اِذَا رَاَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظاً وَزَف۪يراً

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

إِذَا : Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

إِذَا ’dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a) إِذَا  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b) إِذَا ’nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi şeklinde gelir. Cevabın başına  ف ’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır.

c) Sükun üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

رَاَتْهُمْ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  رَاَتْهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri  هى’dir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مِنْ مَكَانٍ  car mecruru  رَاَتْهُمْ  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda mevsuftur.  بَع۪يدٍ  kelimesi  مَكَانٍ ‘in sıfatı olup mecrurdur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَ  karinesi olmadan gelen  سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظاً وَزَف۪يراً  cümlesi şartın cevabıdır.

سَمِعُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  لَهَا  car mecruru  سَمِعُوا  fiiline veya  تَغَيُّظاً ‘nin mahzuf haline mütealliktir. 

تَغَيُّظاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  زَف۪يراً  atıf harfi  وَ ’la  تَغَيُّظاً ’e matuftur.

اِذَا رَاَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظاً وَزَف۪يراً

Şart cümlesi olan  رَاَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ, müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumundadır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

رَاَتْهُمْ  fiilinin müennes olması failin nar (ateş) ya da cehennem manası olmasındandır. (Beyzâvî, Âşûr) 

فَ, karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظاً وَزَف۪يراً, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107) 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nefiste daha etkili olduğu için haber cümlesi, inşâ elbisesi içinde sunulmuştur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

بَع۪يدٍ  kelimesi,  مَكَانٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

تَغَيُّظاً - زَف۪يراً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

11 ve 12. ayet sonlarındaki  سَع۪يراًۚ - زَف۪يراً  kelimeleri arasında seci vardır.

Ayette, görmek fiilinin onlara değil ateşe isnad edilmesi, ateşin öfke homurtusunun ve uğultusunun onları gerçekten veya temsilî olarak gördüğü zaman duyacağı şiddetli öfkeden dolayı olduğunu bildirmek içindir. Ayetin ifadesi, zımnen bildiriyor ki ateş, onları göreceği zaman ateş ile onlar arasındaki mesafe, malum dünya mesafelerindeki mûtat uzaklık değildir. Bu da ateşin pek korkunç olduğunu bildirmektedir. (Ebüssuûd, Âşûr)

سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظاً وَزَف۪يراً  [Onun öfkesini ve sesini işitirler] cümlesinde istiare-i temsîliyye vardır. Onun kaynama sesi, öfkeli kimsenin sesine ve içinden duyulan bir sese benzetilmiştir. Bu, ateşin parlaması ve alev alev yanmasını, öfkeli ve kızgın kimsenin durumuna göre anlatan bir tem­sildir. (Safvetu’t Tefasir) 

Bu ayette iki istiare bulunmaktadır. Birisi Yüce Allah’ın  اِذَا رَاَتْهُمْ [Onları gördüğünde] sözüdür. Bu ifade, -ondan Allah’a sığınırız- cehennem ateşinin tasviri hakkındadır ki ateş için görme vasfı doğru olmaz. Allahu a’lem, bu ifadeyle kastedilen şudur: Cehennem ateşi onlara göre öyle bir mesafede bulunur ki şayet görme vasfıyla nitelenen varlık o mesafede bulunsaydı onları (cezalandırılacaklarını) görürdü. Bu ince tevillerden ve ilginç yorumlardandır. 

 Qarane قرن:  إقْتِرانٌ sözcüğü iki veya daha fazla nesnenin herhangi bir manada bir araya toplanması manası itibarıyla izdivac sözcüğü gibidir.

  Filan kişi doğum zamanı itibarıyla filan gibidir denmek istendiğinde قَرْنٌ  qarn lafzı kullanılır. قَرْنٌ aynı zaman diliminde bulunmaları açısından bir araya gelmiş topluluktur; nesil/ göbek/ kuşak gibi.. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de türevleriyle 43 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri karin, kurun, akran, karine, iktiran, mukârenet ve Kârun'dur. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

وَاِذَٓا اُلْقُوا مِنْهَا مَكَاناً ضَيِّقاً مُقَرَّن۪ينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراًۜ

Ayet  atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan,cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

إِذَا : Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

إِذَا ’dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a) إِذَا  fiil cümlesinden önce gelirse zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b) إِذَا ’nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına  ف ’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır.

c) Sükun üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اُلْقُوا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. اُلْقُوا  damme üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur.  مِنْهَا  car mecruru  مَكَاناً ’nın haline mütealliktir. 

مَكَاناً  mekân zarfı olup  اُلْقُوا  fiiline mütealliktir.  ضَيِّقاً  kelimesi  مَكَاناً ’nin sıfatı olup lafzen mansubdur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مُقَرَّن۪ينَ  kelimesi  اُلْقُوا ’nun failinin hali olup nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

فَ  karinesi olmadan gelen  دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراً  cümlesi şartın cevabıdır.

دَعَوْا  mahzuf elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

İşaret ismi  هُنَالِكَ  mekân zarfı,  دَعَوْا  fiiline mütealliktir, mahallen mansubdur.  ثُبُوراً mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

اُلْقُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. 

وَاِذَٓا اُلْقُوا مِنْهَا مَكَاناً ضَيِّقاً مُقَرَّن۪ينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراًۜ

Ayet, وَ ’la önceki ayete atfedilmiştir. Cümleler arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır. Şart cümlesi olan  اُلْقُوا مِنْهَا مَكَاناً ضَيِّقاً, müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumundadır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

اُلْقُوا  fiili, meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Kur’an-ı Kerim’de tehdit, uyarı ve korkutma manası olan fiiller genellikle meçhul sıyga ile gelir.

Meçhul bina, naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

ضَيِّقاً  kelimesi,  مَكَاناً  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

مُقَرَّن۪ينَ  kelimesi  اُلْقُوا  fiilinin failinden haldir. Hal cümleleri, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır.

مَكَاناً ’deki tenvin tahkir içindir.

فَ, karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُوراً, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107) 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mef’ûl olan  ثُبُوراً  bütün cinslere delalet eden masdar kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir. 

Ölümü çağırırlar ifadesinde istiare vardır. Ölüm arzu edilen, hoşlanılan bir varlığa benzetilmiştir. Bu istiare, onların, ölümü ve helak olmayı istetecek kadar korkunç bir azap içinde olduklarını muhataba hissettirmek için yapılmıştır.

