Bu ayet bir cahiliye geleneğini kadınlar lehine sınırlar. Kocalar, ölmeleri halinde dul eşlerinin bir yıl evde kalıp yas tutmalarını vasiyet ederlerdi. Bu ayet ölen kocanın böylesine bir tasarrufta bulunamayacağını kadın bunu istemezse ayette geçen sürenin yeterli olduğunu beyan eder.

Allah geride kalan kadına sadece dört ay on gün beklemesini söylüyor.. Ayetin devamı kadın üzerinde baskı kuracaklarını bildiği aile bireylerine ve toplumadır...

Riyazus Salihin, 1778 Nolu Hadis

Zeyneb Binti Ebû Seleme radıyallahu anhümâ şöyle dedi:

Nebî sallallahu aleyhi ve sellem'in zevcesi Ümmü Habîbe radıyallahu anhâ'nın babası Ebû Süfyân İbni Harb vefat ettiğinde Ümmü Habîbe'nin yanına gitmiştim. Ümmü Habîbe, içinde safran veya başka bir şey bulunan güzel bir koku istedi. Bu kokudan önce bir câriyeye sonra kendi yanaklarına sürdü. Daha sonra şöyle dedi:

Allah'a yemin ederim ki, benim kokuya hiç ihtiyacım yok; şu kadar var ki, ben Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'in minberde şöyle buyurduğunu duydum:

"Allah'a ve âhiret gününe iman eden bir kadının ölü için üç günden fazla yas tutması helâl değildir. Sadece kocası için dört ay on gün yas tutabilir." Hadisi rivayet eden Zeyneb Binti Ebû Seleme der ki:

Daha sonra ben, kardeşi vefat ettiğinde Zeyneb Binti Cahş radıyallahu anhâ'nın yanına da gitmiştim. O da koku isteyip süründü ve sonra şöyle dedi:

Allah'a yemin ederim ki, benim koku sürünmeye ihtiyacım yok; ancak ben Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'in minber üzerinde şöyle buyurduğunu işittim:

"Allah' ve âhiret gününe iman eden bir kadının ölü için üç günden fazla yas tutması helâl değildir. Sadece kocası için dört ay on gün yas tutabilir."

Buhârî, Cenâiz 31, Talâk 46; Müslim, Talâk 58. Ayrıca bk. Ebû Dâvûd, Talâk 43, 46; Tirmizî, Talâk 18; Nesâî, Talâk 55, 58, 59; İbni Mâce, Talâk 35

وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَعَشْراًۚ

وَ  istînâfiyyedir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  ٱلَّذِینَ , mübteda olarak mahallen merfûdur. Haberi mahzuftur.  فيما يتلى عليكم حكمهم  (Onların hükmü size okunduğu gibidir) şeklinde takdir edilir. Muzâfun ileyh olduğu ve muzâfının da  وأزواج الذين يتوفون منكم  (Sizden ölenlerin eşleri) şeklinde takdir edildiği de söylenmiştir. İsm-i mevsûlun sılası  یُتَوَفَّوۡنَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. یُتَوَفَّوۡنَ  meçhul muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur.  مِنكُمۡ  car mecruru naib-i failin mahzuf haline müteallıktır. یَذَرُونَ أَزۡوَ ٰ⁠جا  cümlesi atıf harfi  وَ ’la  یُتَوَفَّوۡنَ  fiiline matuftur. یَذَرُونَ  muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. أَزۡوَ ٰ⁠جا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. یَتَرَبَّصۡنَ  fiili  ٱلَّذِینَ ‘nin haberidir. یَتَرَبَّصۡنَ  fiili için mahzuf mübtedanın haberi olduğu da söylenir. Takdiri; أزواجهم يتربصن  (Eşleri beklerler) şeklindedir. یَتَرَبَّصۡنَ  fiili,  (نَ ) nûnu’n-nisvenin bitişmesiyle mebni muzari fiildir. Nûnu’n-nisve fail olarak mahallen merfûdur. بِأَنفُسِ  car mecruru  یَتَرَبَّصۡنَ  fiiline müteallıktır. أَرۡبَعَةَ  zaman zarfı, یَتَرَبَّصۡنَ  fiiline müteallıktır. أَشۡهُر  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. عَشۡرا  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  أَرۡبَعَةَ ’ye matuftur. 

وَیَذَرُونَ أَزۡوَ ٰ⁠جا  [Geride bıraktıkları eşler…] Yani onlar arkalarında hanımlar bırakırlar. 

يَذَرُ -  يَدَعُ  gibi mazisi ve masdarı kullanılmayan bir fiildir. اَلاَزْوَاجُ  kelimesi, زَوجٍ çoğuludur. Nikâh altına alınan kadın  زَوْجًا  ve  زَوْجَةٌ  diye isimlendirilir. Müzekker kullanımı daha çoktur. Bir ayette  اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ  [Sen ve eşin cennette kalın.” [A’râf 7/19] buyurulmuştur. Müzekker olarak  اَزْوَاجًا  şeklinde çoğulu yapılır. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

یَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ  [Kendi başlarına beklerler.] Yani onların hanımları kendi başlarına beklerler. İddet beklerler manasındadır. وَٱلَّذِینَ  ifadesi mübtedadır. Onun bir haberinin olması gereklidir. Ancak haberin ne olduğu konusunda ihtilaf edilmiştir. 

Zeccâc şöyle demiştir: Haberi mahzuftur. “Eşler bırakırlar. Onlar da beklerler.” şeklinde takdir edilir.

Ahfeş şöyle demiştir: Haber “beklerler” kelimesidir. Ancak burada mübtedaya ait olan bir zamir lazımdır ki bu da fiilde saklıdır.

Kutrub şöyle demiştir: “Onlar eşler bırakırlar.” takdirindedir. Onların beklemeleri gerekir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

یَتَرَبَّصۡنَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tefa’ûl babındadır. Sülâsîsi ربص ’dir. Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا فَعَلْنَ ف۪ٓي اَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِۜ

فَ  istînâfiyyedir. إِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır.  

إِذَا  şart harfi vukû bulma ihtimali kesin olan durumlar için gelir. بَلَغۡنَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. بَلَغۡنَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Nûnu’n-nisve fail olarak mahallen merfûdur.  اَجَلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُنَّ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. لَا  cinsini nefyeden olumsuzluk harfidir. جُنَاحَ  kelimesi  لَا ’nın ismi olup fetha üzere mebnidir. Haberi mahzuftur. عَلَیۡكُمۡ car mecruru, لَا ’nın mahzuf haberine müteallıktır. مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  فِیۤ harf-i ceri ile birlikte mahzuf  hale müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  فَعَلۡنَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. فَعَلۡنَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Nûnu’n-nisve fail olarak mahallen merfûdur. فِیۤ أَنفُسِ  car mecruru  فَعَلۡنَ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هُنَّ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. بِٱلۡمَعۡرُوفِ  car mecruru mahzuf hale müteallıktır. Takdiri; فاعلات بالمعروف (İyilik yaparlar) şeklindedir.

 وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ

وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَعَشْراًۚ

Ayet, önceki ayetteki istînâfa matuftur. İlk cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Has ism-i mevsûl ٱلَّذِینَ ’den önce takdir edilen muzâf, mübtedadır. Bu muzaf; وأزواج الذين يتوفون منكم  [sizden ölenlerin eşleri] şeklinde takdir edilir. ...وَیَذَرُونَ , sıla cümlesi olan یُتَوَفَّوۡنَ ‘ye matuftur. Haberi  یَتَرَبَّصۡنَ  olan bu isim cümlesi, faide-i haber ibtidâî kelamdır. 

Müsnedin muzari fiil sıygasında cümle oluşu hudûs, teceddüt ve hükmü takviye ifade eder.

Cümle haberî isnad şeklinde geldiği halde emir manası taşıdığı için hakiki manayı ifade etmemiş, yani muktezâ-i zâhirin hilafına durum arz etmiş olduğundan mecâz-ı mürsel mürekkeptir.

زَوْجٌ  kelimesi, kevni sabık alakasıyla mecaz-ı mürsel yoluyla kullanılmıştır. Çünkü eşlerden biri ölünce nikâh düşer.

 وأزواج الذين يتوفون منكم  [sizden size ölenlerin eşleri] şeklindeki muzâfın hazfedilmesi mülahazasına binaen Allah Teâlâ, [İçinizden ölenlerin zevceleri... beklerler] manasını kastetmiştir. Bunun “Onların ardından beklerler” manasına geldiği de söylenmiştir. ی ’nin fethasıyla  یتَوَفَّوۡنَ  şeklinde de okunmuştur ki, mana; “İçinizden müddetlerini tamamlayanların...” şeklinde olup, Ali (r.a.)’ın kıraatidir. [Kendi kendilerine dört ay on gün beklerler] bu süreyi sayarlar ki, o da dört ay, on gündür. Denildi ki, ayette 10 günün عَشۡراۖ diye ifade edilmesi müennes olan gecenin ( الليلة ) esas alınması sebebiyledir; çünkü günler gece ile birliktedir. Arapların günleri esas alarak günleri müzekker kelime  عَشۡرة ile ifade ettikleri asla görülmez. (Keşşâf-Fahreddin er-Razi,Tefsir-i Kebir-Âşûr)

 فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا فَعَلْنَ ف۪ٓي اَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِۜ  

فَ  istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Aynı zamanda muzâfun ileyh olan ...بَلَغۡنَ  şeklindeki şart cümlesi, müsbet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cevap cümlesi ... فَلَا جُنَاحَ  ise cinsini nefyeden لَا ’nın dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş faide-i haber ibtidaî kelamdır. لَا ’nın haberinin mahzuf oluşu, îcâz-ı hazif sanatıdır. عَلَیۡكُمۡ ‘ün müteallakı bu mahzuf haberdir.

Mecrur mahaldeki ism-i mevsûl مَا , mahzuf hale müteallıktır. Sılası ...فَعَلۡنَ فِیۤ أَنفُسِهِنَّ ibtidaî kelam olan haberî isnaddır.

Farklı görevlerde gelen  فَ  lerde cinas ve reddü’l-acüz ale's-sadr sanatı vardır.

Şart için mazi fiil kullanılışı, oluşa ve oluşun devamının istikrarına işaret eder.  (Vakafat, S. 114)

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Samerrâî, Ala Tarîqi't Tefsîri'l Beyânî, C. 2, S. 88.)

فِیمَا فَعَلۡنَ فِیۤ أَنفُسِهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ [Kendileri hakkında yaptıkları meşru işlerde…] İddetini tamamlayan kadınların damat adayları için dinin meşru saydığı çerçevede süslenmesinde, başka biriyle evlenmesinde bir sakınca yoktur. Çünkü evlilik bağı

artık ortadan kalkmıştır. Artık eşin velisinin, onu başka bir kişi ile evlenme

girişiminde bulunması için bırakmasında bir sakınca bulunmaz. Başka bir kocanın vakti gelmiştir. İddet bitmeden önce kadın yası terk edip damat adaylarına muttali olmayı talep ettiğinde kadılar ve velilerin buna mani olma hakları vardı. بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ  [Meşru işlerde], yani şeriata uygun olan işlerde demektir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr-Keşşâf-Ebüsuûd)

بِٱلۡمَعۡرُوفِۗ  ifadesi Kur’an-ı Kerîm’de 19 yerde geçmiştir. Hepsi Allah’ın koyduğu hüküm ile alakalıdır. Birkaç ayet sonra, 240. ayette (Kocası ölmüş kadının evde bir yıl kalması ile ilgili bir ayet)  من معروف  şeklinde geçmiştir. Bu şekildeki bir kullanım da sadece o ayette vardır. 

وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ

وَ  istînafiyyedir. İsme isnad edilmiş cümle, faide-i haber talebî kelamdır. İsim cümlesi sübut ifade eder. 

Müsnedün ileyh, telezzüz, teberrük ve korkutmak  için bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil  ٱللَّهُ  ismiyle gelmiştir. 

Sılası muzari fiil sıygasıyla gelmiş müşterek ism-i mevsul  مَا , mecrur mahalde amili olan خَبِیر ’e takdim edilmiştir. 

فَعَلۡنَ -  تَعۡمَلُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Tezyîl cümlesi önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir. 

Cümlede mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle, ayetteki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır. 

Bu cümlenin erkeklere veya kadınlara hitap olması caizdir. Bu, hayır işleyenler için bir vaat, kötülük yapanlar için ise bir tehdittir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیر sözü, lafzen sarih olarak Allah'ın bütün yapılanlardan haberdar olduğuna delalet eder. Ama maksat bu yapılanlara karşılık ahirette verilecek  sevap ve cezayı hatırlatmaktır. Buna, lazım-melzum alakasıyla mecaz-ı mürsel denir.

Allah kuluna hem otorite olarak, hem de sevgi, merhamet ve acıma duygusu ile hitap ediyor.

