İlk cümle sorumlulukla ilgili önemli bir ilkenin ifadesidir. Dinî sorumluluğun, kişinin âhirette vereceği hesabın temel ölçütlerinden birini ortaya koyan bu ifade aynı zamanda bir hukuk vecizesi niteliğindedir. Batı dünyası cezaların şahsîliği ilkesine ancak yakın zamanlarda ulaşabilmiştir; buna karşılık, birçok âyette değişik vesilelerle ifade edilen bu esas ilk dönemlerden itibaren İslâm âlimlerinin hukuk tefekkürünü etkilemiştir. 

Kur’an’ın inmeye başladığı sıralarda Mekke toplumunda, suçlu, dost ve yakınları yardımıyla cezalandırılmaktan kurtulabiliyordu; bu duruma bakarak bazı müşrikler de –âhiret hayatı gerçek olsa bile– dünyadaki gibi kendilerine şefaat edecekler sayesinde kurtuluşa ereceklerini ileri sürüyorlardı. Âyetin ikinci cümlesinde buna telmihte bulunulmakta ve bu düşüncenin boş bir hayalden ibaret olduğuna dikkat çekilmektedir. Zemahşerî, iki cümle arasındaki farkı belirtirken birincinin Allah’ın hükmündeki adaleti ve kimseyi kendi işlemediği bir günahtan dolayı sorumlu tutmayacağı, ikincinin ise kimsenin başkalarından yardım alarak günahından kurtulamayacağı hakkında olduğunu kaydeder (III, 272). Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, âyetin hiçbir kimsenin kendisi istese dahi başkasının günahını üstlenmeye ve onu sorumluluktan kurtarmaya gücünün yetmeyeceğini bildirmesidir. Başkalarını saptıranların hem kendi sapkınlıklarının hem de onları kötü yola itmelerinin vebalini çekmeleri ise ayrı bir konudur, bu durumda iradesini kullanmadığı için doğru yolu bırakıp kötülük işleyenlerin kendi veballeri ortadan kalkmış olmaz. Nitekim bu husus başka bazı âyetlerde ve Resûlullah’ın hadislerinde ayrıca belirtilmiştir (bk. Ankebût 29/13). Öte yandan bu âyette, Hıristiyanlık’taki Hz. Îsâ’nın bütün insanlığın günahının kefâretini hayatıyla ödediğini ifade eden “aslî günah” telakkisinin reddedildiği de söylenebilir.

Daha sonra âyette Resûlullah’ın uyarılarının kimlere fayda vereceği belirtilmekte ve samimi müminlerin iki temel özelliğine değinilmektedir: 1. Görmediği halde Allah’tan korkma yani O’na içtenlikle, tam bir teslimiyet içinde iman etme, O’na karşı gelmekten kaçınma, bu hususta bir sorumluluk ve kaygı taşıma; 2. Namazı özenle kılma yani imanını davranışlarına yansıtma, O’na kulluk görevlerini ihmal etmeme. Bu ifadeden peygamberin uyarılarının yarar sağlamasının ön şartının, muhatapların kendi bâtıl inanç ve davranışlarında inat etmemesi olduğu (Zemahşerî, III, 273), bağnazca direnenlere peygamberin yapabileceği bir şeyin bulunmadığı ve zaten görevi de olmadığı anlaşılmaktadır. “Kim arınırsa sadece kendi yararına arınmış olur” şeklinde çevrilen cümle genellikle, Allah’ın buyruklarına uyup yasaklarından kaçınma çabası içinde olanların ve iyi işler yapanların bundan yine kendilerinin yararlanacakları şeklinde açıklanmıştır.

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۜ 

Ayet atıf harfi وَ ‘la önceki ayeteki  يَشَأْ  fiiline matuftur. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَزِرُ  damme ile merfû muzari fiildir.  وَازِرَةٌ  fail olup lafzen merfûdur. Mevsuf mahzuftur. Takdiri;  نفس وازرة (Nefis, yani kişi ağırlığını yani günahını) şeklindedir.

وِزْرَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. اُخْرٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur. Mevsuf mahzuftur. Takdiri;  نفس أخرى (Başka nefis veya kişi) şeklindedir.

 وَاِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ اِلٰى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ 

وَ  atıf harfidir.  اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

تَدْعُ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir.  مُثْقَلَةٌ  fail olup lafzen merfûdur. Mevsuf mahzuftur. Takdiri;  نفس مثقلة (Kişi, ağırlık) şeklindedir. Mef’ûlun bihi mahzuftur.Takdiri;  تدع نفس نفسا (Kişi kişiye dua eder.) şeklindedir. 

اِلٰى حِمْلِهَا  car mecruru  تَدْعُ  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

فَ  karînesi olmadan gelen  يُحْمَلْ  cümlesi şartın cevabıdır. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

يُحْمَلْ  meçhul, meczum muzari fiildir.  مِنْهُ  car mecruru  يُحْمَلْ  fiiline mütealliktir. شَيْءٌ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.

مُثْقَلَةٌ  kelimesi, sülasi mücerredi  ثقل  olan fiilin ism-i mef’ûlüdür.

 وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰىۜ اِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَۜ 

وَ  haliyyedir. لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri هُو ’dir. ذَا  harfle îrab olan beş isimden biri olup,  كَانَ ‘nin haberi olarak nasb alameti eliftir.  الْقُرْبٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur.

اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

اِنَّـمَٓا , kâffe (durduran, engelleyen anlamında ismi faildir) ve mekfûfe’dir.Usul ve beyan alimlerinin Cumhuruna göre kâffe olan  مَٓا  harfi, اِنَّ  ile birlikte nafiye olur ve bu da hasr için kullanılma sebebidir. Çünkü  اِنَّ  ispat,  مَٓا  nefy içindir. Bu ikisinin tek bir şey için kullanılması caiz değildir, çünkü aralarında tenakuz vardır. https://www.arapcadilbilgisi.com/

Cumhura göre  إنما  hasr ifade eder ve maksûrun aleyh cümlenin sonunda bulunur. https://islamansiklopedisi.org    

تُنْذِرُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir.  الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَخْشَوْنَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَخْشَوْنَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.  رَبَّهُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

بِالْغَيْبِ  car mecruru failin veya mef’ûlün mahzuf haline mütealliktir. 

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَقَامُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. الصَّلٰوةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

اَقَامُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  قوم ’dir. 

تُنْذِرُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  نذر ‘dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.  

 وَمَنْ تَزَكّٰى فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِه۪ۜ وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ

وَ  istînâfiyyedir.  مَنْ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur. 

تَزَكّٰى  şart fiili, elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur.

Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

يَتَزَكّٰى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. لِنَفْسِه۪ۜ  car mecruru  يَتَزَكّٰى  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir.  اِلَى اللّٰهِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. الْمَص۪يرُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.  

تَزَكّٰى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  زكو ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüp (sakınma) ve talep anlamları katar.

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۜ 

Ayet, وَ  atıf harfiyle … يَشَأْ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Mef’ûlu mutlak olan  وِزْرَ  ile cümle tekid edilmiştir.

لَا تَزِرُ - وِزْرَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.

تَزِرُ - وَازِرَةٌ - وِزْرَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. Fail olan  وَازِرَةٌ ’daki tenvin herhangi bir manasında cins ifade eder. Bu cümledeki kelimeler arasında var olan tenasüp, dikkat çekicidir.

Muzari fiil teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade eder. Cümlede muzari fiilin tercih edilmesinin sebebi, olayı muhatabın gözünde canlandırma özelliği olabilir. 