ضَيِّقاً  (Dar) bir yerine denilmesi, cehennem azabının şiddetini ifade etmek içindir. Zira keder darlıkta, ferahlık da genişliktedir. Cennetin, ‘genişliği gökler ve yer kadardır’ şeklinde vasıflandırılmasının sırrı da budur. (Ebüssuûd)

مَكَاناً (Onun bir yeri)  في مكانٍ  demektir,  مِنْهَا  da beyaniyyedir, başa geçerek hal olmuştur.  مَكَاناً ضَيِّقاً  (dar bir yerine) azabın artması içindir; çünkü sıkıntı darlıkladır, ferahlık da bollukladır. Bunun içindir ki Allah Teâlâ cenneti: “Eni göklerle yerin eni kadar” diye nitelemiştir. (Beyzâvî)

Ayet-i kerimede geçen  ضَيِّقاً  kelimesi şeddesiz olarak da okunmuştur. Ayet-i kerimede geçen  مِنْهَا  car mecruru,  مَكَاناً  kelimesinden haldir. Çünkü aslında  mekânın sıfatıdır (Takaddüm edince hal olarak irablanmıştır). Yine ayet-i kerimede geçen  مُقَرَّن۪ينَ  kelimesi çokluk ifade etmesi için şeddelenmiştir. (Celâleyn Tefsiri) 

11-12-13. ayetlerin sonlarındaki  ثُبُوراًۜ - سَع۪يراًۚ  -  زَف۪يراً  kelimelerinde seci vardır.

الإلْقاءُ, fırlatma demektir. Burada hakaretten kinayedir. (Âşûr)

لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً وَاحِداً وَادْعُوا ثُبُوراً كَث۪يراً

Fiil cümlesidir.  لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ  cümlesi mukadder mekulü’l-kavlin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. Takdiri, ...تقول لهم الملائكة  (Melekler onlara der ki…) şeklindedir.

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَدْعُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  الْيَوْمَ  zaman zarfı olup  تَدْعُوا  fiiline mütealliktir, mahallen mansubdur. 

يَوْمَ  hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

ثُبُوراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  وَاحِداً  kelimesi  ثُبُوراً ’ın sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  atıf harfidir.  ادْعُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  ثُبُوراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  كَث۪يراً  kelimesi  ثُبُوراً  sıfatı olup fetha ile mansubdur.

لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً وَاحِداً وَادْعُوا ثُبُوراً كَث۪يراً

Ayetin fasılla gelen ilk cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. Takdiri,  تقول لهم الملائكة (Melekler onlara der ki…) olan mahzuf sözün mekulü’l-kavlidir. Mekulü’l-kavlin amilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

Mef’ûl olan  ثُبُوراً  bütün cinslere delalet eden masdar kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

وَاحِداً  kelimesi,  ثُبُوراً  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.  وَادْعُوا ثُبُوراً كَث۪يراً  cümlesi atıf harfi  وَ’la makabline atfedilmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Atıf sebebi tezattır. Cümleler arasında inşâî olmak bakımından da mutabakat vardır. Emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen tehdit ve korkutma manasında olduğu için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً وَاحِداً  [Bir helak/ölüm çağırmayın] cümlesiyle, وَادْعُوا ثُبُوراً كَث۪يراً [çok ölüm/helak çağırın] cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

لَا تَدْعُوا  - وَادْعُوا  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb, iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr,  كَث۪يراً - وَاحِداً  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî,  ثُبُوراً ’in tekrarında ıtnab reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Onların istedikleri helak, azaplarını sona erdirecek ve kendilerini kurtaracak bir helaktır. Şu halde onlara verilen cevap, isteklerinin imkânsız olduğunu, onların bu isteğini devamını gerektirecek çetin azabın sonsuzluğunu bildirmek suretiyle kurtuluş umutlarını kesmelidir. (Ebüssuûd)

Ayette zikredilen emrin (bir kere istemeyin, birçok kere isteyin) bugün ile kayıtlandırılması, korkunçluğu ve dehşeti ziyadesiyle ifade etmek ve bugünün diğer malûm günler gibi olmadığına dikkat çekmek içindir. (Ebüssuûd)

İnkârcılarla müminlerin, dünyada yapıp ettiklerinin karşılığı olarak âhiretteki âkıbetleri hakkında çok kısa bir karşılaştırma yapılarak insanların akıllarını başlarına almaları öğütlenmektedir.

Yukarıdaki cehennem tasvirine mukabil burada cennetin iki özelliği öne çıkarılmıştır: a) Cennet hayatının ve mutluluğunun sonsuz oluşu, 

b) Orada bulunanların, diledikleri bütün güzellikleri elde edebilecekleri. Âyette bunun müttakilere (takvâ sahipleri) Allah’ın bir vaadi olduğu bildirilmektedir. Burada müminlerin inanç ve yaşayışları hakkında ayrıntılı bilgi verilmeden onlar sadece takvâ sahipleri olarak anılmıştır. Bu da gösteriyor ki Kur’an dilinde takvâ kavramı, imandan başlamak üzere Allah’a itaat ve saygı anlamı taşıyan bütün olumlu tutum ve davranışları içermektedir. Bunu dikkate alarak âyetteki söz konusu kelimeyi, “Allah’a saygılı olmayı ilke haline getirmiş olanlar” şeklinde çevirmeyi uygun bulduk.

“Bu, rabbinin, gerçekleşmesi istenen bir vaadidir” şeklinde çevirdiğimiz 16. âyetin son cümlesi değişik şekillerde açıklanmış olup bunların ikisi şöyledir: a) Müminlerin ebedî kalacakları ve diledikleri her şeyi elde edebilecekleri cennet, onların, “Rabbimiz! Peygamberlerine vaad ettiğin şeyleri bize de ver” diye dua ederek gerçekleşmesini daha dünyadayken istedikleri ilâhî bir vaaddir. b) Bu cennet, Allah’ın, yerine getirilmesi kesin olan, kendisinden gerçekleştirmesi istenecek olan bir vaadidir (Taberî, XVIII, 188-189). Allah’ın vaadinden dönmesi düşünülemeyeceği için (Hac 22/47; Rûm 30/6) bu vaadini de mutlaka yerine getirecektir.

قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَۜ 

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir. Mekulü’l-kavli, اَذٰلِكَ خَيْرٌ ’dir.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

Hemze istifhâm harfidir. İşaret zamiri  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ل  harfi buud yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir. 

خَيْرٌ  mübtedanın haberi olarak lafzen merfûdur. خَيْرُ  kelimesi ism-i tafdil kalıbındandır. Çok kullanıldığı için başındaki hemze hazf edilmiştir. (Âşûr)

اَمْ, munkatıadır.  بل  ve hemze manasındadır.Çoğunlukla soru edatlarıyla birlikte kullanılır ve muhataptan bu edatın öncesi ile sonrasındaki unsurlardan birini tayin ve tercih etmesini zorunlu kılar.Genellikle soru edatı olan hemze ile (اَ) birlikte kullanılır. İkiye ayrılır: 

1. Muttasıl  اَمْ

2. Munkatı’  اَمْ  (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَنَّةُ  kelimesi mübteda olan  ذٰلِكَ ’ye matuftur. Aynı zamanda muzâftır. الْخُلْدِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

الَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  جَنَّةُ ’in sıfatı olarak mahallen merfûdur.  İsm-i mevsûlun sılası  وُعِدَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وُعِدَ  fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir.  الْمُتَّقُونَ  kelimesi naib-i fail olup ref alameti و ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

كَانَتْ لَهُمْ جَزَٓاءً وَمَص۪يراً

İsim cümlesidir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هى’dir.  تْ  te’nis alametidir. 