  Kenne كنّ : كِنٌّ Bir nesnenin içinde muhafaza edildiği şeydir ve çoğulu أكْنان dır.  Bu şey çadır,ev, elbise, bez ya da başka herhangi bir cisim de olabilir. Bu kökten başka bir bab olan أكَنَّ fiili ise daha çok içte/nefiste saklanan şeylerle ilgili kullanılır.  Kocasının muhafazasından dolayı bir kinnin içinde olması sebebiyle evli kadına da  كَنَّة  denmiştir. كِنانٌ  Bir nesnenin içinde saklandığı örtüdür. Çoğulu أكِنَّة şeklinde gelir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de 12 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres)

  Türkçede kullanılan şekli kındır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

  Uqde kelimesinin kökü aqade (عقد) olup bir şeyin kenarlarını bir araya toplamaktır. İpi bağlamak/ evi inşa etmek için kullanılır. Zamanla istiare yoluyla soyut şeyler hakkında da kullanılır olmuştur. (anlaşma akdi gibi). Ukd ise dil tutulması için kullanılır. İçinde ukde kalmak tabiri dilimize buradan geçmiştir. Bu kökten dilimize geçen diğer kelimeler itikat, akide ve akaiddir.

وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا عَرَّضْتُمْ بِه۪ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَٓاءِ اَوْ اَكْنَنْتُمْ ف۪ٓي اَنْفُسِكُمْۜ

Ayet şartın cevabına atıf harfi  وَ ’la atfedilmiştir. لَا cinsini nefyeden olumsuzluk harfidir. جُنَاحَ  kelimesi  لَا ’nın ismi olup fetha üzere mebnidir. Haberi mahzuftur. عَلَیۡكُمۡ car mecruru  لَا ’nın mahzuf haberine müteallıktır.  مَا  müşterek ism-i mevsûlu,   فِی harfi ceriyle birlikte  لَا’nın mahzuf  haberine müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası عَرَّضۡتُم بِهِ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. عَرَّضۡتُم  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. بِهِ  car mecruru  عَرَّضۡتُم  fiiline müteallıktır. مِنۡ خِطۡبَةِ  car mecruru  بِهِ ’deki zamirin mahzuf haline müteallıktır. ٱلنِّسَاۤءِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

أَوۡ  atıf harfidir. أَكۡنَنتُمۡ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. فِیۤ أَنفُسِ  car mecruru  أَكۡنَنتُمۡ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمۡ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.    

 عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلٰكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِراًّ اِلَّٓا اَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاًۜ 

Fiil cümlesidir. عَلِمَ fetha üzere mebni mazi fiildir. ٱللَّهُ lafza-i celâli fail olup lafzen merfûdur. اَنَّ  ve masdar-ı müevvel, عَلِمَ fiilinin iki mef’ûlu yerinde olup mahallen mansubtur. اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  كُمۡ  muttasıl zamiri,  اَنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur. سَتَذۡكُرُونَهُنَّ  cümlesi اَنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. سَ  harfi tekid ifade eden istikbal harfidir. تَذۡكُرُونَ  muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. وَ  atıf harfidir. لٰكِنْ  istidrak harfidir. لَا nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تُوَاعِدُو  fiili  نَ ’un hazfiyle meczum muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak fetha ile mansubtur. سِرًّا  ikinci mef’ûlun bihtir. إِلَّاۤ  istisna harfidir. اَنْ  ve masdar-ı müevvel, سِرًّا kelimesinden istisna edilen müstesnadır ve mahallen mansubtur. تَقُولُوا۟  fiili  نَ ’un hazfiyle mansub muzari fiildir.  Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. قَوۡلا  mef’ûlu mutlaktır. مَّعۡرُوفا  kelimesi  قَوۡلا ’in sıfatıdır.

وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُۜ وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا ف۪ٓي اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُۚ

وَ  atıf harfidir. لَا nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَعۡزِمُوا۟  fiili  نَ ’un hazfiyle meczum muzari fiildir.  عُقۡدَةَ  mef’ûlun bih olarak masubdur. ٱلنِّكَاحِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir. یَبۡلُغَ  muzari fiilini gizli  اَنْ  ile nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  تَعۡزِمُوا۟  fiiline müteallıktır. یَبۡلُغَ  mansub muzari fiildir. ٱلۡكِتَـٰبُ  fail olup lafzen merfûdur.  أَجَلَ  mef’ûlun bihtir. Muttasıl zamir olan  هُۥ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir. ٱعۡلَمُوۤا۟  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنّ  ve masdar-ı müevvel, اعْلَمُٓوا  fiilinin iki mef’ûlu yerinde olup mahallen mansubtur. اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder. اللّٰهَ lafza-i celâli  اَنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubtur. یَعۡلَمُ  fiili  اَنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur. Müşterek ism-i mevsûl  مَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası mahzuftur. فِیۤ أَنفُسِ  car mecruru mahzuf sılaya müteallıktır. Takdiri;  استقر في أنفسكم (Nefsinizde yerleşti) şeklindedir. كُمۡ  muzâfun ileyhtir.

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıtadır. Takdiri; إذا كان الله مطّلعا على ما في أنفسكم فاحذروه  (Mademki Allah içinizde olanı biliyor, o halde O’ndan sakının) şeklindedir. ٱحۡذَرُو  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُۚ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

 وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ۟

وَ  atıf harfidir. ٱعۡلَمُوۤا۟  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا عَرَّضْتُمْ بِه۪ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَٓاءِ اَوْ اَكْنَنْتُمْ ف۪ٓي اَنْفُسِكُمْۜ

Ayet, önceki ayetteki istînâfa, yani şart cümlesi olan  فَإِذَا بَلَغۡنَ أَجَلَهُنَّ ‘ye  وَ ’la atfedilmiş cevap cümlesidir. Cinsini nefyeden لَا ’nın dahil olduğu isim cümlesi formunda,  faide-i haber ibtidaî kelamdır. لَا ’nın haberinin mahzuf oluşu, îcâz-ı hazif sanatıdır. عَلَیۡكُمۡ ‘ün müteallakı bu mahzuf haberdir.

Mecrur mahaldeki ism-i mevsûl  مَا  mahzuf olan لَا ’nın haberine, مِنۡ خِطۡبَةِ ٱلنِّسَاۤءِ  ise mahzuf bir hale müteallıktır. 

Mevsûlün sılası  عَرَّضۡتُم بِهِ ; ibtidaî kelam olan haberî isnaddır.

أَكۡنَنتُمۡ فِیۤ أَنفُسِكُمۡۚ , muhayyerlik ifade eden atıf harfi  أَوۡ ile sıla cümlesi  عَرَّضۡتُم ‘a atfedilmiştir.

فِی  harfi cerinin tekrarında reddü’l-acüz ale's-sadr sanatı vardır.

Zıt anlamlı olan  عَرَّضۡتُم ve  أَكۡنَنتُمۡ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab vardır.