Şayet hiçbir nefis diğerinin yükünü taşımaz deseydi ya! Neden  وَازِرَةٌ (üzerinde yük bulunan) dedi ki? dersen şöyle derim: Çünkü mana şöyledir: Yük taşıyan nefislerden her biri başkasının yükünü değil, sadece kendi yükünü taşırken görülecektir. Şayet bununla [kendi ağırlıklarını ve bunların yanında bir de diğerlerinin yüklerini mutlaka taşıyacaklar.] (Ankebût 29/13) ayetini nasıl bağdaştıracaksın? dersen şöyle derim: O ayet, sapanlar ve aynı zamanda saptıranlar içindir. Onlar kendi sapmalarının ağırlığıyla birlikte insanları saptırmanın da ağırlıklarını taşıyacaklar. Bu ise tümüyle kendi yükleridir. Bunların içerisinde başkasının işlediği günahlar yoktur. (Keşşâf)

Burada ifade edilen yüklenme, ihtiyarî yüklenmedir. Bundan önceki ise, zorunlu yüklenmedir. Yani başkasının günahlarını ne zorunlu olarak, ne de ihtiyarî olarak yüklenmek mümkün değildir. (Ebüssuûd)

 وَاِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ اِلٰى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ

وَ  atıf harfiyle … يَشَأْ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

Şart cümlesi olan  تَدْعُ مُثْقَلَةٌ اِلٰى حِمْلِهَا , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  مُثْقَلَةٌ , fiilin mahzuf faili için sıfattır. Failin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

ف  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ , menfî muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.

اِنْ  şart harfi, asıl şart edatlarındandır. Çoğu zaman şartın vukuunda şek ifade eder. 

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)

يُحْمَلْ  fiili, faile değil, mef’ûle dikkat çekmek üzere meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Suret-i İbrahim, s. 127) 

شَيْءٌ ’daki tenvin kıllet ifade eder. Olumsuz sıygadaki nekre, umuma işarettir.

حِمْلِهَا - لَا يُحْمَلْ  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.

 وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰىۜ

وَ  haliyedir. Şart cümlesi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi olup, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  كَانَ ’nin haberi olan  ذَا قُرْبٰىۜ , veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir. 

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Cevap cümlesi öncesinin delaletiyle hazf edilmiştir.

Bilinen ve tahmini kolay olan hususları zikrederek ibareyi uzatmamak, dikkati asıl önemli yere yönlendirmek, karineye dayanarak terk edilen şeyleri muhatabın düşünce ve hayal gücüne bırakarak anlam zenginliği kazanmak gibi sebeplerle hazfe başvurulur. (TDV İslam Ansiklopedisi Îcâz Bah.)

Bu ayette birbiri ardınca ilk bakışta tamamen aynı gerçeği ifade edebileceği düşünülen iki cümle kullanılmıştır. Zemahşerî bu cümlelerin delalet ve hedef farklılığını şöyle tefsîr eder: Birinci cümlede; Allah Teâlâ’nın adaletine ve herkesi ancak kendi suçları sebebiyle muaheze edeceğine vurgu varken, ikinci cümlede; o gün mutlak manada hüküm ve yardım sahibinin yalnızca kendisi olduğuna ve Allah’ın dışında herkesten ümitlerin kesileceğine vurgu vardır.  (İsmail Bayer / Keşşâf Tefsirinde Belâgat Uygulamaları)