لَهُمْ  car mecruru  جَزَٓاءً ’e matuftur.  جَزَٓاءً  kelimesi  كَانَتْ ’in haberi olup lafzen mansubdur.  مَص۪يراً  atıf harfi  وَ ’la  جَزَٓاءً ’e matuftur. 

قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

قُلِ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اَذٰلِكَ خَيْرٌ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen azarlama ve alaya alma amacı taşıdığı için mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Sübut ve istikrar ifade eden isim cümlesinde haber olan  خَيْرٌ, ism-i tafdil vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Müsnedün ileyhin işaret ismiyle gelmesi, işaret edilene tahkir manasının yanında müsnedin, muhatabın zihninde daha iyi tasavvur edilerek yerleşmesi içindir.

ذٰلِكَ  ile işaret edilen cennetin karşıtı ve  اَمْ ’in muadili olan; cehennemliklerin durumudur. Duruma işaret edilen ذٰلِكَ ’de istiare vardır.

Bilindiği gibi işaret isimleri mahsus şeyler için kullanılır. Burada olduğu gibi aklî bir şeye işaret ismiyle işaret edilirse aklî olan hissî olana benzetilmiş olduğundan istiare oluşur. Câmi’, her ikisindeki vücudun tahakkukudur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri, Beyân İlmi)

Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamda bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Mûsâ, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan Suresi 57, s. 190)

جَنَّةُ الْخُلْدِ  atıf harfi   اَمْ ’le mübteda olan  ذٰلِكَ ’ye atfedilmiştir.

جَنَّةُ  için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّت۪ي ’nin sılası olan  وُعِدَ الْمُتَّقُونَۜ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafât, s. 107)

Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı  sanatıdır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayette bedi‘ ilminde ihtibâk diye isimlendirilen sanat vardır. İhtibâk: kelamın başında zikredilen şeyin sonunda hazfedilmesi, sonunda mezkûr olanın da baş tarafta hazf edilmesidir. Burada ilk cümlenin haberi olan  خَيْرٌ  kelimesi ikinci cümlede zikredilmemiştir.

وُعِدَ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ  ayetinde hemzenin takri’ ve tehekküm (azarlama ve alaya alma) anlamında kullanıldığını belirtilir. Ayetteki hemze tasavvur,  اَمْ  muttasıldır. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı) 

Hemzeyle hem tasdik hem tasavvur sorulabilir. Tasdik sorusundan sonra  اَمْ  gelirse bu munkatı  اَمْ ’dir ve idrâb manasındadır. Tasavvur sorusundan sonra muttasıl  اَمْ  gelir, bunu da muadil takip eder. Böylece inşâyı habere çevirir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

قُلْ اَذٰلِكَ خَيْرٌ اَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ  [De ki: Bu mu daha hayırlıdır yoksa muttakilere vaat olunan ölümsüzlük cenneti mi?] ifadesindeki işaret azabadır; istifham, ism-i tafdil ve tereddüt edâtı  اَمْ  alayla beraber azarlama içindir ya da işaret hazineye ve cennetedir. Mevsûle raci zamir de mahzuftur. Cennetin  الْخُلْدِ ’e izafeti medih içindir ya da ebediliğini göstermek içindir ya da dünya cennetlerinden ayırmak içindir. (Beyzâvî)

Sonsuzluk cenneti denilmesi, cennetin methi içindir. Diğer bir görüşe göre ise dünya cennetlerinden ayırt etmek içindir. Burada takva sahiplerinden murad, mutlak olarak takva vasfını taşıyanlardır; yoksa takvanın yalnız ikinci yahut üçüncü mertebesinde olanlar değildir. (Ebüssuûd) 

كَانَتْ لَهُمْ جَزَٓاءً وَمَص۪يراً

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istikrar ifade eden bu isim cümlesinde takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  لَهُمْ, nakıs fiil  كَانَ ’nin haberi olan  جَزَٓاءً ’e ihtimam için takdim edilmiştir. 

كَان ’nin haberi isim olarak geldiğinde, haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Mûsâ , Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan)

كَانَ ’nin mazi sıygasıyla gelmesi, Allah Teâlâ’nın vadettiği bir şeyin ileride gerçekleşeceğinin  mutlak olduğunun işaretidir. (Keşşâf, Furkan Suresi 16)

Yani o cennet, Allah'ın ilminde yahut Levh-ı Mahfûz'da, daha önce belirtildiği gibi lütufkâr ilâhi vaat gereğince amellerinin karşılığı olarak takva sahiplerinin mekânı ve varacakları yer olmuştur. Yahut bu husus geçmiş fiil kipi ile yani, (olmuştur) şeklinde ifade edilmiştir. Çünkü Allah'ın vaadi mutlaka gerçekleşir. İşte bundan dolayı bu husus, gerçekleşmiş ve vaki olmuş gibi anlatılmıştır. (Ebüssuûd)

لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَٓاؤُ۫نَ خَالِد۪ينَۜ 

لَهُمْ  car mecruru mübteda  مَا ’nın mahzuf mukaddem haberine mütealliktir. 

ف۪يهَا  car mecruru mahzuf habere mütealliktir. 

Müşterek ism-i mevsûl  مَا  muahhar mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَشَٓاؤُ۫نَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَشَٓاؤُ۫نَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

خَالِد۪ينَ  kelimesi  يَشَٓاؤُ۫نَ ’nin  failinin hali olup nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “Nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

خَالِد۪ينَ  sülâsi mücerredi  خلد  olan fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 كَانَ عَلٰى رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُ۫لاً

İsim cümlesidir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

كَانَ ‘nin ismi müstetir olup takdiri هو ’dir.  عَلٰى رَبِّكَ  car mecruru  وَعْداً ’nin mahzuf haline mütealliktir.  وَعْداً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.  مَسْؤُ۫لاً  kelimesi  وَعْداً ’nin sıfatı olup mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

مَسْؤُ۫لاً  sülâsi mücerredi  سأل  olan fiilin ism-i mef’ûlüdür.

لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَٓاؤُ۫نَ خَالِد۪ينَۜ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

İsim cümlesi formunda gelmiş, faide-i haber inkârî kelamdır. Sübut ve istimrar ifade eden cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatı vardır.  ف۪يهَا, mahzuf mukaddem habere mütealliktir. Mübteda olan ismi mevsûl  مَا, muahhar mübtedadır. Sılası müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle ifade edilmesi sonraki habere dikkat çekmek içindir.

