyanların tövbesidir. Bu da gayba iman ve samimi pişmanlıktan kaynaklanmadığı için Allah tarafından kabul edilmeyecektir. Bu hükmü teyit eden başka âyetler de vardır (bk. Bakara 2/162; Âl-i İmrân 3/91).Kaynak : Kur’ân Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 34-35

Peygamber (sav):”Şüphesiz Allah, perde düşmedikçe kulun tövbesini kabul eder be onu affeder” buyurunca ashab-ı kiram:”Ey Allah’ın Rasûlü!Perde nedir?” diye sordu. Peygamber Efendimiz de (sav) şöyle buyurdu:” Perde,kişinin müşrik olarak ölmesidir.”

(Ahmed b. Hanbel , Müsned, V, 174)

(Ayet ve hadislerle açıklamalı KUR’ÂN-I KERİM MEALİ

PROF. DR. MEHMET YAŞAR KANDEMİR)

Cehl جَهْلٌ üç çeşittir:

Birincisi insanın bilgiden yoksun olmasıdır. Asıl olan mana budur.

İkincisi bir şeye olduğundan başka biçimde inanmaktır.

Üçüncüsü ise bir şeye hak ettiğinden başka bir şekilde davranmaktır. Bunu yaparken ister doğru bir inanca sahip olsun, isterse yanlış bir inanca dayansın fark etmez. Namazı bilerek terk eden adam gibi.

Cahil Kavramı bazen yerme bağlamında gündeme gelir, hatta genelde bu anlamda kullanılır. Nadirense yerme anlamında kullanılmaz. 2/273 Ayeti buna örnek teşkil eder. (Müfredat) Kur’ân’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 24 kez geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri cahil, cühelâ, cehâlet, meçhul ve tecâhül(ü arif)tir. (Kur’ânı Anlayarak Okuma Rehberi)

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السُّٓوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْۜ 

اِنَّمَا   kâffe ve mekfûfe’dir. Kâffe; meneden alıkoyan anlamında olup, buradaki 

مَا  harfidir,  اِنَّ  harfinden sonra gelmiş ve onun amel etmesine mani olmuştur. 

اِنَّ ‘ nin ameli ise engellenmiştir, yani mekfûfedir.  التَّوْبَةُ  mübtedadır. Muzâf mahzuftur. Takdiri  قبول التوبة  (Tövbenin kabulu) şeklindedir.  عَلَى اللّٰهِ  car mecruru   التَّوْبَةُ  kelimesinin mahzuf haberine müteallıktır. Takdiri  فضل الله  (Allah’ın fazlı) şeklindedir.

اَلَّذِينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  لِ harf-i ceri ile birlikte mahzuf hale müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  يَعْمَلُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

يَعْمَلُونَ  fiili  نَ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  السُّٓوءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

بِجَهَالَةٍ  car mecruru mahzuf hale müteallıktır. Takdiri  واقعين بجهالة  (Cehaletin vaki olması) şeklindedir.

ثُمَّ  atıf harfidir.  يَتُوبُونَ  fiili  نَ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  مِنْ قَر۪يبٍ  car mecruru  يَتُوبُونَ  fiiline müteallıktır.

Mevsuf mahzuftur. Takdiri  من زمان قريب (yakın bir zaman) şeklindedir.

فَ  atıf harfidir.  اُو۬لٰٓئِكَ  ism-i işareti mübteda olarak mahallen merfûdur.  يَتُوبُ  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

يَتُوبُ  merfû muzari fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.  عَلَيْهِمْ  car mecruru  يَتُوبُ  fiiline müteallıktır.

بِجَهَالَةٍ (bilmeden) kelimesi hal konumunda olup “kötülüğü cahilce, ahmakça işleyenler” demektir. Çünkü çirkin şeyi işlemek hikmetin ve aklın sevk ettiği şeylerden değil, ahmaklık ve nefsanî isteğin sürüklediği şeylerdendir. Mücâhid’e [v. 103/721] göre kim Allah’a isyan ederse cehaletinden el çekinceye kadar cahildir. (Keşşâf)

Şayet  مِنْ قَر۪يبٍ  ifadesindeki  مِنْ ’in anlamı nedir?” dersen şöyle derim:  مِنْ , kısmîlik / ba‘diyet ifade eder, yani yakın zaman diliminin bir kısmında tövbe edenler demektir. Allah adeta günahın ortaya çıkmasından ölümün gelip çatmasına kadar ki zamanı yakın zaman olarak adlandırmaktadır. Kişi bu söylediğimiz zaman diliminin hangi parçasında tövbe ederse etsin, ‘yakında’ tövbe etmiştir, aksi halde ise tövbeyi geciktirmiştir. (Keşşâf) 

Ayette geçen  عَلَى  ile Allah’ın tövbeleri kabul ederken kullarının cahilliklerine şefkatle muamele etmesinin bir gereklilik olduğu anlamı çıkmaktadır. Allah da üzerine düşeni muhakkak yapacaktır. Tövbelerin kabulünü de bir gereklilikle ifade etmişse, o halde O, bunu da yerine getirecektir. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerîm’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları) 

وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يماً حَك۪يماً

وَ  istînâfiyyedir.  كَانَ  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, كَانَ ’nin ismi olup lafzen merfûdur.