أَكۡنَنتُمۡ  fiili, gizliliğin daha faziletli olduğuna tenbih ve iddetin saygınlığının bozulmaması için tehir edilmiştir. (Âşûr)

خِطۡبَةِ  evlenme talebidir. خِطبَ  kökünden alınmıştır. Hutbe de aynı kökten gelir ve insanlara hamd ve salât ederek hitap etmek, öğüt verip dua etmek anlamına gelir. Cenab-ı Hak bir kadının kocası vefat ettiğinde, onun malı, güzelliği veya rağbet görecek bir özelliği bulunuyorsa evlenme teklifi alabileceğini bilmektedir. Bu sebeple isteyenlerin iddet sırasında kinaye yoluyla ona evlenme teklif etmelerini veya iddetin bitmesini bekleyip kalplerinde bu niyeti tutarak sonra açıklamalarını serbest bırakmıştır. Bu, aynı zamanda iddet sırasında açıkça teklifte bulunmayı yasaklamak anlamına gelir. İddet sırasında evlenmesi caiz olmadığı gibi açık bir şekilde evlilik teklifinde bulunmak da caiz olmaz. [Veya onu içinizde gizli tutmanızda size günah yoktur.] Yani gizli tutmanızda, içinizde saklamanızda. Başka bir ayette: وَرَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ  [Kalplerinde gizledikleri ve açığa vurdukları] (Kasas 28/69) buyurulmuştur. Meknûn; gizlenmiş ve korunmuş demektir. O da bir örtüyle olur. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

"Tariz", kişinin kendisiyle neyi murad ettiğini ortaya koyduğu için, bazan "telvîh" diye de isimlendirilir. Kinaye ile tariz arasındaki fark şudur: Kinaye: bir şeyi kastederek, onun levazımını (zorunlu olarak kendisiyle alakalı olanı) zikretmektir. Mesela senin, "Falanca, uzun boyludur" ve, "külü çoktur" deyip, (bununla o kimsenin cömertliğini kastetmen gibi)... Tariz ise, hem senin maksadına hem de senin maksadının dışındaki şeylere muhtemel bir sözü zikretmendir. Ne var ki, senin hal ve hareketlerinin ihsas ettirdiği şeyler, karineler, o sözün senin maksadına hamledilmesini kuvvetlendirir. (Fahreddin er-Razi,Tefsir-i Kebir)

 عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلٰكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِراًّ اِلَّٓا اَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاًۜ

Cümle fasılla gelmiş ta’lil cümlesidir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Müsbet mazi fiil sıygasında gelen cümlede müsnedün ileyh, telezzüz, teberrük ve korkutmak  için bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil  ٱللَّهُ  ismiyle gelmiştir.

Tekid ifade eden  أَنَّ ve akabindeki isim cümlesi  أَنَّكُمۡ سَتَذۡكُرُونَهُنَّ , masdar teviliyle  عَلِمَ fiilinin iki mef’ûlü yerindedir. Cümle, س  ve  أَنَّ  ile tekid edilmiş faide-i haber inkârî kelamdır.

...وَلَـٰكِن لَّا تُوَاعِدُوهُنَّ  cümlesinde istidrak harfi  لَـٰكِن  amel etmemiştir. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.  وَ , takdiri  فاذكروهن (onlara tarîzen bildirin) olan mahzufa atıftır.

أَن  ve ... تَقُولُوا۟ قَوۡلا  cümlesi, masdar tevili ile  سِرًّا ’ den müstesnadır. İstisnanın münkatı’ olduğu da söylenmiştir.

سِرًّا  kelimesi cinsel ilişkiden kinayedir.

Bu cümle, "Allah, sizin onları mutlaka anacağınızı bilir." cümlesinin delalet ettiği mahzuf (gizli) bir cümlenin devamıdır. Yani bunun anlamı şudur: "Siz, iddet beklemekte olan kadınları gönülde tutun, fakat onlara evlenme sözü vermeyin. Üstü kapalı teklif ile yetinin." demektir.

Ayette nikâh, sır kelimesi ile ifade edilmiştir. Çünkü nikahın amacı olan cinsel ilişki, sır (mahrem) şeylerdendir. Ayrıca nikah yerine sır kelimesinin kullanılması, o fiilin gizli icra edilmesinin ve başkasına anlatılmamasının lüzumunu da zımnen bildirmek içindir. Bu ilahî ifade, böylelerinin gösterdikleri sabırsızlık nedeniyle kınandığına işarettir. (Ebüssuûd)

Yakın anlamlı olan أَكۡنَنتُمۡ [içinde gizlemek] ve سِرًّا [gizli] kelimeleri arasında mürâât-ı  nazîr vardır.

تَقُولُوا۟ - قَوۡلا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

[Allah bilir ki siz onları anacaksınız.] Bir görüşe göre anlam: “Onlara evlenme teklif edeceksiniz.” şeklindedir. İddetin geçmesinden sonra evlenme teklif etmeye ihtiyaç duyarsınız. Siz istediğiniz kadınla evlenme fırsatını kaçırmayın diye Allah da iddet sırasında kinaye yoluyla bunu bildirmenize izin vermiştir. Bir görüşe göre onları hatırlayacaksınız ve iddet dolduktan sonra onları istediğinizi düşüneceksiniz. Allah da bunu kalbinizde gizlemeniz konusunda günahı kaldırmıştır. Çünkü bunda bir fesat yoktur. [Ancak sakın onlara gizlice buluşma sözü vermeyin.] Yani cinsî münasebette bulunmaktan bahsetmeyin. Cinsî münasebetin sır diye isimlendirilmesi gizli bir yerde yapılmasındandır. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

عَلِمَ ٱللَّهُ [Allah biliyor ki] hiç şüphesiz  أَنَّكُمۡ سَتَذۡكُرُونَهُنَّ  [mutlaka onlardan bahsedeceksiniz.] Onlara karşı istekli ve meyilli olmanız sebebiyle konuşmaktan ayrılamayacak ve konuşmadan edemeyeceksiniz. Bu sözde bir miktar kınama da mevcuttur. Daha sonra evlilik akdi anlamına gelen nikâh “gizlilik” kelimesiyle ifade edilmiş olup, bu da akdin, gizliliğin [cinsel ilişkinin] sebebi olmasındandır. Nitekim nikâh için de aynı işlem söz konusudur. Yani evlenme akdinin cinsel ilişki anlamına gelen nikâh tabiriyle ifade edilmesi onun sebebi olmasından ötürüdür. (Keşşâf-Âdil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belagati’l Kur’ani’l Kerim, soru 1502) Sebep alakasıyla cümlede mecaz-ı mürsel vardır.

وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُۜ

وَ ’la gelen cümle  لَّا تُوَاعِدُوهُنَّ  cümlesine matuftur. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Gaye anlamı taşıyan cer ve masdar harfi  حَتَّىٰ ’yı takip eden ... یَبۡلُغَ ٱلۡكِتَـٰبُ  cümlesi masdar teviliyle  لَا تَعۡزِمُوا۟  fiiline müteallıktır. Muzari fiil sıygasıyla gelen, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nikah kıymaya azmetmenin nehyedilmesi, nikah akdine bilfiil başlamayı nehyetmenin kuvvetli bir şekilde ifade edilmesi demektir. Bunun anlamı şudur:"Farz olan iddet /bekleme süresi tamamen sona ermeden nikah kıymaya azmetmeyin." (Ebüssuûd-Keşşâf)

İsrâ/32 de de zinanın yasaklığı; وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنٰٓى  [zinaya yaklaşmayın] şeklinde ifade edilmiştir. Bu üslup; yasağı mübalağalı olarak ifade etmek içindir.

یَبۡلُغَ ٱلۡكِتَـٰبُ أَجَلَهُۥۚ  [Farz olan] yani hükmü yazıya geçen ve farz kılınan [iddet son bulmadıkça.] demektir. (Keşşâf)

Bu ifade, ‘’Allah’ın onlara farz kıldığı bekleme süresi olan dört ay on gün bitmeden’’ anlamına gelir.  حَتَّىٰ یَبۡلُغَ ٱلۡكِتَـٰبُ أَجَلَهُۥۚ  [Müddeti dolmadan] ifadesi sonuna ulaşmadan demektir. O son da iddetin bitmesi demektir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا ف۪ٓي اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُۚ

وَ ’la makabline atfedilen ...اعْلَمُٓوا  cümlesi emir üslubunda talebî inşaî isnaddır. Tekid ifade eden masdar harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu cümle faide-i haber talebî kelamdır. Masdar tevilindeki cümle, اعْلَمُٓوا fiilinin iki mef’ûlü yerindedir. 

فِیۤ أَنفُسِكُمۡ , ismi mevsulün mahzuf sılasına müteallıktır. Bu îcâz-ı hazif sanatıdır.

 یَعۡلَمُ  fiilinin mef’ûlü olan mevsûlde tevcih sanatı vardır. Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır.

 ٱعۡلَمُوۤ -  یَعۡلَمُ  kelimelerinde iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

فَ  mukadder şartın cevabına gelmiş rabıtadır. Cümlede îcâz-ı hazif vardır. Emir üslubunda talebi inşâî isnad olan  فَٱحۡذَرُوهُۚ  cümlesi, mahzuf şartın cevabıdır. Takdiri; …إذا كان الله مطّلعا على ما في أنفسكم  [Allah nefislerinizdekine muttali olduğu zaman] olabilir. 

Şart cümlesi; muhatabın uyanık, enerjik ve şuurlu olması için zikredilmemiştir.

 وَٱعۡلَمُوۤا۟ أَنَّ ٱللَّهَ یَعۡلَمُ مَا فِیۤ أَنفُسِكُمۡ  sözü, lafzen sarih olarak Allah'ın nefislerde olan her şeyi bildiğine delalet eder. Ama asıl maksat, bu fiilin karşılığının ahirette sevap veya ceza olarak verileceğini ifade etmek olduğu için lazım-melzum alakasıyla mecaz-ı mürsel vardır. 

وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ۟

Yine  makabline atfedilen ...اعْلَمُٓوا  cümlesi emir üslubunda talebî inşaî isnaddır. Tekid ifade eden masdar harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu cümle, faide-i haber talebî kelamdır. Masdar tevilindeki cümle, اعْلَمُٓوا  fiilinin iki mef’ûlü yerindedir. 

أَنَّ ’nin isminin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle gelişi korku ve heybeti arttırmıştır   (Safvetü't Tefâsir- Ebüssuûd)

Cümlede mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

Durumun ciddiyetini ve olayın önem derecesini göstermek için lafza-i celâl tekrar edilmiştir. Bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Allah'ın her şeye kâdir olduğunu vurgulamak üzere zamir yerine zahir isimle, izmardan izhara iltifat edilmiştir.

Son cümle mesel tarikinde tezyîl cümlesidir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. (Âdil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belagati’l Kur’ani’l Kerim, Soru: 1499)

“Farida” Erkeğin kadına evlilik sözleşmesi sırasında vermek zorunda olduğu sosyal güvenceyi ifade eder. İslam fıkhında “mehir“ olarak adlandırılan bu uygulamanın kişinin “yapmak zorunda olduğu ilahi emir“ anlamına gelen “farida” şeklinde adlandırılmış olması anlamlıdır.

Aynı zamanda ayet, nikahtan sonra da mehire karar verilebileceğinin delilidir.

Sahabe efendilerimizden gücüne göre mehir olarak hurma veren, zırhını veren ya da sure ezberleyenler vardı.

 Abdullah b. Abbas (r.a) tan rivayet edildiğine göre, Hz. Ali, Hz. Fâtıma ile evlenirken Rasûlullah (s.a.s) kendisine; "O`na bir şey ver" dedi. Ali: "Bende bir şey yok" deyince de; "Hutamî zırhını verebilirsin" buyurdular.

Bir kadınla evlenmek isteyen bir sahabeye Allah`ın elçisi mehir vermesini bildirdi. Evinden de eli boş dönünce; "Demirden bir yüzük de olsa bak" deyip, yeniden eve gönderdi. Yine boş dönünce, ne miktar Kur`an-ı Kerîm bildiğini sordu ve sonunda şöyle buyurdu: "Haydi git, onu sana bildiğin Kur`an karşılığında verdim" (eş-Şevkânî, Neylü`l-Evtâr, VI, 170).

  Ferada فرض : Sert bir şeyi kesip onda iz bırakmak. Söz konusu şeyde hükmün kesinleşmesi nokta-i nazarından söylenir. Zekat için alınan şeye denir. Sözünün geçtiği her yer Allah'ın kişiyi yapmakla zorunlu kıldığı şeyle alakalıdır.  Sözünün geçtiği her yer ise kişinin sözü edilen şeyi kendisine yasaklamamasıyla alakalıdır. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 18 defa geçmiştir. (Mucemul Müfehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri farz, farzı muhal, faraza, farazi, faraziye ve farizadır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

Muqtir nafakayı azaltmak demektir. Ayette yoksul manasında kullanılmıştır. Qutâr (قتار) odun ve benzerlerinden yükselen duman demektir. Sanki yoksul kişi bir şeyin dumanını almaktadır.