خَالِد۪ينَ  kelimesi  يَشَٓاؤُ۫نَ  failinin halidir. Hal ıtnâb babındandır. İsm-i fail kalıbında gelmiştir.

كَانَ عَلٰى رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُ۫لاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatı babındandır.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nakıs fiil  كَانَ ’nin dahil olduğu cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Car mecrur عَلٰى رَبِّكَ , ihtimam için amili olan  كَانَ ’nin haberi  وَعْداً ’e takdim edilmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesinde takdim-tehir sanatı vardır.

Peygamberimize ait  كَ  zamirinin  رَبِّ  ismine izafeti Hz. Peygambere tazim, teşrif ve destek ifade eder.

مَسْؤُ۫لاً  kelimesi,  وَعْداً  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Önceki ayetteki  وُعِدَ  ve bu ayetteki  يَشَٓاؤُ۫نَ  kelimelerindeki zamir mahzuf olup ibare  وُعِدَهَا  المُتَّقُونَۜ وَمَا يَشَٓاؤُ۫نَهُ  şeklindedir.  كَانَ  geçmiş zaman kipinin kullanılması, Allah Teâlâ’nın vadettiği bir şeyin ileride mutlaka gerçekleşmek bakımından sanki geçmişte olmuş bitmiş bir şey gibi olması sebebiyledir. Veya ifade (Bu husus, Allah onlara haber vermeden uzun zaman önce Levh-i Mahfuz’da cennetin onların amellerinin mükâfatı ve gidecekleri yer olduğu yazılıydı) anlamındadır. 

Bu âyetlerden anlaşıldığına göre büyük yargı gününde, mutlak adaletin gerçekleşeceği kıyametteki sorgulamada Allah, putperestlerle diğer çok tanrıcı inanç sahiplerinin taptıkları varlıkları da huzurunda sorgulayacak ve bunlar, kendilerine tapanların aleyhinde şahitlik edeceklerdir. Muhammed Esed, –Kur’an’ı rasyonelleştirme şeklindeki hâkim çabasının bir sonucu olarak– burada “bazı müfessirlerin söylediği gibi ‘yargı günü’nde konuşturulacak olan cansız putlara değil, fakat tanrılaştırılan akıl sahibi varlıklara, yani peygamberlere, azizlere, velîlere” hitap edildiğini savunuyorsa da bu görüşe tam olarak katılmak mümkün değildir. Bu âyetlerin, Esed’in belirttiği inanç gruplarıyla da ilgili olduğu muhakkaktır. Ancak sûrenin 3. âyetinden itibaren geniş ölçüde Mekke putperestlerine hitap edilmekte, onların inanç ve tutumları eleştirilmektedir. Bu putperestler, geçmişleriyle bol bol övünmekle beraber peygamberlere, azizlere, velîlere tapmıyorlardı; onlarda ata ruhlarına tapınma inancı da yoktu. Temel dinî tutumları, bazı gök cisimlerini ve onların sembolleri olarak yaptıkları putları tanrı sayıp onlara tapmaktı. İşte burada yüce Allah’ın sınırsız kudretiyle âhirette bu tapılan varlıklara can vererek onlara şahitlik yaptıracağı; bunların da müşriklerin sorumluluğunun kendilerine ait olduğu, müşriklerin inandıkları gibi kendileri şuurlu ve iradeli varlıklar olsalardı Allah’a dayanıp güvenmekten başka bir şey yapamayacaklarını ve müşriklerin –Allah’ın verdiği nimetleri yerinde kullanmak şöyle dursun– bu nimetler yüzünden Allah’ı unutup yoldan çıktıklarını ifade edecekleri; böylece putperestlerin suçları sabit olunca hak ettikleri şekilde cezalandırılacakları bildirilmektedir.

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَوْمَ  zaman zarfı, mahzuf fiile mütealliktir. Takdiri, اذكر (zikret ) şeklindedir.

يَوْمَ  hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَحْشُرُهُمْ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَحْشُرُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

Müşterek ism-i mevsûl  مَا  atıf harfi  وَ ’la  يَحْشُرُهُمْ ’deki zamire matuftur. İsm-i mevsûlun sılası  يَعْبُدُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَعْبُدُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  

مِنْ دُونِ  car mecruru mahzuf hale mütealliktir. Takdiri, يعبدونه (Ona ibadet ederler.) şeklindedir. Aynı zamanda muzâftır.  اللّٰهِ  lafza-i celâli muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.   

فَيَقُولُ ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَٓاءِ اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَۜ

Ayet atıf harfi  فَ  ile  يَحْشُرُهُمْ ‘a matuf olup mahallen mecrurdur. 

يَقُولُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Mekulü’l-kavli,  ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ ’dür.  يَقُولُ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

Hemze istifhâm harfidir. Munfasıl zamir  اَنْتُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur. 

اَضْلَلْتُمْ  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

اَضْلَلْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.  عِبَاد۪ي  mef’ûlün bih olup mukadder fetha ile mansubdur. Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  هٰٓؤُ۬لَٓاءِ  işaret ismi  عِبَاد۪ي ’nin sıfatı veya bedel olarak mahallen mansubdur. 

اَمْ  munkatıadır.  بل  ve hemze manasındadır. 

Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ضَلُّوا السَّب۪يلَۜ  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

ضَلُّوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  السَّب۪يلَۜ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  

اَضْلَلْتُمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  ضلل ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. 

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَيَقُولُ ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَٓاءِ اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَۜ

Ayet, 15 ayetteki istînâfa atfedilen ilk cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Zaman zarfı  يَوْمَ, takdiri  اذكر  (hatırla) olan mahzuf fiile mütealliktir. Muzâfun ileyh olan  يَحْشُرُهُمْ  cümlesi, muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَحْشُرُهُمْ  fiilinin mef’ûlune matuf olan müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası  يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.  دُونِ اللّٰهِ  izafeti, gayrının tahkiri içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  tabirinin, Allah'tan gayrı ve Allah ‘la beraber olmak üzere iki manası vardır. (Medine Balcı, Dergâhü’l Kur’an, c. 8, s. 723)

مَا يَعْبُدُونَ  [Taptıkları şeyler] ifadesiyle kendisine tapınılan melekleri, Hz. İsa ve Üzeyir’i kastedilmektedir. Kelbî’nin, “Bunlar Allah’ın konuşturacağı putlardır.” dediği de nakledilmiştir. İfadenin, hepsini içine alıyor olması da mümkündür. Şayet  مَا  akıllı varlıklar için nasıl kullanılabilmiş?” dersen şöyle derim: Bu kelime genellikle hem akıllı hem de akılı olmayan varlıklar için kullanılır. Şöyle ki: Uzakta bir canlı gördüğün zaman ماَ هُوَ  (Şu ne?) dersin. İnsandır diye cevap verildiğinde ise “Kim o?” dersin. Akıllı varlıklar için  مَنْ ’in kullanılması da bunu göstermektedir. Veya  مَا يَعْبُدُونَ  ifadesiyle mahiyetin tavsifi de murad edilmiş olabilir; adeta mabutları denmektedir. Nitekim Zeyd’in sıfatını sormak istediğin zaman, Uzun mu kısa mı?, Hukukçu mu doktor mu? anlamında  ماَ ذَيْدٌ Zeyd nedir? dersin. (Keşşâf)  