 عَل۪يمًا  kelimesi  كَانَ ’nin haberidir.  حَك۪يمًا  ise  كَانَ ’nin ikinci haberidir. 

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السُّٓوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ

Müstenefe olan ayetin ilk cümlesi isim cümlesi formunda faide-i haber talebî kelamdır. 

Mübteda olan  التَّوْبَةُ ’nün haberinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl, bu mahzuf habere müteallıktır. Mevsûlde tevcîh sanatı vardır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ  cümlesi takip ifade eden  ثُمَّ  harfiyle makabline atfedilmiştir. Vasıl sebebi tezayüftür.

[Allah'ın kabul edeceği tövbe] cümlesi kasr üslubuyla gelmiştir. Kasr-ı mevsuf ale’s sıfattır. Burada yaptığı kötülükten sonra hemen tövbe edenlerin tövbesinin kabul olacağı bildirilmiştir.

Allah tövbemi kabul etti diyen kişi kendini düzeltir. Böyle düşünmeyenin artık kendini düzeltme ihtimali hiç olmaz.

[Kötülüğü cehaletle yapma] kaydı; bilerek yapmanın cezasının daha ağır olduğuna işaret ederken bir taraftan da ilme teşvik eder.

مِنْ قَر۪يبٍ  tabirindeki  مِنْ  harfinin kısım bildirme manası da vardır. Yani yakın zamanın bir kısmında tövbe ederler manasını taşır. Böylece sanki günahın işlendiği zamanla ölüme kadarki zaman yakın olarak isimlendirilmiştir. (Ebüssuûd) Kişi ölümüne kadar herhangi bir zamanda tövbe ederse affolur demektir.

عَلى  harfi mecazî isti’la için olup taahhüt ve tahakkuk manasında kullanılmıştır. بِجَهالَةٍ  burada kötü muamele ve düşünmeden yapılan iş manasında gelmiştir. Bu kelime hilmin mukabilidir. Bunun için zulüm için de kullanılır.  مِن  ibtidaiyye,  قَرِيبٌ  ise mahzuf bir kelimenin sıfatıdır. Yani:  مِن زَمَنٍ قَرِيبٍ مِن وقْتِ عَمَلِ السُّوءِ (Kötü işi yapma vaktine yakın zaman) demektir. (Âşur)

Bil ki, Allah Teâlâ önceki ayette, fuhuş irtikâb edenler, tövbe edip hallerini iyileştirdiklerinde, onlardan eziyyetin kalkacağını zikredip, mutlak manada da kendisinin Tevvâb ve Rahîm olduğunu haber verince, bundan sonra tövbenin ne zaman yapılacağını, şartını zikretmiş, insanları, günahda ısrar ettikleri bir sırada kendilerine ölüm gelmeden önce, onları hemencecik tövbe etmeye teşvik etmiştir; zira ölüm esnasında yapacakları tövbe onlara fayda vermeyecektir. (Fahreddin er-Razi)

Allah’a isyan eden herkes cahil; yaptığı o fiil ise cehalet diye adlandırılır. 

Rabbine isyan eden kimseye cahil denilmesinin sebebi şudur: Şayet bu kimse, kendisinde mükâfaat ve cezanın ne olduğu hususundaki bilgisini kullanmış olsaydı bu günahı işlemez, ona yeltenemezdi. Binaenaleyh, o bu ilmini kullanmayınca, sanki hiç ilmi yokmuş gibi olur. İşte bu sebepten dolayı da, Rabbine isyan eden kimseye cahil denilir. Bu izaha göre, insanın yaptığı şeyin günah olduğunu bilerek veya bilmeyerek işlediği her masiyet ve günah cehalet mefhumuna dahildir. (Fahreddin er-Razi)

مِنْ “ibtidaî gaye” manasını ifade etmektedir. Yanî, “Onun tövbeye başlaması, günahta ısrar edenler zümresine dahil olmaması için, hemen günahın peşinde başlar” demektir.