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ

لاَ  cinsini nefyeden olumsuzluk harfidir. جُنَاحَ  kelimesi  لَا ’nın ismi olup fetha üzere mebnidir. Haberi mahzuftur. عَلَیۡكُمۡ  car mecruru, لَا ’nın mahzuf haberine müteallıktır.  إِن  iki muzariyi cezm eden şart harfidir. طَلَّقۡتُمُ  şart fiilidir. Sükun üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. النِّسَٓاءَ mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri, فلا تعطوهن المهر (Onlara mehir vermeyin) şeklindedir.

مَا  zamanla ilgili masdariyyedir.  مَا  ve masdar-ı müevvel, لَا ’nın mahzuf haberine müteallıktır.  لَمۡ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. تَمَسُّو  fiili  نَ ’un hazfiyle meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

تَفۡرِضُوا۟ لَهُنَّ فَرِیضَة  cümlesi atıf harfi  أَوۡ  ile  تَمَسُّوهُنَّ ’ye atfedilmiştir. تَفۡرِضُوا۟  fiili نَ ’un hazfiyle meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. لَهُنَّ  car mecruru  تَفۡرِضُوا۟  fiiline müteallıktır. فَرِیضَة  mef’ûlun bihtir. 

وَمَتِّعُوهُنَّۚ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُۚ مَتَـاعاً بِالْمَعْرُوفِۚ حَقاًّ عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf  harfidir. مَتِّعُو  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. عَلَى ٱلۡمُوسِعِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır. قَدَرُهُ  muahhar mübtedadır. Muttasıl zamir  هُۥ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

وَ  atıf harfidir. عَلَى ٱلۡمُقۡتِرِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır. قَدَرُهُۥ muahhar mübtedadır. Muttasıl zamir  هُۥ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. مَتَـٰعَۢا  mef’ûlu mutlaktan naibtir. بِٱلۡمَعۡرُوفِ  car mecruru  مَتَـٰعَۢا ’nın mahzuf sıfatına müteallıktır. حَقًّا  mahzuf fiilin mef’ûlu mutlakıdır. Takdiri; حق ذلك حقا (Bu hak olarak gerçekleşti) şeklindedir. عَلَى ٱلۡمُحۡسِنِینَ  car mecruru  حَقًّا ’a müteallıktır.

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ وَمَتِّعُوهُنَّۚ

Cümle istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Cinsini nefyeden لَا ’nın dahil olduğu isim cümlesi formunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır. لَا ’nın haberinin mahzuf oluşu, îcâz-ı hazif sanatıdır. عَلَیۡكُمۡ ‘ün müteallakı bu mahzuf haberdir.

Cevabı mahzuf olan şart cümlesi  طَلَّقۡتُمُ , mazi fiil formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cevap cümlesinin takdiri; فلا تعطوهن المهر  [onlara mehir vermeyin] olabilir. Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkib, talebî inşâî isnaddır.

Zamanla ilgili masdariye olan  مَا  ve akabindeki masdar-ı müevvel, لَّا ’nın mahzuf haberine mütellıktır.

ٱلنِّسَاۤء nın  elif lamla marifeliği cins içindir. Nefy siyak, umum ifade eder. (Âşûr)

تَفۡرِضُوا۟ لَهُنَّ فَرِیضَةࣰ  cümlesi أَوۡ atıf harfiyle makabline atfedilmiştir. İki cümle arasında temasül vardır.

وَمَتِّعُوهُنّ  cümlesi, وَ ’la istînâfa atfedilmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

تَفۡرِضُوا۟ - فَرِیضَةࣰۚ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

عَلَیۡكُمۡ - لَهُنَّ kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Boşanan kadına verilen mal, boşanmanın üzüntüsünü teselli mahiyetindedir.

Yüce Allah; مَا لَمۡ تَمَسُّوهُنَّ [Onlara dokunmadığınız müddetçe] buyura­rak kulları birbirleriyle konuşurken güzel kelimeleri seçsinler diye onlara edep öğretmek maksadıyla مَسّ (dokunma) kelimesini kinaye olarak cin­sel ilişki manasında kullanmıştır. (Safvetü't Tefâsir)

لَمۡ تَمَسُّوهُنَّ [Onlara temasta bulunmadığınız] onlarla cinsel ilişkide bulunmadığınız,  تَفۡرِضُوا۟ لَهُنَّ فَرِیضَةࣰۚ [ya da bir mehir belirlemediğiniz sürece] onlar için bir mehir belirlemeniz hariç yahut mehir belirleyeceğiniz ana dek [kadınları boşamanızda] mehrin gerekliliği adına size bir [vebal] bir takibat [yoktur.] Farizanın farz kılınışı mehrin isim olarak zikredilmesi demektir. (Keşşâf)

Bir görüşe göre bu ayet-i kerime ilişkiye girmeden ve mehir belirlemeden boşadığı kadına mehir vermeyen kişinin sorumluluğunu kaldırma ile ilgilidir. Önceki ayet-i kerimelerde Allah Teâlâ mehri vermemenin, geri almanın ve mehre engel olmak için birbirine zarar vermenin üzerinde şiddetle durduğu için bazı kimseler mehir belirlemeden ve kendisiyle ilişkiye girilmeden boşanan kadınlara mehir vermemeyi de günah sanmışlardı. Bunda bir günah olmadığı onlara bildirildi. Bu durumda mehir gerekli değildir. Gerekli olan “onlara müt‘a verin” ayetinde belirtildiği üzere hediye cinsinden bir şey vermektir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr-Ebüssuûd)

عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُۚ مَتَـاعاً بِالْمَعْرُوفِۚ حَقاًّ عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. عَلَى ٱلۡمُوسِعِ mahzuf mukaddem habere müteallıktır. Faide-i haber ibtidaî kelam olan cümlenin muahhar mübtedası قَدَرُهُۥ ‘dur. Müsnedün ileyhin izafet terkibiyle gelmesi az sözle çok anlam ifade etmek amacına matuftur.

Aynı üsluptaki müteakip cümle ...وَعَلَى ٱلۡمُقۡتِرِ, tezayüf nedeniyle makabline atfedilmiştir.  مَتَـٰعَۢا  mef’ûlü mutlakdan naib masdardır. 

حَقًّا mahzuf fiil için mef’ûlü mutlaktır. Takdiri; حق ذلك حقا (Bu hak olarak gerçekleşti) olan bu cümle manaya tekiddir veya مَتَـٰعَۢا için sıfattır. عَلَى ٱلۡمُحۡسِنِینَ, masdara mütellıktır. 

عَلَى ٱلۡمُوسِعِ قَدَرُهُۥ  cümlesiyle  وَعَلَى ٱلۡمُقۡتِرِ قَدَرُهُۥ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

ٱلۡمُوسِعِ - ٱلۡمُقۡتِرِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr ve tıbâk-ı îcab sanatları vardır.