فَيَقُولُ ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَٓاءِ  cümlesi atıf harfi  فَ  ile  يَحْشُرُهُمْ  cümlesine atfedilmiş olup müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

يَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَٓاءِ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen takri’ ve tevbih (azarlama ve paylama) murad edildiği için mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca mütekellimin Rabbi Teâlâ olması dolayısıyla bu cümlede, tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Allah’a ait mütekellim zamirinin yer aldığı  عِبَاد۪ي  izafeti, kullara tekrim içindir.

Aynı kulların işaret ismiyle işaret edilmesi Allah Teâlâ’nın onları önemsediğinin göstergesidir. Yani tazim içindir.

اَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَ  cümlesi,  اَمْ  atıf harfiyle makabline atfedilmiştir. Sübut ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedin mazi fiil sıygasında gelmesi, hükmü takviye, hudûs, sebat ve istikrar ifade etmiştir.

السَّب۪يلَ  kelimesi yol demektir. Hedefe ulaştırması bakımından benzer oldukları için din, yola benzetilmiştir. Müşebbeh (müsteârun leh) hazf edilmiş, müşebbehün bih (müsteârun minh) kalmıştır. 

يَحْشُرُهُمْ - اللّٰهِ  kelimelerinde izmardan izhara geçişte ve  عِبَاد۪ي - دُونِ اللّٰهِ  ifadeleri arasında güzel bir iltifat sanatı vardır. 

اَضْلَلْتُمْ - ضَلُّوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

ءَاَنْتُمْ اَضْلَلْتُمْ عِبَاد۪ي هٰٓؤُ۬لَٓاءِ  cümlesiyle  هُمْ ضَلُّوا السَّب۪يلَۜ cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

Bu ayette  ضَلال  veya  إضْلال  (fiil) meydana gelmiş olduğundan soru bu fiiler hakkında değildir. Buna göre soru,  اَضْلَلْتُمْ  fiilindeki muttasıl olan faile yani  تُمْ ’e yöneliktir. Bu nedenle fiilden önce ve istifham edatından hemen sonra bu muttasıl failin munfasıl şekli  اَنْتُمْ  mübteda olarak gelmek suretiyle vurgulanmıştır. 

Allah Teâlâ, bu ayetteki soruya verilecek cevabı bilmesine rağmen söz konusu soruyu sorması tapılan putların; [Senin şanın yücedir, senden başka veliler edinmek bize yaraşmaz. Fakat sen onları ve atalarını nimet verip yaşattın, bolluk içinde dünyaya daldılar da seni anmayı unuttular ve helaki hak eden bir topluluk oldular. (Furkan Suresi 18)] cevabını ikrar etmesini sağlamak içindir. Bu ikrar üzerine de Allah, mabudları ve putperestleri yalanladığı için onları azarlayacaktır. Böylece, müşriklerin pişmanlıkları artarken Müslümanlar da böyle utanç verici bir durumdan kurtuldukları için sevineceklerdir. (Sahip Aktaş, Kur’an’da İstifhâm Üslûbu)

قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَـنَٓا اَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَٓاءَ

Fiil cümlesidir. قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Mekulü’l-kavli,  مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَـنَٓا ’dır. قَالُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

سُبْحَانَكَ  mahzuf fiilin mef’ûlü mutlakı olarak mahallen mansubdur. Takdiri,  نسبّح (tesbih ederiz) şeklindedir.

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هو’dir.  يَنْبَغ۪ي لَـنَٓا  cümlesi  كَانَ ’nin haberi olarak mahallen mansubdur. 

يَنْبَغ۪ي  fiili mukadder  ي  üzere damme ile merfû muzari fiildir.  لَـنَٓا  car mecruru  يَنْبَغ۪ي  fiiline müteallıktır. اَنْ  ve masdar-ı müevvel fail olarak mahallen merfûdur. 

نَتَّخِذَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

Kalp fiilleri (iki mef’ûl alan fiiller); bir mef’ûl ile manası tamamlanamayıp ikinci mef’ûle ihtiyaç duyan fiillerdir. Bu fiiller isim cümlesinin önüne gelirler, mübteda ve haberi iki mef’ûl yaparak nasb ederler. 3 gruba ayrılırlar:

1. Bilmek manasında olanlar.

2. Sanmak manası ifade edenler, kesine yakın bilgi ifade ederler. “Sanmak, zannetmek, saymak, kendisine öyle gelmek” gibi manalara gelir.

3. Değiştirme manası ifade edenler. Aynı anlama gelmedikleri halde görevleri itibarıyla onlara benzerliklerinden kalp fiilleri adı altına girmişlerdir.

Değiştirme manasına gelen fiiller “etti, yaptı, kıldı, edindi, dönüştürdü, değişik bir hale getirdi” gibi manalara gelir.

Bilgi ve zan fiillerinden sonra bazen  اَنَّ ’li ve  اَنْ ’li cümleler gelir, bu cümleler iki mef’ûl kabul edilir. Bilmek, sanmak ve değiştirme manasına gelen bu fiiller 3 şekilde gelebilir: 1) İki mef’ûl alanlar, 2) İki mef’ûlünü masdar-ı müevvel cümlesi olarak alanlar, 3) İki mef’ûlü hazif olanlar. Kalp fiilleri iki mamûlü arasında olduğunda amel etmeleri de etmemeleri de caizdir.

Bu ayette  اتَّخَذَ  fiili değiştirme manasına gelen fiillerdendir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنْ دُونِ  car mecruru mahzuf ikinci mef’ûlün bihe mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ اَوْلِيَٓاءَ  mef’ûlün bih olarak lafzen mansub, mahallen mecrurdur.  

اَوْلِيَٓاءَ  kelimesi sonunda zaid yani kelimenin kök harflerinden olmayan elif-i memdude olan isimlerden olduğu için gayri munsariftir.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarif “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

نَتَّخِذَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  أخذ ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

يَنْبَغ۪ي  fiili,sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil infi’âl babındadır. Sülâsîsi  بغي ’dir. 

Bu bab fiile mutavaat, mücerred yapıdaki asıl anlamıyla kullanılması gibi anlamlar katar.

وَلٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَاٰبَٓاءَهُمْ حَتّٰى نَسُوا الذِّكْرَۚ 

وَ  atıf harfidir. لٰكِنْ  istidrak harfidir. اِنَّ  gibi ismini nasb haberini ref eder. Bazı müfessirlere göre  de gibi cümleyi tekid eder.