مِن  edatının “teb’iz” için olduğu da söylenmiştir. Yani, “Onlar yakın bir zaman içinde tövbe ederler” demektir. Buna göre Cenab-ı Hak sanki, isyanın meydana geldiği zaman ile, ölümün gelip çattığı zaman arasındaki müddeti, “yakın zaman” olarak adlandırmıştır. Bu sebeple insan, bu arada kalan zaman dilimlerinin herhangi bir diliminde tövbe ederse, bu yakın bir zamanda tövbe etmiş olur. Aksi halde o, uzak bir zamanda tövbe eden olmuş olur. (Fahreddin er-Razi)

 فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْۜ

فَ  istînâfiyyedir. Veya istînâfa matuftur. Müsnedün ileyhi işaret ismiyle gelen isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlenin müsnedinin muzari fiil sıygasında cümle olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Ayrıca muzari fiildeki tecessüm özelliğiyle muhatabın muhayyilesi canlanır.

Haber cümlesinde müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil lafza-i celâlle gelmesi ve ayette tekrarlanması teberrük, telezzüz ve haşyet uyandırma, ikazı artırma amacına matuftur.

يَتُوبُونَ - التَّوْبَةُ - يَتُوبُ  kelimeleri arasında iştikak cinası, reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يماً حَك۪يماً

و  istînâfiyyedir.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Bütün kemâl sıfatlara şamil lafza-i celâl telezzüz, teberrük ve kalplerde haşyet uyandırmak amacına matuftur. 

Cümlede mütekellim Allah Teâlâ’dır. Bu nedenle  اللّٰهُ  isminde tecrîd sanatı vardır.

Haber olan iki vasfın, aralarında  و  olmaması Allah Teâlâ’da ikisinin birden mevcudiyetini gösterir. Ayrıca bu sıfatlarla ayetin anlamı arasındaki mükemmel uyum, teşâbüh-i etrâf sanatıdır.

عَل۪يمًا حَك۪يمًا  şeklindeki mübalağa kalıbındaki sıfatlar arasında mürâât-ı nazîr ve muvazene sanatları vardır.

عَل۪يمًا - بِجَهَالَةٍ arasında tıbâk-ı îcab vardır.

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ  ifadesi, “Bilmeyerek bir günah işleyip de, sonra da hemen ondan tövbe edip, o günahta ısrar etmeyi terkederek istiğfarda bulunan kimseler hakkında, tövbe etmeye iletmek, ona irşad etmek ve bu tövbe hususunda tövbe edenlere yardım etmek, ancak Allah’adır...” anlamındadır. Daha sonra da Cenab-ı Hak,  فَاُولٰئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ  buyurmuştur. Yani, “Durumu böyle olan bu kul tövbe ettiğinde, Allah onun tövbesini kabul eder” demektir. Buna göre birinci ifadeyle tövbeye muvaffak kılması; ikinci ifadeyle de yapılan tövbeyi kabul etmesi kastedilmiştir. (Fahreddin er-Razi)

Uzaktakileri işaret eden "اُولٰئِكَ" nin kullanılmış olması onların zikirlerinden sonra araya fasıla girdiğindendir. Bu işaretteki hitap, Resûlüllah (sav)’e ya da hitaba ehil herkes içindir. (Ebüssuûd)

Burada zamir makamında ism-i celilin zahir olarak zikredilmesi, hükmün illetini bildirmek içindir. Çünkü (Allah kelimesinin masdarı olan) ulûhiyet, Allahu Teâlâ'nın kemâl sıfatlarını ifadede asıldır. (Ebüssuûd)

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

Son anda tevbe etmeye “Firavun tevbesi” denir.

Kur’ân’da iki kral zikredimiş, ikisi de helak olmuştur: Firavun ve Tubba kavmi kralı. İkisinin durumu birbirinin tam tersidir. Tubba kralı müslüman oluyor ama kavmi bunu kabul etmiyor. Duhan/37 ve Qâf/14 te geçiyor. Yine de onu kral olarak kabul etmeye de devam etmişler.

Firavun ise dalalete çağırıyor, kavmi de kabul ediyor. Tubba kralı hidayete çağırıyor ama kavmi kabul etmiyor.

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِۚ

وَ  atıf harfidir.  لَيْسَتِ  nakıs camid fiildir.  تۡ  te’nis alametidir.  كَانَ  gibi isim cümlesinin başına gelir, ismini ref haberini nasb eder.