Şayet  وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰىۜ (akraba bile olsa) ifadesindeki  كَانَ  fiili kime isnat edilmektedir? dersen şöyle derim:  وَاِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ [ağır bir yük altında ezilmiş biri çağırsa] sözünden anlaşılan, yükü taşımaya çağrılan kişiye manasıdır. Şayet çağrılan neden açıkça zikredilmemiş? sıl doğru kabul edilebilir? Halbuki âmm ağır yük altında ezilenin akrabası olamadersen, çağrılabilecek herkesi içine alsın diye derim. Şayet âmm [genel anlamlı] bir lafzın gizlenmesi şaz dersen şöyle derim: Bu, bedel yoluyla gerçekleşen âmm lafızlardandır. Peki, كَانَ  fiilini tam kabul ederek  وَاِنْ كَانَ ذُوعُسْرَةٍ [Eli darda olan bir borçlu varsa] (Bakara 2/280) ayetinde olduğu gibi  ذُو قُرْبٰىۜ  şeklinde okuyan hakkında ne dersin? dersen şöyle derim: Kur’an’ın nazmı fiilin nakıs kabul edilmesine daha uygundur; çünkü anlam, ağır yük altında olan kişi yükleri taşınsın diye çağırsa kendisinden bu yükler alınmaz, çağırdığı akrabası da olsa şeklindedir ve bu doğru, uygun bir manadır. Ama tutar da akrabası bulunursa dersen, ayetin mana ve siyakı bozulur, dağılır. Ayrıca burada fiilin zamirinin gizlenmesine izin veren bir durum da mevcuttur. Senin delil olarak getirdiğin ayette ise bu durum söz konusu değildir. (Keşşâf)

 اِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَۜ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş cümle, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır.

إِنَّمَا , kâffe (durduran engelleyen) ve mekfûfe’dir.  ماَ  zaide olup, edatın îrab bakımından tesirine mani olan harftir.  إِنَّ ’yi amelden düşürmüştür.

اِنَّمَا  kasr edatı, siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak gelir. Muhatap konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. Bu edatla kasr, müspet siyakında gelir (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Fail konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil cümlede teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

رَبَّهُمْ  izafeti  هُمْ  zamirinin aid olduğu kişilere tazim ve teşrif içindir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu için Rabb isminde tecrîd sanatı vardır.

وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ  cümlesi, hükümde ortaklık nedeniyle mevsûlün sılasına atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

تُنْذِرُ - يَخْشَوْنَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

تُنْذِرُ - اَقَامُوا  fiillerinde muzariden maziye geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır.

بِالْغَيْبِ  kelimesi failin ya da mef‘ûlün halidir. Rablerinden, azabını görmedikleri halde çekinirler anlamındadır. Rableri onlara gözükmediği halde ondan çekinirler anlamında da olabilir; gizli, kimsenin olmadığı yerlerde anlamında olduğu da söylenmiştir. (Keşşâf)

Bu kelam, zikredilen uyarılardan öğüt alanları beyan etmektedir. Yani ey Resulüm! Sen ancak bu uyarılarla, azabını görmedikleri halde, yahut insanların bulunmadığı ve kendi başlarına bulundukları zamanlarda rablerinden korkanları ve namazı gereğince kılanları uyarabilirsin; senin uyarman ve sakındırman, senin kavminden ancak bu insanlara faydası olur; temerrüt ve inat ehline ise faydası olmaz. (Ebüssuûd)

 وَمَنْ تَزَكّٰى فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِه۪ۜ 

Cümle, …اِنَّمَا تُنْذِرُ  cümlesine hükümde ortaklık nedeniyle atfedilmiştir. Şart üslubunda haberî isnaddır. 

Şart cümlesi olan  مَنْ تَزَكّٰى , sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.  مَنْ  şart ismi mübteda,  تَزَكّٰى  cümlesi mübtedanın haberidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafat, s. 107)  

فَ , şartın cevabının başına gelen rabıtadır.  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş cevap cümlesi  فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِه۪ , müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır.

Cümledeki kasr,  يَتَزَكّٰى  maksûr/sıfat,  لِنَفْسِه۪  maksûrun aleyh/mevsuf olmak üzere kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur. 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.

اِنَّمَا  kasr edatı, siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak gelir. Muhatap konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. Bu edatla kasr, müspet siyakında gelir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Şart ve cevap cümleleri arasında müzavece sanatı vardır.

يَتَزَكّٰى  -  تَزَكّٰى  kelimeleri arasında cinas-ı iştikak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır. 

مَنْ تَزَكّٰى  [Her kim temizlenirse] ifadesi, ‘ibadetleri yapıp günahları terk ederek arınırsa’, anlamındadır;  وَمَنِ ا زَّكّٰى فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِهِ  şeklinde de okunmuştur. Bu cümle, onların huşû içerisinde olduklarını ve namazı dosdoğru kıldıklarını pekiştiren bir ara cümledir; çünkü ikisi de temizlenmenin içindedir. Dönüş ancak Allah’adır ifadesi temizlenenlere yönelik bir sevap vaadidir. (Keşşâf)

Şayet اِنَّمَا تُنْذِرُ  ifadesi öncesiyle nasıl bitişti? dersen şöyle derim: Dilerse sizi götürür! sözünde onlara kızınca, ardından kıyamet günü ve zorluklarına karşı uyaran ifadeyi getirmiştir; sonra, sanki Peygamber (sav) bunu onlara işittirmiş de, bu onlara hiç fayda vermemiş gibi sen ancak … uyarırsın buyurulmuştur. [Sen ancak … uyarırsın] ayeti bunun üzerine inmiştir. Ya da Allah, onların durumunu bildiğini Rasulüne (sav) haber vermektedir. (Keşşâf) 

وَمَنْ تَزَكّٰى [ Kim temizlenirse]  günahların kirinden "ancak kendisi için temizlenir” çünkü yararı onadır. Ve men izzekkâ, feinnema yezzekki şeklinde de okunmuştur. O, ara cümlesidir, korkmalarını ve namaz kılmalarını tekid etmektedir. Çünkü ikisi de temizlenme araçlarındandır. (Beyzâvî)

Bu cümle, onların rablerinden korkmalarını ve namazı kılmalarını bir nevi izah etmektedir. Zira namaz, temizlenmenin en büyük unsurlarındandır. (Ebüssuûd)

وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ

Ayetin fasılası olan  وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ , makabline hükümde ortaklık nedeniyle atfedilmiştir. Önceki şart cümlesinin haber manalı olması atfı mümkün kılmıştır.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  اِلَى اللّٰهِ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir. Bu takdim kasr ifade eder. Yani bütün insanların hepsinin varış yeri sadece ve sadece Allah’adır. 

الْمَص۪يرُ  maksûr/sıfat,  اللّٰهِ  maksûrun aleyh/ mevsûf olmak üzere, kasr-ı sıfat ale’l- mevsûftur. Dönüşün sadece Allah’a olduğu, ondan başka bir dönüş merciinin olmadığı, kasr üslubuyla etkili bir şekilde ifade edilmiştir.

وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ  ifadesinin takdimi fasılaya riayet yanında dönüşün Celâl isminin taşıdığı adaleti yerine getiren ve fazilet sahibi olan manalarına tenbih ve ihtimam içindir. (Âşûr)

الْمَص۪يرُ ‘deki marifelik cins içindir. (Âşûr)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır. Ayette ulûhiyet ve rububiyet ifade eden isimler, bir arada zikredilmiştir. Allah ve Rabb isimleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Cümle Allah’a döndürmekle kalmaz, gereken karşılığı görürsünüz manası da taşımaktadır. Lâzım zikredilmiş, melzûm kastedilmiştir. Mecaz-ı mürsel mürekkebdir. 

Cümle mesel tarikinde tezyîldir. 

Tezyîl, bir cümlenin diğer bir cümleyi takip etmesi ve tekid etmek amacıyla birincinin manasını kapsaması ve onu sağlamlaştırmasına verilen isimdir. Bu iki şekilde olmaktadır: Birinci cümle, ikinci cümlenin ya mantukunu ya da mefhumunu tekid etmektedir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat, İlminde İki İfade Biçimi: Itnâb-Îcâz (I) Kur’an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme) 

وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ  Dönüş Allah'adır.” Bu, nefsini temizlemek suretiyle sevaba nail olan kişi için bir vaattir. (Nesefî, Medâriku’t Tenzîl ve Hakâîku’t Te’vîl)