İstidrak: düzeltmek, telafi etmek, hatayı tamir etmek, kusuru örtmek gibi anlamlara gelir.Önceki sözden doğan eksikliği, hatayı veya yanlış anlaşılma ihtimalini istisnaya benzer biçimde ortadan kaldıracak bir kısmın getirilmesine istidrak adı verilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

مَتَّعْتَهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

اٰبَٓاءَهُمْ  atıf harfi  وَ ’la  مَتَّعْتَهُمْ ‘deki mef’ûlun bihe matuftur.

حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, حَتّٰى  harf-i ceriyle  مَتَّعْتَهُمْ  fiiline mütealliktir. 

نَسُوا  fiili damme üzere mebni mazi fiildir. Mahallen mansubdur. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. الذِّكْرَۚ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

مَتَّعْتَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  متع ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَكَانُوا قَوْماً بُوراً

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamirdir, mahallen merfûdur.  قَوْماً  kelimesi  كَانُوا ’nun haberi olup lafzen mansubdur.  بُوراً  kelimesi  قَوْماً’in sıfatı olup lafzen mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَـنَٓا اَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَٓاءَ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İtiraziyye olarak gelen cümlede  سُبْحَانَكَ  mahzuf bir fiilin mef’ûlun mutlakı olarak mansubdur. Sözü pekiştirme, yanlış anlamayı önleme, tenzih, dua ve tenbih gibi çeşitli gayelere binaen araya girmiş saplama bir cümle olan itiraz cümleleri ıtnâb babındandır. Ana cümlenin anlamına tesiri yoktur.

سُبْحَانَ  masdarı, zaman ve faille kayıtlı olmaksızın mutlak olarak tesbîh fiilini ifade eder. Masdar, tesbih eden kişi olsa da olmasa da tesbîh fiiline ve istiğrak olarak bütün zamanlara delalet eder. Dolayısıyla mana şöyledir: “Allah, tesbih eden olsun ya da olmasın daima tesbihi hak edendir. (Fâdıl Sâlih Samerrai, Beyanî Tefsir Yolu c. 1, s. 275)

سُبْحَانَ  kelimesi de zaman zaman taaccüp ifade eden yapılarda kullanılmıştır. Resulden pek çok mucize getirmemesi halinde kendisine iman etmeyeceklerini dillendiren inkârcılara karşı, Resulullah’tan  سُبْحَانَ رَبّي  demesinin istenmesi aynı zamanda bu yersiz ve akıl dışı istekler karşısında gösterilmesi gereken şaşkınlık ifadesi olarak kabul edilebilir. (İsmail Bayer, Keşşâf Tefsirinde Belâgat Uygulamaları)  

İtiraz cümleleri ıtnâb babındandır.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  مَا كَانَ يَنْبَغ۪ي لَـنَٓا اَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَٓاءَ  cümlesi, menfi  كَانَ’nin dahil olduğu, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedin muzari fiille gelmesi hükmü takviye, hûdûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ اَوْلِيَٓاءَ  cümlesi, masdar teviliyle  يَنْبَغ۪ي  fiilinin faili konumundadır.

Masdar-ı müevvel cümlesi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Fiilin ilk mef’ûlünün hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Car mecrur  لَـنَٓا, faile ihtimam için takdim edilmiştir.

Ayet-i kerîme’de geçen  اَوْلِيَٓاءَ  kelimesi birinci mef’ûl,  مِنْ  ise zait olup menfiliği kuvvetlendirmektedir. Bundan önce geçen  مِنْ دُونِكَ  de ikinci mef’ûldür. (Celaleyn Tefsiri)

مِنْ دُونِكَ  sözündeki  مِنْ  ibtidaiyye içindir. (Âşûr)

مِنْ اَوْلِيَٓاءَ  sözündeki  مِنْ, umumi olumsuzluğu tekid etmek için zaiddir. Nefy siyakında nekre umuma işarettir. (Âşûr) 

مَا كَانُ ’li olumsuz sıygalar, gerçekleşmesi aklen caiz olmayan umumi olumsuzluk için kullanılır. (Sâbûnî, Safvetu't Tefasir, 3/79)

كَان ’nin haberinin muzari fiili olarak gelmesi, durumun yenilenerek tekrar ettiğine (teceddüt) işaret eder. (Vakafât, s. 103)

وَلٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَاٰبَٓاءَهُمْ حَتّٰى نَسُوا الذِّكْرَۚ وَكَانُوا قَوْماً بُوراً 

Ayetin bu cümlesi  وَ ‘la mekulü’l-kavle atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümleye dahil olan  لٰكِنْ, istidrak harfidir.

لٰكِنْ  kendisinden sonra gelen cümleye, önceki cümlenin hükmüne muhalif bir hüküm kazandırır. Bu yüzden kendisinden önce, sonradan gelecek cümleye muhalif veya mütenakız bir sözün geçmesi lazımdır. (İtkan, c. 2, s. 474)

Gaye bildiren cer harfi  حَتّٰٓى, akabindeki  نَسُوا الذِّكْرَۚ  cümlesini gizli  أن ’le masdara çevirmiştir.  حَتّٰٓى  ile birlikte  مَتَّعْتَهُمْ  fiiline müteallik olan masdar-ı müevvel, mazi fiil sıygasında lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Buradaki  ذِكر ’in mahiyeti hakkında iki görüş vardır: Birincisine göre bundan kasıt peygamberlere indirilmiş ve onlara okunan ilâhi kitaplardır. Onlar bu kitap gereğince amel etmeyi terkettiler. Bu açıklamayı İbn Zeyd yapmıştır. İkinci görüşe göre de burada ذِكر ’den maksat onlara yapılan iyiliklere ve ilahi nimetlere karşı şükürdür. Onlar şükrü terkettiler demektir. (Kurtubî) 

Makabline matuf olan  وَكَانُوا قَوْماً بُوراً  cümlesinin atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Nakıs fiil  كَان ’nin dahil olduğu, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

بُوراً , nakıs fiil  كَان ’nin haberi olan  قَوْماً  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır. 

كَان ’nin haberi, isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur.

مَا كَانَ  - كَانُوا  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları,  نَسُوا - الذِّكْرَ  kelimeleri arasında ise tıbâk-ı îcab sanatı vardır. 

Helak olan bir kavim;  هاَلِكِين  demektir ki بُوراً  masdardır, sıfat olarak kullanılmıştır.

Bunun içindir ki tekili ve çoğulu birdir. Ya da  عائذ  ve عوذ  kelimeleri gibi بائر ’in cemisidir. (Beyzâvî) 

فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَۙ 

Fiil cümlesidir.  فَ  istînâfiyyedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. 