التَّوْبَةُ  kelimesi  لَيْسَ ’nin ismidir.  اَلَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  لَيْسَ ’nin mahzuf haberine müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  يَعْمَلُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَعْمَلُونَ  muzari fiildir.  نَ ’un sübutuyla merfûdur. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  السَّيِّـَٔاتِ  mef’ûlun bihtir. Cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır. 

حَتّٰٓى اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌۜ 

حَتّٰٓى  ibtidâ harfidir.  اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur.  حَضَرَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  حَضَرَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. 

اَحَدَهُمُ  mukaddem mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُمُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

الْمَوْتُ  fail olup lafzen merfûdur. Muzâf mahzuftur. Takdiri;  أسباب الموت أو دواعيه  şeklindedir.

Şartın cevabı  قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ ’dir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

Mekulü’l-kavli,  اِنّ۪ي تُبْتُ ’dur.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

ى  mütekellim zamiri,  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubtur.  تُبْتُ  fiili  اِنَّ ‘nin  haberi olarak mahallen merfûdur.  الْـٰٔنَ  zaman zarfı, تُبْتُ  fiiline müteallıktır. 

وَ  atıf harfidir.  لَا  nefy harfinin tekrarı olumsuzluğu tekid içindir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl önceki ism-i mevsûle matuftur. İsm-i mevsûlun sılası  يَمُوتُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَمُوتُونَ  muzari fiildir.  نَ ’un sübutuyla merfûdur. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  كُفَّارٌۜ  haber olup lafzen merfûdur.    

اُو۬لٰٓئِكَ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً

İsim cümlesidir.  اُو۬لٰٓئِكَ  ism-i işareti mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَعْتَدْنَا  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.

اَعْتَدْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

لَهُمْ  car mecruru  اَعْتَدْنَا  fiiline müteallıktır.  عَذَابًا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  اَل۪يمًا  ise  عَذَابًا’in sıfatıdır. 

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِۚ حَتّٰٓى اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌۜ 

Ayet  وَ ’la  اِنَّمَا التَّوْبَةُ  cümlesine atfedilmiştir.  لَيْسَ ‘nin dahil olduğu menfi isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcaz-ı hazif sanatı vardır.

Mecrur mahaldeki ism-i mevsûl  لَيْسَ , لِلَّذ۪ينَ ‘nin  mahzuf haberine müteallıktır. 

Gaye ve cer harfi  حَتّٰٓى ‘yı takibeden, şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil, şart üslubunda haberî isnad olan terkip  حَتّٰٓى  ile birlikte mecrur mahalde  يَعْمَلُونَ  fiiline müteallıktır.

اِذَا ’ya muzâfun ileyh olan  حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ , şart cümlesi,  قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ  ise cevap cümlesidir. Cevap cümlesindeki mekulü’l-kavl  اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ  faide-i haber inkarî kelamdır.

اِنّ۪  ile tekid edilen cümlede müsnedin muzari fiil sıygasında cümle olması hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade eder.

وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ  ifadesindeki ism-i mevsûl nefy harfiyle birlikte, önceki mevsûle matuftur.

Mübteda ve haberden oluşmuş, faide-i haber ibtidaî kelam olan  وَهُمْ كُفَّارٌۜ , hal cümlesidir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Mevsûller arasında reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

الْمَوْتُ - يَمُوتُونَ  ve  التَّوْبَةُ - تُبْتُ  kelime grupları arasında cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır. 

اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ  [Onlardan birine ölüm gelince] sözünde hükmî mecaz veya istiare vardır.

وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ   [...İnkârcı birer nankör olarak ölenlerin tövbesi de]َ ِ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِۚ  [kötülükleri bile-isteye işleyenler] sözüne matuftur. Allah, tövbenin söz konusu olmaması bakımından, tövbeyi ölüm gelip çatıncaya kadar erteleyenlerle inkâr üzere ölenleri bir tutmuştur. Çünkü ölümün gelip çatması ahiret hallerinin başlangıcıdır. İnkâr üzere ölen kişi nasıl tövbe fırsatını kaçırmışsa tövbeyi erteleyip duran kişi de aynı  durumdadır; her ikisi de mükellefiyet ve iradî tercih devrini aşmışlardır. (Keşşâf)

Cenab-ı Hak, makbul olan tövbenin şartlarını zikredince, bunun peşinden makbul olmayan tövbenin izahını yapmıştır. ”Herhangi birine ta ölüm gelince…’’ ifadesi, “ölümün inmesinin ve yaklaşmasının alametleri gelince” demektir. (Fahreddin er-Razi)

Allahu Teâlâ iki kısım tövbeden bahsetmiştir. Birinci kısım hakkında:

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ 

     Allah katında (makbul olan) tevbe, kötülüğü ancak cehalet sebebiyle       yapacakların tövbesidir...”] (Nisa, 17) buyurmuştur. Bu ifade, bunların tövbelerinin kabulünün gerekli olduğunu iş’âr etmektedir. Hak Teâlâ ikinci kısım tövbe hakkında 

ise :

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذٖينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّپَاتِ [ (Yoksa makbul olan o tövbe), kötülükleri yapanların (tövbesi) değildir...”] (Nisa, 18) buyurmuştur ki bu ifade de, Allah’ın böylesi kimselerin tövbesini kabul etmeyeceğini kesin olarak göstermektedir. Binaenaleyh geriye, aklî taksimata göre, bu iki kısım arasında üçüncü bir kısmın daha bulunması kalmaktadır ki bu üçüncü kısım: Allah Teâlâ’nın, tövbelerini ne kabul edeceğini ne de reddedeceğini kesin olarak belirtmediği kimselerdir. Bu sebeple birinci kısım, bilmeden bir kötülük (günah) işleyenler; ikinci kısım da, ancak dehşetengiz şeyleri müşahede ettiklerinde tövbe edenler olunca, bu iki kısım arasında kalan ortadaki kısmın bir günahı bilerek işleyip ama sonra tövbe eden kimseler olması gerekir. Allah Teâlâ, işte bu kimselerin tövbelerini kabul veya reddedeceğini bildirmemiş, aksine onları meşîetine (dilemesine) bırakmıştır. Nitekim O, bunları bağışlamayı da meşîet-i ilâhîyesine bırakarak,[(Allah), (şirkten) başka günahı, dilediği kimseler için bağışlar] (Nisa, 48) buyurmuştur. (Fahreddin er-Razi)

Allah Teâlâ, ölüm esnasında görülen dehşetli hallere binaen “tövbe edenler”e, “kâfirler”i atfetmiştir. Matuf, matufun aleyhten başka bir şeydir. Bu da şatafat ehli olan fâsıkların (günahkârların) kâfir olmamalarını gerektirir.(Fahreddin er-Razi)

"السَّيِّپَاتِ / kötülükler" kelimesinin çoğul sıygası ile olması, kötülüklerin zaman içinde tekerrür etmesi itibariyledir; yoksa bundan bütün kötülük çeşitlerinin kastedildiği için değildir.  وَلَا  nefy / olumsuzluk harfinin tekrar edilmesi zımnen bildiriyor ki, bir fayda sağlamama itibariyle, tövbeyi tehir edenlerin hali kâfir olarak ölenlerin halinden de daha açıktır.

Burada ölüm anına kadar tövbe etmeyenlerle kâfirlerden maksat,

- ya özellikle kâfirlerdir,

- ya da yalnız fâsıklardır.

Buna göre kâfir olarak isimlendirilmeleri, durumlarının vehametini ifade etmek içindir. (Ebüssuûd)

 اُو۬لٰٓئِكَ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً

Ayetin son cümlesi müstenefe olarak fasılla gelmiştir. Müsnedün ileyhi işaret ismi olan bu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle gelmesi, işaret edilen kişileri tahkir ve kınama ifade eder. Müsnedin müspet mazi fiil sıygasında fiil cümlesi olarak gelmesi ise hudûs ifade eder. 

عَذَابًا ‘deki tenkir; tarifsiz, bilinemeyen bir azap nev’ine işaret eder.

Azap,  اَل۪يمًا ‘le sıfatlanmıştır, dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır.

السَّيِّـَٔاتِۚ - كُفَّارٌۜ - عَذَابًا - اَل۪يمًا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

‘Vardır’ demek başka birşey, ‘hazırladık’ demek başka birşeydir. İkinci ifadede vurgu vardır. Hazırlık misafir için yapılır. Ateşin onları misafir bekler gibi hazırlanarak beklediğini ifade eder.

أعْدَدْنَا  fiili  أعْتَدْنَا  şeklini almıştır. Bu fiilde gaibden mütekellime iltifat vardır. 

اَعْتَدْنَا لَهُمْ  [Onlar için … hazırladık!] ifadesi tehdit bakımından  فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْۜ  ّٰ ayetindeki vaadin dengi ve karşılığıdır. Böylece, her iki durumun da mutlaka gerçekleşeceği ortaya çıkmış olmaktadır. (Keşşâf)

Uzak işareti  اُو۬لٰٓئِكَ ‘nin kullanılması, onların halinin çirkinliğinin son aşamaya vardığını ve kötülükteki mertebelerinin pek uzak olduğunu bildirmek içindir. Azabın bu şekilde vasıflandırılması, zat olarak da sıfat olarak da pek korkunç olduğunu bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

Diyanet geniş tefsiri için:

https://Kur’ân.diyanet.gov.tr/tefsir/Nisâ-suresi/512/19-ayet-tefsiri

Adale عَضَلَة (Kas) Sinirli, her türlü sert et demektir. Bu kelime mecazi olarak her türlü şiddetli engellemeler için kullanılır. (Müfredat) Kur’ân’ı Kerim’de sadece 2 kez geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli adaledir. (Kur’ânı Anlayarak Okuma Rehberi)

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَٓاءَ كَرْهاًۜ

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ , münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  الَّذ۪ينَ  münadadan sıfat veya bedeldir.

İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.  اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olup mahallen merfûdur.

Nidanın cevabı  لَا يَحِلُّ لَكُمْ ’dır.  لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يَحِلُّ  merfû muzari fiildir.  لَكُمْ  car mecruru  يَحِلُّ  fiiline müteallıktır.

اَنْ  ve  masdar-ı müevvel,  يَحِلُّ  fiilinin faili olarak mahallen merfûdur. تَرِثُوا fiili,  نَ ‘un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.   النِّسَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  كَرْهًا  hal olup fetha ile mansubtur.

وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَٓا اٰتَيْتُمُوهُنَّ اِلَّٓا اَنْ يَأْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍۚ

وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَعْضُلُوهُنَّ  fiili  ن ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُنَّ  mef'ûl olarak mahallen mansubdur.

لِ  harfi,  تَذْهَبُوا  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  تَعْضُلُوهُنَّ  fiiline müteallıktır. 

تَذْهَبُوا  mansub muzari fiildir.  Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِبَعْضِ  car mecruru  تَذْهَبُوا  fiiline müteallıktır.

Müşterek ism-i mevsûl  مَٓا , muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

İsm-i mevsûlun sılası  اٰتَيْتُمُوهُنَّ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

Mansub muttasıl zamirler cemi müzekker muhatap mazi fiillere doğrudan doğruya gelmez. Bu fiiller ile söz edilen zamirle arasına bir  و  harfi getirilir.  اٰتَيْتُمُوهُنَّ  fiilinde olduğu gibi. Buna işba vavı /  işba edatı denilir. 

اٰتَيْتُمُوهُنَّ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

اِلَّٓا  istisna edatıdır.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel, takdir edilmiş  في  harf-i ceriyle birlikte mahzuf müstesna minhin haline müteallıktır. Takdiri; لا يحلّ عضل النساء في كلّ حال إلّا حال إتيان الفاحشة المبيّنة (Açık bir fahişelik yapmadıkça hiçbir durumda kadınları evlenmeye zorlamak size helal değildir.) şeklindedir.

يَأْت۪ينَ  fiili (نَ) nûnu’n- nisvenin bitişmesiyle sükun üzere mebni muzari fiildir. Faili nûnu’n-nisve olup mahallen merfûdur.  بِفَاحِشَةٍ  car mecruru  يَأْت۪ينَ  fiiline müteallıktır.  مُبَيِّنَةٍ  ise  فَاحِشَةٍ ’in sıfatıdır. 

وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِۚ 

وَ  atıf harfidir.  عَاشِرُوهُنَّ  fiili  ن ‘un hazfıyla emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  بِالْمَعْرُوفِ  car mecruru  عَاشِرُوهُنَّ ’deki failin mahzuf haline müteallıktır.

عَاشِرُوهُنَّ  fiiline müteallık olması da caizdir. 

فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـٔاً وَيَجْعَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ خَيْراً كَث۪يراً

فَ  istînâfiyyedir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كَرِهْتُمُوهُنَّ  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

Mansub muttasıl zamirler cemi müzekker muhatap mazi fiillere doğrudan doğruya gelmez. Bu fiiller ile söz edilen zamirle arasına bir  و  harfi getirilir.  كَرِهْتُمُوهُنَّ  fiilinde olduğu gibi. Buna işba vavı /  işba edatı denilir.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  عَسٰٓى  camid fiildir, كَانَ  gibi ismini ref haberini nasb eder. Burada tam fiil olarak gelmiştir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  عَسٰٓى ‘nın faili olarak mahallen merfûdur.  تَكْرَهُوا  fiili,  نَ ‘un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  شَیۡـࣰٔا  mef’ûlun bihtir.

وَ  harfi maiyye manasındadır. Muzari fiili gizli bir  اَنْ ’le nasb etmesi için kendisinden önce nefy (olumsuzluk) veya talep (emir, nehiy ve istifham..) bulunmalıdır.  يَجْعَلَ  mansub muzari fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli fail olup lafzen merfûdur. ف۪يهِ  car mecruru  يَجْعَلَ  fiiline müteallıktır.  خَيْرًا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  كَث۪يرًا  ise  خَيْرًا ’ın sıfatıdır.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَٓاءَ كَرْهاًۜ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Nidanın cevabı olan  لَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَٓاءَ كَرْهًاۜ  cümlesi menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır

Münada olan has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’de tevcih sanatı vardır. İman edenlerin ism-i mevsûlle ifade edilmesi sonraki konuya dikkatleri çekmek içindir. Sılası  ءَامَنُوا۟ şeklinde mazi fiil sıygasında faidei-i haber ibtidai kelamdır.

Masdar harfi  اَنْ  ve takip eden müspet muzari fiil cümlesi  تَرِثُوا النِّسَٓاءَ كَرْهًاۜ , masdar teviliyle  لَا يَحِلُّ  fiilinin faili konumundadır.

كَرْهًاۜ ’deki tenvin nev ifade eder.

İsm-i mevsûller muhakkak herkesin bildiği bir grup varsa kullanılır. Burada, bu iman edenler Peygamber Efendimiz ve sahabe tarafından bilinen insanlardı. Böyle bir grup yoksa ism-i mevsûl gelmez. İsm-i mevsûllerde tevcih sanatı vardır.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا şeklindeki nida üslubu Kur’anı Kerim’de iman edenlere önemli bir konunun bildirileceğini haber verir. Bu üslup tekid türlerini barındırmaktadır. İlk olarak tekid unsurlarından oluşmuş bir nida harfi göze çarpar. Uzaktaki bir şahıs için kullanılan nida harfi gelmiştir, oysa Allah Teâlâ nida ettiği her varlığa çok yakındır. Bu nida harfinin gelmesi, söylenecek şeylerin Allah katında bir mekânı olduğu konusunda uyarmak içindir. (Muhammed Ebu Musa, Min Esrâri’t Ta’bîri’l Kur’anî, S. 43)

Bazı salihler Allah Teâlâ'nın,  ايَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا  [Ey iman edenler]  sözünü işitince sanki Allah'ın nidasını işitmiş gibi  لبيك وسعديك (Emret Allah'ım, emrine amadeyim) der. Böyle söylemek Kur’an'ın edebidir.

Yüce Allah, يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا  hitabıyla Kur'an'ın 88 yerinde müminlere hitap etmiştir. Muhataplara "Ey müminler!" diye seslenilmesi onlara, bu iman sahibinin Allah'ın emirlerine güzel bir şekilde sarılması ve itaat etmesi, yasaklarından da sakınması gerektiğini hatırlatır. (Safvetü't Tefasir)

وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَٓا اٰتَيْتُمُوهُنَّ اِلَّٓا اَنْ يَأْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍۚ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِۚ 

Cümle  وَ ’la  لَا يَحِلُّ  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. Gizli  أن ’le muzariyi nasb eden ve ta’lil bildiren  لِ  ve akabindeki  لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَٓا اٰتَيْتُمُوهُنَّ  cümlesi masdar tevilinde olup  لَا تَعْضُلُوهُنَّ  fiiline müteallıktır. 

مَٓا  ism-i mevsûl,  اِلَّٓا  istisna edatıdır. Masdar harfi  اَنْ ’den sonraki  يَأْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍۚ  cümlesi, masdar teviliyle müstesnadır. İstisna munkatıadır. Istisna kadınların genel hallerindendir. Muttasıl olduğu da söylenmiştir.

Emir üslubunda talebî inşâî isnad olan  وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِۚ  cümlesi  وَ ’la …لَا يَحِلُّ لَكُمْ cümlesine tezayüf nedeniyle atfedilmiştir. İki cümle arasında inşaî olmak bakımından da uyum vardır.

İstisna  hususunda şu izahlar yapılmıştır:

1- Bu, ahz-i emval (mal alma)dan yapılmış bir istisnadır. 

2- Bu, Cenab-ı Hakk'ın, "kendilerini evlerde alıkoyun" (Nisâ. 15) ayetinde geçen engelleme ve tutmadan istisnadır. 

3- Bu istisnanın, Hak Teâlâ'nın, [onları zoriamayınız] buyruğundan bir istisna olması da mümkündür. Çünkü  عْضُلُ  kelimesi, hapsetmek anlamındadır. Binaenaleyh bu kelimenin manasına, o kadınları evlerde hapsetme hususu da dahildir. (Fahreddin er-Râzî)

Hiçbir hal ve kârda, hiçbir vakitte, hiçbir sebeple, kadınlara mehir olarak verdiğiniz malların bir kısmını almak için onları nikâhınızda hapsetmeniz, onlara baskı uygulamanız size helal değildir. Meğer ki onlar fahiş bir fiil işlemiş olsunlar. Çünkü o takdirde sebep kendilerinden kaynaklanmış olur ve siz, hul' (mal karşılığı boşama) talep etmekte mazur sayılırsinız.(Ebüssuûd)

Maruf kelimesi, şeriatin ve insanlığın reddetmediği davranışlardır. (Ebüssuûd)

Surenin siyakındaki kadınlar hakkındaki hükümleri açıklamak için teşrî’ maksadıyla gelmiş bir istînaf cümlesidir. Hükümleri tesis ederek açıklayan bir istitrattır. Yani bu konuya girer, sonra geri döner. (Âşur)

 فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـٔاً وَيَجْعَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ خَيْراً كَث۪يراً

فَ  istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda talebî inşaî isnaddır.  كَرِهْتُمُوهُنَّ  şart cümlesidir.

Rabıta harfi  فَ  ile gelen cümle mahzuf cevabın talili yerindedir.

Takdiri: إن كرهتموهنّ فاصبروا لأنه عسى أن تكرهوا  [Eğer onlardan hoşlanmadıysanız, sabredin, çünkü olabilir ki, siz bir şeyden hoşlanmazsınız da …] ‘dir. Bu cümlenin şartın cevabı olduğu da söylenmiştir.

Terecci harfi  عَسٰٓى  tam fiil konumundadır.  عَسٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا cümlesi gayrı talebî inşâî isnaddır. Masdar-ı müevvel olan  اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا  ref mahallinde  عَسٰٓى  fiilinin failidir.

وَيَجْعَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ خَيْرًا كَث۪يرًا  cümlesi de masdar teviliyle makabline matuftur. Bu cümle, atfedildiği cümle gibi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve muhabbeti artırmak içindir.

خَيْرًا ’deki tenvin tazim ve kesret ifade eder.  كَث۪يرًا ’le sıfatlanması ıtnâb sanatıdır.

كَرْهًاۜ  - كَرِهْتُمُوهُنَّ - تَكْرَهُوا  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

عَسٰٓى  fiili aslında cezanın illetidir, onun yerine geçirilmiştir. Mana da şöyledir: ’’Eğer onlardan hoşlanmazsanız sabredin, olur ki hoşlanmadığınız şey sizin için daha hayırlı olur.’’ (Beyzâvî)

Cahiliye erkekleri kadınlara kötü davranıyorlardı. İşbu ayetle kendilerine  وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِۚ  [Onlarla iyi geçinin] denildi. [İyi]   بِالْمَعْرُوفِۚ  maruf ifadesi; vakit geçirme, harcama ve hoş sözler söylemede adil olmak demektir. “Kendilerinden hoşlanmıyorsanız” yani sırf hoşlanmamaktan dolayı onları boşamayın. Bazen nefis, dinî açıdan daha yararlı, övgüye daha layık, hayra daha yakın olandan bile hoşlanmaz da bunların zıttı olan şeyden hoşlanabilir. Bu bakımdan, kadınları salâh vesilelerini göz önünde bulundurarak [yani her iki tarafın da çıkarına / hayrına olacak şekilde] boşayın. (Keşşâf)

"Hayır" kelimesinin tenvin ile خيراً şeklinde zikri de, bu hayrın zat olarak büyüklüğünü belirtir. Bu hayrın ayrıca çoklukla vasıflandırılması, sıfatının da büyüklüğünü bildirir. (Ebüssuûd)

فَإنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ  cümlesi,  وعاشِرُوهُنَّ  cümlesindeki emrin lazımını açıklayan bir tefrî’dir. Bu; kötü geçimin yasaklanmasıdır. Yani ‘kötü geçim için kerih görmek gibi bir sebep varsa’ demektir.  فَعَسى أنْ تَكْرَهُوا  cümlesi şartın cevabından naibdir. Durumun sebebidir. (Âşur)

عَسى  fiili burada mecazî olarak yakınlık veya terecci içindir.  أنْ تَكْرَهُوا  ifadesi; iki mef'ûlun yerini almıştır.  يَجْعَلُ  fiili  تَكْرَهُوا  fiiline matuftur. Karînenin delaletiyle matuf ve matufun aleyhte yakınlık ve ümit manaları vardır. (Âşur)