[Zengin de fakir de durumuna göre vermelidir.]  ٱلۡمُوسِعِ : zengin demektir. Ona genişlik sağlandığı yani geniş imkânlara sahip olduğu için bu kelime kullanılır.ٱلۡمُقۡتِرِ, malı az olan kişidir. تقتير : az harcamak demektir. قترِ : toz demek olup o da az miktarda toprak demektir. حَقًّا عَلَى ٱلۡمُحۡسِنِینَ  [İyilikle bir hediye verin.] Mef‘ûlu mutlak olarak mansubdur. Fiil önce geçmiştir. Kat‘ edildiği için mansub olduğunu söyleyenler de vardır. [Zengine verebileceği kadarı vardır.] ifadesinde قَدَرُهُۥ  kelimesi merfûdur. Biri marife iken diğeri nekredir. Ref halinden kat‘ yoluyla nasb edilmiştir. Bir görüşe göre bu kelime ikinci mef‘ûldür. Birincisi: مَتِّعُوهُنَّ ‘deki هُنَّ kelimesidir. Marûf orta yollu olan yani ne cimrice ne de israflı bir şekilde olan demektir. [Münasip bir hediye vermek iyiler için bir borçtur.] Yani Allah’ın emrine güzelce uyanlar için bir gerekliliktir. Bir görüşe göre حَقًّا kelimesi fiili hazfedilmiş bir mef‘ûlu mutlaktır. Bu iyilik üzerine gerekli olmayan bir şey vermek değildir. Zira burada hediye vermek gereklidir.  (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)

Bizim Hanefî alimlerine göre müt‘a ancak ve sırf ayetteki kadın için gerekli olup, diğer boşanmış kadınlar için vacip değil, müstehaptır. “Örfe” yani şeriat ve insaniyet yönünden güzel olana “uygun bir fayda ile onları faydalandırmalıdır.”مَتَـٰعَۢا ًlâfzı مَتِّعُوهُنَّ تَمْتِيعا [O kadınları tam anlamıyla faydalandırın!] anlamında bir tekittir. (Keşşâf)

Bu, ilahî emirlere uymak suretiyle kendilerine veya müt'a vermek suretiyle boşanan kadınlara iyilik yapanlar üzerine bir hak olarak yazılmıştır. Ayette, bu hakkı yerine getirecek olanlara "muhsin" denmesi, ihsanı teşvik etmek içindir. (Ebüssuûd)

Kur’an’da hemen her zaman sosyal ve hukuki konuların önünde veya arkasında Allah’a karşı takva bahsi gelmiştir.

وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَر۪يضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ اِلَّٓا اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِۜ

وَ  atıf harfidir. إِن  iki muzariyi cezm eden şart harfidir. طَلَّقۡتُمُوهُنَّ şart fiilidir. Sükun üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. Cemi müzekker muhatap mazi fiillere, mansub muttasıl zamirler doğrudan doğruya gelmez. Bu fiillerle söz edilen zamir arasına bir  و  harfi getirilir.  طَلَّقۡتُمُوهُنَّ fiilinde olduğu gibi. Buna ‘işbâ vavı - işbâ edatı’ denilir. Muttasıl zamir هُنَّ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. مِن قَبۡلِ car mecruru طَلَّقۡتُمُوهُنَّ fiiline müteallıktır. اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  قَبۡلِ ’nin muzâfun ileyhi olarak mahallen mecrurdur. تَمَسُّوهُنَّ  mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

وَ  haliyyedir.  قَدۡ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  فَرَضۡتُمۡ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. لَهُنَّ  car mecruru  فَرَضۡتُمۡ  fiiline müteallıktır. فَرِیضَةࣰ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. نِصۡفُ  mübtedadır. Haberi mahzuftur. Takdiri; فعليكم نصف  şeklindedir. Veya mahzuf mübtedanın haberidir. Takdiri; فالواجب نصف (vacip olan yarısıdır.) şeklindedir. Müşterek ism-i mevsûl  مَا muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  فَرَضۡتُمۡ ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

إِلَّاۤ  istisna harfidir. اَنْ  ve masdar-ı müevvel, munkatı’ olarak mahallen mansubtur.  یَعۡفُونَ  fiili,(ن) nûnu’n-nisvenin bitişmesiyle mebni muzari fiildir. Mahallen mansubtur. Nûnu’n-nisve fail olarak mahallen merfûdur. یَعۡفُوَا۟  fiili atıf harfi  أَوۡ  ile  یَعۡفُونَ atfedilmiştir. Müfret müzekker has ism-i mevsûl  ٱلَّذِی  fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  بِیَدِهِۦ عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِ ‘dir.  بِیَدِهِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  عُقۡدَةُ  muahhar mübtedadır.  ٱلنِّكَاحِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

إِلَّاۤ أَن یَعۡفُونَ [Kendileri bağışlarsa…] Allah Teâlâ bununla boşanmış kadınları kastetmektedir. Şayet: ‘’ اَلرِّجَالُ يَعْفُونَ  ile  النِّسَاءُ  يَعْفُونَ  cümleleri arasında ne fark vardır?’’ dersen, şöyle derim: İlkinde  و  erkeklerin zamiri,  نَ da ref‘ alameti iken, ikincisinde  و  fiilin orta harfi,  نَ ise kadınlara ait zamirdir; bu  يَعْفُونَ  mebni olup, âmilin fiilin lafzında hiçbir alameti yoktur ve fiil nasb mahallindedir (اَن harfi  یَعۡفُونَ fiilini mahallen nasbetmiştir.) Bu yüzden erkeği anlatan  يَعْفُوَ  fiili de o fiilin mahalline atfedilmiştir. (Keşşâf)  

إِلَّاۤ أَن یَعۡفُونَ  Buradaki  و , kelimenin aslındandır. Cemi  و ‘ı değildir.  نَ  cemi müennes nunudur, merfûluk nunu değildir. Bu sebeple nasb harfi olan  أَن  ile düşmemiştir. یَعۡفُوَا۟  fiilinin  یَعۡفُونَ  fiiline atfedilmiş olması sebebiyle nasb edilmiştir. Nasb eden edat gelmiştir ancak nasb alameti bulunan sükûn sebebiyle ortaya çıkmamıştır.

وَاَنْ تَعْفُٓوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰىۜ

وَ  itiraziyyedir. İstînâfiyye olması da caizdir.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mübteda olarak mahallen merfûdur. تَعۡفُوۤا۟  fiili  أَن  ile mansubdur, أَقۡرَبُ  haberdir. لِلتَّقۡوَىٰ  car mecruru  أَقۡرَبُ ’ya müteallıktır.  

وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْۜ

وَ atıf harfidir. لَا nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَنسَوُا۟  meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. ٱلۡفَضۡلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. بَیۡنَ mekân zarfı, ٱلۡفَضۡلَ ’nin mahzuf haline müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمۡ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder. اللّٰهَ  lafzı,  اِنَّ ’nin ismidir.  مَٓا  müşterek ism-i mevsûlu,  بِ  harfiyle birlikte  بَص۪يرٌ  kelimesine müteallıktır. İsm-i  mevsûlun sılası  تَعْمَلُونَ  cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur. تَعْمَلُونَ muzari fiildir.  نَ۟ ’un sübutuyla merfûdur.

وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَر۪يضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ اِلَّٓا اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِۜ  

وَ  atıf,  إِن  şartiyyedir. طَلَّقۡتُمُوهُنَّ  şart fiilidir. Şart cümlesi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Tahkik harfi ile tekid edilen ...قَدۡ فَرَضۡتُمۡ لَهُنَّ  cümlesi mansub mahalde haldir. Hal cümleleri ıtnâb babındandır.

Rabıta harfi  فَ’nin delaletiyle ...نِصۡفُ مَا فَرَضۡتُمۡ  cümlesi şartın cevabıdır. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haberi ise hazf edilmiştir. Îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Müstesna  ve masdar-ı müevvel olan ... أَن یَعۡفُونَ أَوۡ  cümlesi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

یَعۡفُونَ  cümlesi  یَعۡفُوَا۟  cümlesine  أَوۡ  atıf harfiyle atfedilmiştir. İki cümle arasında temasül vardır.

یَعۡفُوَا۟  fiilinin faili olan mevsûlün sıla cümlesinde, takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  بِیَدِهِ  mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ  muahhar mübtedadır.

عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ  sözü; bağlamak manasına gelen  عقد  kökünden olup nikâh bağı demektir. (Safvetü't Tefâsir)

أَن تَمَسُّوهُنَّ  ibaresi kinaye yoluyla cinsel birleşme anlamında kullanılmıştır. 

İsmi mevsûller  مَا   ve  ٱلَّذِی de mürâât-ı  nazîr , müphem yapıları nedeniyle de tevcîh sanatı vardır.

[Kendilerine mehir tayin ederek evlendiğiniz kadınları, temas etmeden boşarsanız…] Burada mehri belirlenmiş olan hanımlardan cinsel birliktelik olmadan boşananların hükmü açıklanmıştır.  إِلَّاۤ أَن یَعۡفُونَ  [Ancak kadınların vazgeçmesi müstesna.] Yani onların bu yarımdan feragat etmeleri ve bir şey almamaları müstesnadır.  أَوۡ یَعۡفُوَا۟ ٱلَّذِی بِیَدِهِۦ عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ  [Veya nikâh bağı elinde bulunanın [velinin] vazgeçmesi hali müstesna.] Yani koca âlicenaplık gösterir ve bedelin tamamını kadına bağışlar. Koca normalde dinen üzerine vacip olan miktarı, yarısını verir. Ancak kadının mehri hiç istememesi veya adamın gönüllü olarak tamamını vermesi hariçtir. Nikâh bağı elinde olan kişi kocadır. Zira boşama yetkisi kocanın elinde olduğundan nikâh bağının bekası ona bağlıdır. Bu nedenle böyle isimlendirilmiştir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr-Ruhu’l-Beyan)

فَرَضۡتُمۡ - فَرِیضَةࣰ  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

إِلَّاۤ أَن یَعۡفُونَ أَوۡ یَعۡفُوَا۟  بِیَدِهِۦ عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ  cümlesinde elin zikredilmesi; yapılan işlerin ekseriyetle elle yapılmasındandır. Hepsi ona dayandırılır. Bu ifade kinaye olarak, evlilik ilişkisini ve boşanmayı sona erdirme kudreti olarak zikredilmiştir. (Âdil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belagati’l Kur’ani’l Kerim, Soru: 1507)

 وَاَنْ تَعْفُٓوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰىۜ

وَ  istînâfiyyedir. Masdar harfi  أَن  ve  تَعۡفُوۤا۟  cümlesi masdar teviliyle mübteda konumundadır. أَقۡرَبُ  ise haberdir. Sübut ifade eden bu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

یَعۡفُونَ - یَعۡفُوَا۟ - تَعۡفُوۤا۟  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

أَن  edatı fiille birlikte masdardır. Cümle şöyle anlaşılabilir: ‘’Affetmeniz, takvaya daha yakındır.’’ Bir görüşe göre bu hitap kocalaradır. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr)  وَأَن تَعۡفُوۤ  ve  وَلَا تَنسَوُا۟ ٱلۡفَضۡلَ  cümlelerinde hitap umumi olup erkek ve kadınları kapsar. Fakat burada tağlîb yoluyla erkeklere ait bir sıyga gelmiştir. (Safvetü't Tefâsir)

 وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْۜ

وَ  atıf, لَا  nehiydir. Cümle nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

[Aranızda iyilik ve ihsanı unutmayın.] Burada kocalar, âlicenaplık gösterip mertlik ve yiğitliklerini ispatlamak için mehri tamamlamaya teşvik edilmektedir. Bir görüşe göre bu, kocalara ve karılara birlikte hitaptır. Bu en meşhur ve nassın zahirine en uygun görüştür. Yani kocanın bütün mehri vermesi, kadının ise tamamını affetmesi hayırlıdır. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr, Safvetü't Tefâsir- Ebüssuûd)

اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ

Ayetin son cümlesi fasılla  gelmiştir. Lafza-i celal اِنَّ ’nin ismi, بَص۪يرٌ haberidir. Müsnedün ileyhin bütün esmayı bünyesinde toplayan Allah ismiyle marife oluşu heybeti arttırmak içindir.

Cümle faide-i haber inkârî kelamdır. Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâl’de tecrîd sanatı vardır. Müşterek ism-i mevsûl مَا ’da, tevcih sanatı vardır.

Cümlede car mecrur, amilinin önüne geçmiştir. Bu takdim, tahsis ifade eder. Yani, ‘’O, yaptıklarınızı görür. Görmediği hiçbir şey yoktur.’’ Bu cümle, mamulun amiline kasrını, başka bir deyişle de olumlu ifadenin yanında bir de olumsuz mana ifade eder. 

Cümle mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

[Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarınızı görür.] Yani Allah işlediğiniz hayır ve şerleri görür. Bu ifade itaat/ibadetlere karşı vaad, günahlara karşı da en etkili şekilde yapılmış bir tehdittir. (Ömer Nesefî / Et-Teysîr Fi’t-Tefsîr) Lazım-melzum alakasıyla mecaz-ı mürsel mürekkeptir.