كَذَّبُوكُمْ  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

مَا  ve masdar-ı müevvel  بِ  harf-i ceriyle  كَذَّبُوكُمْ  fiiline mütealliktir. 

تَقُولُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

كَذَّبُوكُمْ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  كذب ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 فَمَا تَسْتَط۪يعُونَ صَرْفاً وَلَا نَصْراًۚ 

ف  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَسْتَط۪يعُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  صَرْفاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  

وَ  atıf harfidir. لَا  zaid harftir. لَا  nefy harfinin tekrarı olumsuzluğu tekid içindir. 

نَصْراً  atıf harfi  وَ ’la  صَرْفاً ’e matuftur.  

تَسْتَط۪يعُونَ  fiili sülâsi mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındandır. Sülâsisi,  طوع ’dır. 

Bu bab fiile taleb,tahavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamlar katar. 

 وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَاباً كَب۪يراً

وَ  istînâfiyyedir.  مَنْ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur.

يَظْلِمْ  şart fiili olup meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.  مِنْكُمْ  car mecruru  يَظْلِمْ ’ın failinin haline mütealliktir. 

فَ  karinesi olmadan gelen  نُذِقْهُ  cümlesi şartın cevabıdır.  نُذِقْهُ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  عَذَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. كَب۪يراً  kelimesi  عَذَاباً ’in sıfatı olup lafzen mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَۙ 

فَ  istînâfiyyedir. Tahkik harfi  قَدْ ’la tekid edilmiş, müspet mazi fiil cümlesi faide-i haber talebî kelamdır. 

قَدْ  harfi sadece fiilin başına gelen bir tekid harfidir. Nahivciler bu harfin dört şekli olduğunu söylerler: Kesinlik ve yakınlık ifadesi için mazi fiilin başına gelir. Muzari fiilin başına geldiği zaman ise bazen azlık bazen da çokluğa delalet eder. Ancak belâgat alimlerinin sözlerinden anladığımıza göre fiilin gerçekleştiği anlatılmak isteniyorsa  قَدْ  harfi, başına geldiği fiil için ister mazi ister muzari olsun tekid ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi, Âşûr, Enam Suresi 33)

Masdar harfi  مَا ’nın sılası olan  تَقُولُونَ, masdar tevilinde olup başındaki harf-i cerle birlikte  كَذَّبُوكُمْ  fiiline mütealliktir. Masdar-ı müevvel, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

فَمَا تَسْتَط۪يعُونَ صَرْفاً وَلَا نَصْراًۚ 

فَ  ile öncesine atfedilmiştir. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Muzari fiil teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

وَلَا نَصْراً  ibaresi,  صَرْفاً ’e matuftur. Nefiy harfi  لَا, olumsuzluğu tekid için gelmiş zaid harftir.

Mef’ûl olan  صَرْفاً  ve  نَصْراًۚ  kelimelerindeki tenvin nev ve kıllet ifade eder. Olumsuz siyakta nekre umum ve şümule işarettir.

صَرْفاً  kelimesi ile azabı sizden def edemezler, çare bulamazlar denilmiştir ki  إنَّهُُ لَيَتَصَرّفُ  kavlinden gelir, çare arıyor demektir. (Beyzâvî) 

وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَاباً كَب۪يراً

وَ , istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi olan  وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

من , mübteda olarak merfû mahaldedir.  يَظْلِمْ مِنْكُمْ  cümlesi haberdir. 

Şart isimleri, ism-i mevsûller gibi umum ifade eder. (Halidi, Vakafât, s. 112) 

Müsnedin muzari fiil sıygasında gelmesi hükmü takviye, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

ف  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  نُذِقْهُ عَذَاباً كَب۪يراً, meczum muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır. 

نُذِقْهُ , ona tattırırız ifadesinde istiare vardır. Azap, tadılması arzu edilen lezzetli bir yiyeceğe benzetilmiştir. Bu istiareden amaç, azabın korkunçluğunu muhataba hissettirmektir. Azabın  كَب۪يراً ’le vasıflanması da bu etkiyi artırmaktadır.

عَذَاباً  için sıfat olan  كَب۪يراً, mevsûfun bir özelliğini bildiren ıtnâb sanatıdır. Kelimedeki tenvin nev, kesret ve tazim ifade eder.

عَذَاباً  - يَظْلِمْ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr,  يَظْلِمْ  - نَصْراًۚ  kelimeleri arasında ise tıbâk-ı hafî sanatları vardır.

17. ve 19. ayetlerde  يَحْشُرُهُمْ  - كَذَّبُوكُمْ  ifadelerindeki mef’ûller arasında gaibden muhataba geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır. (Müşerref Ulusu (Ülger), Arap Dili Ve Belâğatı İltifat Sanatı)

Zulmün umumî olarak zikredilmesi, bu büyük azabın tattırılmasında fasıkın da kâfire iştirakini gerektirmez. Zira bu cezanın gerekmesi için tövbe olmaması, iyi amellerin tamamen boşa gitmesi ve bize göre ilâhi affa mazhar olmaması şartları vardır. (Ebüssuûd)

Müşriklerin, 7. âyette Hz. Muhammed’in peygamberliğine itiraz olarak ileri sürdükleri iddialara cevap veren bu âyette peygamberlerin beşerî özellikler bakımından diğer insanlardan farklı olmadığına, şu halde inkârcıların ileri sürdükleri bu iddianın geçersiz olduğuna işaret edilmektedir (Râzî, XXIV, 65). “Biz kiminizi kiminiz için imtihan vesilesi yaptık” cümlesiyle ilgili olarak farklı yorumlar yapılmıştır. Bir yoruma göre burada Mekke putperestlerinin ileri gelenleriyle çoğunluğunu yoksul ve himayesiz insanların oluşturduğu müslümanlar kastedilmiştir. Âyete göre bu iki kesim, birbirleri karşısındaki tutumlarıyla bir imtihan vermektedirler. Nitekim kendilerini soylu ve üstün gören müşrikler, sıradan kişilerle aynı inancı paylaşmayı reddediyor, güya onların seviyesine düşmediklerini göstermek için inkârda daha da inatlaşmakla kalmayıp diğerlerine eza ve cefa ediyor ve bu suretle kötü bir imtihan vermiş oluyor; müslümanlar ise onlardan gördükleri hakaretlere, maddî ve mânevî baskılara sabredip Allah’a ve peygambere bağlılıklarını koruyarak iyi bir imtihan vermiş oluyorlardı.

Ancak âyeti, bu yorumu da içine alacak şekilde bütün insanlıkla ilgili olarak anlamak daha isabetli görünmektedir. Buna göre âyet, genel olarak insanlar arasındaki ilişkilerin gelişigüzel yürütülemeyeceğini, bu ilişkilerin belli insanî ve ahlâkî kuralları bulunduğunu göstermektedir. Bu kurallara uymak, kişisel çıkarlar ve benlik iddiaları yerine hak ve adalet ölçüleri içinde davranmayı zorunlu kıldığı, bu da yerine göre sabrı ve özveriyi gerektirdiği için âyette, “Bakalım sabredecek misiniz?” buyurulmuş; ardından da Allah’ın her şeyi görüp gözettiği hatırlatılmak suretiyle ödevlerini belirtilen kurallar çerçevesinde yerine getiren, böylece söz konusu sınavda başarılı olan kimselerle kurallardan saparak sınavda başarısızlık gösterenlere hak ettikleri mükâfat veya cezanın verileceğine işaret edilmiştir.

وَمَٓا اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّٓا اِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْاَسْوَاقِۜ

وَ  istînâfiyyedir.  مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

اَرْسَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  قَبْلَ  zaman zarfı olup  اَرْسَلْنَا  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

قَبْلَ  ve  بَعْدَ  muzâfun ileyhleri hazfedilince zamme üzere mebni olurlar: Bu durumdaki izafete izafetten munkatı’ zarflar (izafetten kesilen zarflar) denir.  قَبْلَ  zarfı, hem cümleye, hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olanlar grubundandır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ  lafzen mecrur, mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur.  الْمُرْسَل۪ينَ ’nin cer alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

اِلَّٓا  hasr edatıdır.  اِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ  hal cümlesi olarak mahallen mansubdur. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  هُم muttasıl zamir  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.  لَيَأْكُلُونَ  fiili  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

يَأْكُلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  الطَّعَامَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

يَمْشُونَ   atıf harfi  وَ ’la  لَيَأْكُلُونَ ’ye matuftur.  يَمْشُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

فِي الْاَسْوَاقِ  car mecruru  يَمْشُونَ  fiiline mütealliktir.

مُرْسَل۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i mef’ûlüdür.

اَرْسَلْنَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  رسل ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.  

 وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةًۜ 

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَعَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  بَعْضَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir كُمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

لِبَعْضٍ  car mecruru  فِتْنَةً ’nin mahzuf haline mütealliktir.  فِتْنَةً  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

 اَتَصْبِرُونَۚ

Hemze istifhâm harfidir.  تَصْبِرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

وَكَانَ رَبُّكَ بَص۪يراً۟

Cümle  تَصْبِرُونَ ’deki failin hali olaral mahallen mansubdur. وَ  haliyyedir. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  رَبُّكَ  kelimesi  كَانَ ’nin ismi olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

وَمَٓا اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّٓا اِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْاَسْوَاقِۜ 

وَ  istînâfiyyedir. Cümle menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

Cümle, nefiy harfi  مَٓا  ve istisna edatı  اِلَّٓا  ile oluşmuş kasrla tekid edilmiştir. Mef’ûlle hal arasındaki kasr,  الْمُرْسَل۪ينَ  maksûr/mevsuf, hal cümlesi maksûrun aleyh/mevsuf olmak üzere, kasr-ı mevsûf ale’s sıfattır.

مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ ’deki  مِنَ, tekid ifade eden zaid harftir

اِنَّ ’nin dahil olduğu  اِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ  cümlesi,  الْمُرْسَل۪ينَ ’nin halidir. Sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Hal, cümlede failin, mef’ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden ıtnâb sanatıdır.

Lam-ı muzahlakanın dahil olduğu  لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ  muzari fiil cümlesi  اِنَّ ’nin haberidir. Muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ , isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka sebebiyle üç katlı tekid ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Aynı üslupla gelen  وَيَمْشُونَ فِي الْاَسْوَاقِ  cümlesi,  .. لَيَأْكُلُونَ  cümlesine وَ ’la atfedilmiştir. Aynı üslupta gelen cümlenin atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

اَرْسَلْنَا - مُرْسَل۪ينَ  kelimeleri arasında cinâs-ı işti­kak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اِلَّٓا ‘ dan sonraki cümle mahzuf bir kelimenin sıfatıdır. Mana ise: “Bizim senden önce gönderdiğimiz bütün peygamberler mutlaka yerler ve dolaşırlardı.” şeklindedir. Burada car ve mecrurla yani  مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ  ile yetinilerek kelime hazf edilmiştir. (Keşşâf)

اِلَّٓا رَسُولاً اِنَّهُمْ  demektir, mevsûf (رَسُولاً) hazf edilmiştir, çünkü  مُرْسَل۪ينَ  ona delalet etmektedir, sıfat onun yerine geçirilmiştir. (Beyzâvî) 

Yemek yer, çarşıda dolaşır ifadesinde kinaye yoluyla Resul’un (s.a.), ihtiyaçsız olamadığı, melek değil aksine bir insan olduğu vurgulanmış olmaktadır.

 وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةًۜ 

Cümle  وَ ’la istînâfa atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

بَعْضَكُمْ  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır. 

Mef’ûl olan  فِتْنَةًۜ ’deki tenvin nev ve tazim ifade eder.

بَعْضَ  kelimesinin tekrarında reddü’l- acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Bu da ona söylenen şeyleri çürüttükten sonra ona, Resulullah’ (s.a.) tesellidir. Bunda kaza ve kadere de delil vardır. (Beyzâvî) 

اَتَصْبِرُونَۚ وَكَانَ رَبُّكَ بَص۪يراً۟

İstinafiyye olarak fasılla gelen cümle, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen teşvik ve ikaz amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Sabredecek misiniz sorusu “Sabrediniz!” anlamındadır. Yüce Allah'ın: [Vazgeçtiniz artık değil mi? (Maide Suresi, 91)] ayetinin “vazgeçiniz” anlamında oluşu gibi. O halde bu, Peygambere (s.a.) sabretmesi için verilmiş bir emirdir. (Kurtubî)  

وَكَانَ رَبُّكَ بَص۪يراً۟  cümlesi,  تَصْبِرُونَ ’deki failin halidir. Hal cümleleri, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin Rabb ismiyle marife olması Allah Teâlâ’nın Hz. Peygambere rahmet ve şefkatinin işaretidir.

رَبُّكَ  izafetinde Hz. Peygambere ait zamirin Rabb ismine muzâf olması Resulullah'a  şan ve şeref kazandırmıştır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müste’nefe olarak gelen bu cümlede hüsn-i ta’lil sanatı vardır. 

Bu kelam, güzel sabrından dolayı Resulullah'a (s.a.) büyük mükâfat verileceğine dâir lütufkâr bir vaattir. Ayrıca  رَبُّ  kelimesinin, Resulullah'ı ifade eden zamire izafesi de onun için ziyadesiyle şereftir. (Ebüssuûd)

تَصْبِرُونَۚ - بَص۪يراً۟  kelimeleri arasında cinâs-ı nakıs vardır. 

جَعَلْنَا - رَبُّكَ  kelimeleri arasında mütekellimden gaibe geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır.