يَوْمَ تَأْت۪ي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا 

Zaman zarfı  يَوْمَ , mahzuf fiilin mef’ûlun bihidir. Takdiri, اذكر (zikret) şeklindedir.

تَأْت۪ي  fiili ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. تَأْت۪ي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.

كُلُّ  fail olup lafzen merfûdur.  نَفْسٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. تُجَادِلُ  fiili,  كُلُّ نَفْسٍ ’in sıfatı olarak mahallen merfûdur.

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تُجَادِلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هى ’dir.

عَنْ نَفْسِهَا  car mecruru  تُجَادِلُ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. تُجَادِلُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  جدل ’dir.

Mufâale babı fi ile  müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar.

Müşareket (işteşlik-ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ve mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَتُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  تُوَفّٰى  elif üzere mukadder damme ile meçhul muzari fiildir.

كُلُّ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.  نَفْسٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

مَا  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  عَمِلَتْ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur.

عَمِلَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri هى’dir.

وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ  cümlesi hal olarak mahallen mansubdur. İsim cümlesidir.  وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

لَا يُظْلَمُونَ  mübtedanın haber olarak mahallen merfûdur. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُظْلَمُونَ  fiili,  ن ’un sübutuyla merfû meçhul muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur.

تُوَفّٰى  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  وفي ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

يَوْمَ تَأْت۪ي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayetin başındaki zaman zarfı  يَوْمَ , takdiri اذكر  olan mahzuf fiile müteallıktır. Bu takdire göre mahzufla birlikte cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan …تَأْت۪ي كُلُّ نَفْسٍ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا  cümlesi,  نَفْسٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

نَفْسٍ ’deki tenvin, kesret ve cins ifade eder.

Ayetteki  يَوْمَ  (o gün) kelimesi, iki bakımdan mansubdur:

1. İfadenin manası “Gerçekten senin Rabbin bunların ardından, her nefsin kendisi için çalışıp çabaladığı o günde, cidden Gafûr ve Rahîmdir.” yani “Hak Teâlâ rahmet ve mağfiretini, insanın rahmet ve mağfirete en çok muhtaç olduğu o günde verir.” şeklinde olabilir.

2. Ayetin takdiri, “Onlara, şöyle şöyle olan o günü hatırlat. Çünkü Kur'an'ın manası (özü) azamet, inzâr ve vaz'u nasihattir.” şeklinde olabilir. (Yani yevm kelimesi, her iki durumda da mef'ûl olarak mansub olmuş olur) demiştir.

“Nefis” ile bazen canlının bedeni kastedilir, bazen bir şeyin kendisi ve özü murad edilir. Dolayısıyla ilk “nefis” kelimesi, cüsse ve beden; ikincisi ise onun kendisi ve zatıdır. Buna göre sanki şöyle denilmiştir: “O gün her insan gelir, kendini savunur. Onu başkasının durumu ilgilendirmez.” (Zeccac)

Cenab-ı Hak, herkes ne yaptıysa kendisine eksiksiz verilecektir buyurmuştur. Bu ifadede bir hazif vardır ve manası şöyledir: “Her nefse işlediği şeyin karşılığı eksiksiz ve noksansız olarak verilecektir.” (Fahreddin er-Râzî) 

Araplar insanı cesed ve ruhtan mürekkep bir bütün olarak algılıyorlardı. Bu bütüne de nefs yani zat diyorlardı. Mütekellim  أنا  zamiriyle bunu kasteder. İnsanın bunu idrak ettiği bir batinî kuvve vardır. Bu batınî kuvveye de nefs derler. Mantık alimlerinin insana konuşan nefs demeleri de bu yüzdendir. (Âşûr)

 وَتُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

وَ’ la makabline atfedilen cümle, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil teceddüt istimrar ve tecessüm ifade eder.

Masdar harfi  مَا  ve akabindeki  عَمِلَتْ  cümlesi masdar teviliyle,  تُوَفّٰى  fiilinin mef’ûlü konumundadır. Masdar-ı müevvel cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ  cümlesine dahil olan  وَ , haliyyedir. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidai kelamdır. Hal, cümlede failin, mef’ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden ıtnâb sanatıdır.

Müsnedin menfi muzari sıygada gelmesi hükmü takviye, tecessüm, teceddüt ve istimrar ifade eder.

Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkip; hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karineler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

İlk nefs kelimesiyle beden, ikincisiyle manevi nefs kastediliyorsa bu iki kelime arasında tam cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

نَفْسٍ  kelimesinin üç kez tekrarlanması ayetteki “herkesin kendi derdine düşeceği” anlamını pekiştirmektedir.

نَفْسٍ  ve  كُلُّ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı  vardır.

تُوَفّٰى  ile  لَا يُظْلَمُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

تُوَفّٰى  fiili tef’il bâbındadır. Tefil bâbı fiile teksir manası verir. Bu çokluk fiilde, failde ve mef’ûlde olabilir.

وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ اٰمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ 

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  ضَرَبَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

مَثَلاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  قَرْيَةً  kelimesi  مَثَلاً ’den bedel olup lafzen mansubdur.  كَانَتْ اٰمِنَةً  cümlesi  قَرْيَةً ’in sıfatı olarak mahallen mansubdur.

كَانَتْ  nakıs mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir.  كَانَ  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri  هي ’dir.  اٰمِنَةً  kelimesi  كَانَتْ ’in haberi olup lafzen mansubdur.  مُطْمَئِنَّةً  kelimesi ise  كَانَتْ ’in ikinci haberi olup lafzen mansubdur.

يَأْت۪يهَا  fiili,  كَانَتْ ’in üçüncü haberi olarak mahallen mansubdur.  يَأْت۪يهَا  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

رِزْقُهَا  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

رَغَداً  hal olup fetha ile mansubdur.  مِنْ كُلِّ  car mecruru  يَأْت۪يهَا  fiiline müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır.  مَكَانٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

مُطْمَئِنَّةً  kelimesi, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan  إفعلَلَّ  babının ism-i failidir.

اٰمِنَةً  kelimesi sülâsî mücerredi olan أمن  fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  كَفَرَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri  هى ’dir.

بِاَنْعُمِ  car mecruru  كَفَرَتْ  fiiline müteallıktır.  اللّٰهِ  lafza-i celali muzâfun ileyh olarak kesra ile mecrurdur.

فَ  atıf harfidir.  اَذَاقَهَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

لِبَاسَ  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  الْجُوعِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

الْخَوْفِ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

مَا  ve masdar-ı müevvel,   بِ  harf-i ceriyle birlikte  اَذَاقَهَا  fiiline müteallıktır.

بِ  harf-i ceri mecruruna ilsak, sebep, musahabe, zaid, karşılık-bedel, istiane, zaman-mekân zarfı gibi manalar kazandırabilir. Burada sebep manasındadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ اٰمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ 

وَ  istînafiyedir. Ayetin ilk cümlesi müsbet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

قَرْيَةً , mef’ûl olan  مَثَلاً ’den bedeldir. Bu kelimelerdeki tenvin muayyen olmayan bir cins ve tahkir ifade eder.  قَرْيَةً ’in güven verici, mutmain edici ve rızkının bol oluşu özelliklerinin sayılması taksim sanatıdır.

قَرْيَةً  için sıfat konumundaki …كَانَتْ اٰمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْت۪يهَا  cümlesi, nakıs fiil  كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اٰمِنَةً  ve  مُطْمَئِنَّةً  kelimeleri,  كَانَ ’nin iki haberidir. Üçüncü haberi  يَأْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ , muzari fiil sıygasında cümle olarak gelmiş ve hükmü takviye, teceddüt ve zem makamı oluşu sebebiyle de istimrar ifade etmiştir. Ayrıca muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi, durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s. 103)

رِزْقُ ’nun, يَأْت۪يهَا  fiiline isnadı mecaz-ı aklîdir. Ayrıca tecessüm ifade etmiştir. 

رِزْقُهَا  için hal olan  رَغَداً , anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

مَكَانٍ ’deki tenvin kesret ve nev ifade eder.

اٰمِنَةً - الْخَوْفِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı icab sanatı vardır.

Atıfla gelen  فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi fiil sebat, temekkün ve istikrar ifade eder.

Veciz anlatım kastıyla gelen,  بِاَنْعُمِ اللّٰهِ  izafetinde lafza-i celâle muzâf olan  اَنْعُمِ  tazim edilmiştir.

كَفَرَتْ  fiilinin faili  قَرْيَةً ’dir. Aslında küfreden karyenin halkıdır. Şahıs yerine mekânın zikredilmesi hal mahal alakasıyla mecaz-ı mürseldir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı, kalplerde haşyet duygularını artırmak için yapılan tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

قَرْيَةً (memleket)i eminlikle tavsif etmek her ne kadar eminlik onun ahalisine ait ise de caizdir. Çünkü Mekke emniyetin mahalli ve o ahalinin yeridir. Zaman ve mekânlar ise kendilerinin içinde bulunanların sıfatları ile tavsif edilebilirler. Mesela, “Güzel, sıcak ve soğuk yer” denilir. (Fahreddin er-Râzî)

اٰمِنَةً  kelimesi emniyete;  مُطْمَئِنَّةً  kelimesi bu beldenin havası onların mizaçlarına uygun düştüğü, orada itminan bulup yerleştikleri için sıhhate ve  رِزْقُ  kelimesi de kendisine her bir yandan bol bol gelir ifadesiyle kifayete işarettir.

Burada  اَنْعُمِ (nimetler) kelimesi, cem-i kıllettir (azlık ifade eden çoğuldur). Buna göre mana (O beldenin halkı, az nimet çeşitlerine karşı nankörlük ettiler de Allah da onları cezalandırdı) şeklinde olur. Binaenaleyh burada uygun olan, “Onlar Allah’ın büyük nimetlerini inkâr ettiler de böylece azabı hak ettiler.” denilmesi idi. Öyleyse bunun cem-i kıllet olarak getirilmesinin sebebi nedir? diye bir soru sorulabilir. Buna şöyle cevap verilir: Bundan murad, en düşük olan ile en yüce ve büyük olana işaret etmektir yani “Azıcık nimetlere bile nankörlük etmek, azabı gerektirdiğine göre çok ve büyük nimetlere karşı nankörlük haydi haydi azabı gerektirir.” demektir. Dolayısıyla bu, Mekkeliler için bir meseldir. Çünkü onlar, emniyet, itminan ve bolluk içinde idiler. Hak Teâlâ onlara sonra da en büyük nimet olan Hz. Muhammed (sav)’i lütfetti. Ama onlar bu hususta da nankörlük edip, ona çok eziyetler verdiler. Bundan ötürü Cenab-ı Hak onlara belaları musallat kıldı. (Fahreddin er-Râzî)

Ayetin nüzulü sırasında vaki olan bir durumun mazi sıyga ile ifade edilmesi muhatabın dikkatini çekerek dinlemeye teşvik etmek içindir. Mazi fiilin şimdiki zaman manasında kullanılması kabilindendir. (Âşûr)

كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً  ifadesinden sonra gelen  كَفَرَتْ  fiilinin takip ifade eden  ف  ile gelmesi nimetin hemen akabinde küfrettiklerini ifade içindir. Ancak arkadan gelen  فَأذاقَها اللَّهُ لِباسَ الجُوعِ والخَوْفِ  ifadesindeki  ف  harfi örfî manadaki takip manasındadır. Çünkü bir zaman geçtikten sonra vuku bulmuştur. Onlar küfürlerinde ısrarcı olmuşlar, Resul (sav) onları defalarca dine davet etmiş, uyarmış bunun üzerinden çok uzun olmayan bir zaman geçtikten sonra bu ceza gelmiştir. (Âşûr)

 فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ

فَ , atıf harfidir. Müsbet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı, kalplerde haşyet duygularını artırmak için yapılan tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Burada da zamir makamında ism-i celilin zahir olarak zikredilmesi, mehabeti artırmak, kalplere Allah korkusunu sokmak, tehditte mübalağa ve azap vaîdini ağırlaştırmak içindir. (Ebüssuûd)

Veciz ifade kastı amacına matuf  لِبَاسَ الْجُوعِ  ifadesi sıfat tamlaması yerine izafetle gelmiştir. Sıfat tamlaması, izafetin verdiği manayı karşılayamaz. İzafette mevsufun, bu özelliği ile tanındığı, meşhur olduğu ve bu özelliğin onun tabiatı, karakteri haline geldiği manası vardır. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, Ahkaf Suresi 20, s. 238)

Mecrur mahaldeki  masdar harfi  مَا ’nın sılası,  كَانُوا ’nun dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel,  بِ  harfiyle beraber,  اَذَاقَهَا  fiiline müteallıktır.

كان ’nin haberinin muzari fiil cümlesi şeklinde gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt, zem makamı olması hasebiyle de istimrar ifade eder.

Muzari fiilin tecessüm özelliği sayesinde muhayyile harekete geçer ve konuyu anlamak kolaylaşır.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve geçmişte mûtat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar olmak üzere iki manaya delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi, durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s.103) 

Bu ayette,  لِبَاسَ (elbise) kelimesi açlık ve korku anında insanı kaplayan ızdırap yerine kullanılmış olup  اَذَاقَهَا  (tattırma) kelimesi de  لِبَاسَ  kelimesinin (müstearun leh’in) cümledeki manasına uygun olarak zikredilmiştir. Yani libas kelimesiyle uyum arz eden “giymek” fiili yerine, “tattırmak” fiili kullanılmıştır. Müstearun leh’e uygun olan kelime ile yapılan bu istiare, istiare-i mücerrededir.

Açlık, nefisteki kuşatıcı etkisi dolayısıyla elbiseye benzetilmiştir. Zevk de açlıkla ilgili bir sözdür. O da isabet etmek manasında müsteardır. Bu sebeple istiare mücerrededir. Açlığın yüzlerini sararttığı bir deri bir kemik bıraktığı da söylenebilir. Temsîli istiaredir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

مُطْمَئِنَّةً - الْخَوْفِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

اَذَاقَهَا  - كَانُوا -  ile  يَصْنَعُونَ  kelimeleri arasında müfred ve cemi olmak bakımından güzel bir iltifat sanatı vardır. (Müşerref Ulusu (Ülger), Arap Dili Ve Belâgatı İltifat Sanatı) 

كَانَتْ - كَانُوا - مَكَانٍ  kelimeleri arasında iştikak cinası,  الْجُوعِ - الْخَوْفِ  ve  رِزْقُهَا - بِاَنْعُمِ  kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ  ifadesi istiare-i mekniyyedir. Elbise çirkinlik hususunda acı bir yiyeceğe benzetilmiştir. Müşebbehün bih (müstear minh) hazf edilmiş ve kendisine onunla ilgili bir şey (lâzımı) olan  اإلذاقة [tattırmak] ifadesiyle işaret edilmiştir. Yani “tatmak” zararın tesirini idrak etmek anlamında müstear olarak kullanılmıştır. Korku ve açlık onları kaplayıp kuşatınca müstear leh’e nazaran  اإلذاقة [tattırma] ifadesi kullanılmıştır.  Zemahşerî de şu açıklamaları yapmaktadır: “Şayet  اإلذاقة [tattırma] ve اللباس [elbise]  ifadelerinin ikisi de istiaredir. Bunların birlikte gelmeleri nasıl uygun olmuş ve müstear olan “tattırma” ifadesi yine müstear olan “elbise” üzerine nasıl vaki olabilmiştir” derseni şöyle derim:  اإلذاقة [tattırma] ifadesi Araplar arasında belaların, sıkıntıların ve bunlardan insanlara dokunan şeyler hakkında yaygın olarak kullanıldığı için onlara göre (mecaz değil) hakikat konumundadır. Dolayısıyla onlar  ذَاقَ فُلاَنٌ اَلْبَؤْسَ وَ اَلضَّرَّ  (falan kimse sıkıntı ve zararı tattı) ve  اَذَاقَهُ اَلْعَذَابُ  (ona azabı tattırdı) derler. Böylece zarar ve acının tesirinden idrak edilen şey acı ve iğrenç/kötü tatlı bir yemekten hissedilen şeye benzetilmiştir. Elbiseye gelince o da kendisini giyen kimseyi kuşatması sebebiyle insanı bürüyüp saran, etrafında meydana gelen bir takım olaylar elbiseye benzetilmiştir. اإلذاقة [Tattırma] ifadesinin “açlık ve korku elbisesi” hakkında kullanılmasına gelince bu durum açlık ve korkunun onları kuşatıp bürümesinden ibaret olarak vaki olduğu için “onlara kendilerini kuşatan bir açlık ve korkuyu tattırdı” denilmiş gibi olmaktadır. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr Adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)

Tatma aslında ağızla olur. Sonra bu kelime mecazî olarak, “bilme-öğrenme” manasında da kullanılmıştır ki bu, denemek-imtihan etmek demektir. (Fahreddin er-Râzî)

Onları tamamıyla kuşatan açlık, korku ve zararları, insanı örten elbiseye benzetilmiş ve bunun için istiare yoluyla "libas/elbise" kelimesi kullanılmıştır. 

Daha önceki kelamda güvenlik, rızıktan önce zikredildiği halde, burada rızıksızlıktan kaynaklanan açlığın güvensizlikten kaynaklanan korkudan önce zikredilmiş olması, tattırmaya daha münasip olmasından dolayıdır. (Bunun için ayetin metnindeki kelimeler diziminde onunla yan yana zikredilmiştir.) Yahut onunla rızkın gelmesi arasındaki münasebetin gözetilmesi içindir. (Ebüssuûd)

اللِّباسُ  aslında örten şey için kullanılan bir kelimedir. Ayeti kerimede açlık ve korkuya izafe edilmesi insanı örten, kuşatan hal için müstear olarak kullanıldığına delildir. (Âşûr)

Ayeti kerimede 2 istiare vardır:  الإذاقَةِ  kelimesindeki istiare, tebeî tasrîhidir.  اللِّباسِ  kelimesindeki istiare aslî tasrîhidir. İkinciyi birinciye tabi kılmak ve ikinci müstear kelimeyi birincinin mefûlu yapmak harika bir düzenlemedir. Böylece açlık ve korku karye ehlini kuşatan hallerden ikisi olmuştur. Bu iki hal onlardan ayrılmaz ve onlara müthiş bir elem verir. (Âşûr)

وَلَقَدْ جَٓاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  mahzuf kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

جَٓاءَهُمْ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  رَسُولٌ  fail olup lafzen merfûdur.

مِنْهُمْ  car mecruru  رَسُولٌ mahzuf sıfatına müteallıktır.

فَ  atıf harfidir.  كَذَّبُوهُ  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

فَ  atıf harfidir.  اَخَذَهُمُ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هُمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. الْعَذَاب  fail olup lafzen merfûdur.

وَهُمْ ظَالِمُونَ  cümlesi hal olarak mahallen mansubdur. وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ظَالِمُونَ  haber olup ref alameti  و ’dır. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanırlar.  ظَالِمُونَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  ظلم fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَذَّبُوهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındadır. Sülâsîsi  كذب ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. Tef’il babının en yaygın anlamı teksirdir.

وَلَقَدْ جَٓاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ

وَ  istînâfiyye,  لَ  mahzuf kasemin cevabının başına gelen harftir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı haziftir. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır.  قَدْ   tekid edilmiş cevap cümlesi  وَلَقَدْ جَٓاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

قَدْ  harfi mazi fiilin önüne geldiğinde tahkik ve takrib (olayın yaklaştığını), muzari fiilin önüne geldiğinde fiilin vuku bulma ihtimalinin azlığını ifade eder. (İtkan, s. 459)

Müsnedün ileyh olan  رَسُولٌ  kelimesindeki tenvin tazim ifade eder.

Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelam olan  فَكَذَّبُوهُ  cümlesi, kasemin cevabına matuftur.

فَ  ile  فَكَذَّبُوهُ  cümlesine atfedilen  فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiil mazi sıygada gelerek hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.  (Vakafat, s. 107)

فَكَذَّبُوهُ  fiili tefil babındadır. Tefil babının fiile kattığı anlamlardan biri de teksirdir.

اَخَذَ  fiilinin,  الْعَذَابُ  kelimesine isnadı mecaz-ı aklîdir.

Hal  وَ ’ıyla gelen  وَهُمْ ظَالِمُونَ  cümlesi, sübut ifade eden isim cümlesi formunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  فَكَذَّبُوهُ ’daki merfû zamirin halini açıklayan bu cümle, anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Haberin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir. İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsufa olan bağlılığına delalet eder. (Halidî, Vakafat, s. 80) 

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

Bu kelam da önceki ayette verilen misalin devamı olup, onların nimetlere nankörlük etmelerinin, yalnız akla karşı gelmek değil, aynı zamanda Allah'ın insanlar üzerindeki hüccetine de karşı gelmek olduğunu beyan etmektedir.

Bu kelam delalet ediyor ki onlar küfür ve inada tamamen batmışlar ve mûtat her haddi aşmışlardı.

Azabın, peygamberi yalanlamalarına terettüp etmesi, Allah'ın câri sünnetine binaendir. (Ebüssuûd)

 Halle حَلّ :

Kelimenin aslı düğümü çözmektir. حَلَلْتُ  indim/kondum/konakladım demektir. Bunun aslı her ne kadar inerken yüklerin indirilmesi olsa da sonradan salt anlamda iniş için de kullanılmıştır. حَلِيل ise zevc/ kocadır. Bu ya her birinin diğeri için eteğini indirebildiğinden ya onunla beraber yaşamasından(konaklamasından) ya da  birbirlerine helal oluşlarındandır. Son olarak Türkçede de kullanılan mahalle inme /konaklama yeridir.  (Müfredat) 
Helâl - Mübah Farkı : حَلال- مُباح Helal, mübah olduğu şeriat yoluyla bilinen şeydir. Oysa mübah konusunda şeriat itibara alınmaz. Pazarda yürümek  mubahtır denir helaldir denmez. Helal haramın zıddı, mübah ise yapılması arzu edilmeyen davranış türü anlamına gelen mahzurun zıddıdır. Mübahın yapılması durumunda sahibine her hangi bir övgü yada kınama getirmeyen fiil diye tanımlanması caizdir. (Furuk-ul Lugavi)
 Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 51 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri helal, mahal, mahalle, mahalli, halletmek, tahlil, hulle, hulûl (konma-varma), münhal ve inhilâldir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

 Cedele  جدل

:جِدالٌ çekişmek, tartışmak ve galip gelmeye çalışmak için yarışmak ya da rekabet etmektir. Kelimenin asıl kökeni ipin ilmeklerini sağlam bükmektir. Türkçede de kullandığımız cidalde bu köktendir; sanki tartışanların herbiri, diğerinin görüşünü ilmek ilmek çözmek istemektedir.(Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 29 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri cedelleşme, mücadele, cedel ve cidaldir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)  

فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالاً طَيِّباًۖ 

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri;  إن كنتم تعبدونه فكلوا من رزقه واشكروا نعمته (Eğer O’na kulluk ediyorsanız O’nun rızkından yiyin ve nimeti için O’na şükredin.) şeklindedir.

كُلُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  مِنْ  harf-i ceriyle birlikte  كُلُوا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالاً طَيِّباًۖ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

رَزَقَكُمُ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  كُمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  اللّٰهُ  fail olup lafzen merfûdur. 

حَلَالاً  hal olup fetha ile mansubdur.  طَيِّباً  ikinci hal olup fetha ile mansubdur.

وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اشْكُرُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

نِعْمَتَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  كُنتُم ’ün dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  اِيَّاهُ  mukaddem mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

تَعْبُدُونَ  fiili  كان ’nin haberi olarak mahallen mansubdur.  تَعْبُدُونَ  fiili  ن ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالاً طَيِّباًۖ وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ

فَ , mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Emir üslubunda talebî inşaî isnad olan cümle, takdiri  إن أتاكم رزق الله  [Eğer size Allah’ın rızkı gelirse] şeklinde  olan mahzuf şartın cevabıdır. Mahzuf şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl, başındaki harf-i cerle birlikte  كُلُوا  fiiline müteallıktır. Sılası  رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالاً طَيِّباًۖ  şeklinde mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Vakafat, s. 107)

Müsnedün ileyhin ism-i celâlle marife olması, konunun önemini belirtir. 

حَلَالاً  mahzuf ikinci mef’ûlun hali veya mahzuf masdardan naib, mef’ûlu mutlak olarak mansubdur.  طَيِّباًۖ  kelimesi  حَلَالاً ’in sıfatı veya ikinci haldir.

Aynı üslupla gelerek, …فَكُلُوا  cümlesine atfedilen  وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ  cümlesinin atıf sebebi, hükümde ortaklıktır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Veciz anlatım kastıyla gelen,  نِعْمَتَ اللّٰهِ  izafetinde,  نِعْمَتَ  kelimesinin Allah lafzına izafesi, onun tazimini ifade eder. 

حَلَالاً - طَيِّباً  ve  نِعْمَتَ - رَزَقَكُمُ  kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Burada da zamir makamında ism-i celilin zahir olarak zikredilmesi, telezzüz, teberrük ve haşyet duygularını artırmak içindir. Bu tekrarda, ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

 اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

Fasılla gelmiş istînâfiyyedir.  اِنْ , gerçekleşme ihtimali zayıf olan durumlarda kullanılan şart harfidir.

كَان ’nin dahil olduğu, sübut ifade eden isim cümlesi şart cümlesi olup faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Mansub munfasıl zamir  اِيَّاهُ  siyaktaki önemine binaen amili olan  تَعْبُدُونَ ’ye takdim edilmiştir. 

كَان ’nin haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

كَان ’nin haberi muzari fiil olduğunda, genellikle devam edegelen maziye, âdet haline gelmiş davranışlara delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi ) 

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan, s. 124)

Şartın cevabının önceki manadan anlaşılması sebebiyle hazf edilmesi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Takdiri;  فكلوا من رزقه واشكروا نعمته  [O’nun rızık olarak verdiklerinden yiyin ve O’nun nimetlerine şükredin.] şeklindedir.

Bu takdire göre mezkur şart ve mahzuf cevabından müteşekkil terkip, şart üslubunda, talebî inşâî isnaddır.

Kur'an’da çoğu yerde bu ayette olduğu gibi şartın cevabı mahzuftur. 

Eğer şartın öncesinde cevabın anlaşılmasını sağlayan bir ifade yer alırsa, cevap hazf edilir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur'an)

وَاشْكُرُوا - تَعْبُدُونَ kelime grupları arasında muraatün nazir sanatı vardır.

Bu ifade Kur'an’da 6 yerde geçmiştir. Buna iktibas diyoruz. Kur'an kendi sözünden alıntı yapmıştır.

Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekit edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Ahkaf Suresi 28, s. 314)

Böyle tekrarlanan kelimeler, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.

Bu kelam, temsilin neticesiyle bağlantılı olup onları o akıbetin benzerine sürükleyecek davranışlardan alıkoymaktadır. (Ebüssuûd)

اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَٓا اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ۚ 

اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

حَرَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

عَلَیۡكُمُ  car mecruru  حَرَّمَ  fiiline müteallıktır.  ٱلۡمَیۡتَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

الدَّمَ وَلَحْمَ  kelimeleri atıf harfi  وَ ’la  ٱلۡمَیۡتَةَ ’ye matuftur. الْخِنْز۪يرِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

مَٓا  müşterek ism-i mevsûl, atıf harfi  وَ ‘la  الْمَيْتَةَ ’ye matuf olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

اُهِلَّ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

لِغَيْرِ  car mecruru   اُهِلَّ  fiiline müteallıktır.  اللّٰهِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

بِه۪  car mecruru   اُهِلَّ  fiiline müteallıktır.   

 فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ 

فَ  atıf harfidir. مَنِ  iki fiili cezm eden şart harfi olup mübteda olarak mahallen merfûdur. اضْطُرَّ  şart fiili olup fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

غَيْرَ  hal olup fetha ile mansubdur.  بَاغٍ  muzâfun ileyh olup  mahzuf  ي  üzere mukadder kesra ile mecrurdur. Mankus isimdir.

Mankus isimler: Sondan bir önceki harfi kesralı olup son harfi de “ya (ي)” olan isimlere “mankus isimler” denir. Mankus isimlerin irab durumu şöyledir: 

a. Merfu halinde takdiri damme ile (رَاعٍ – اَلرَّاعِي  gibi), 

b. Mansub halinde lafzi olarak yani fetha ile (رَاعِيًا  – اَلرَّاعِيَ  gibi), 

c. Mecrur halinde takdiri kesra ile (رَاعٍ – اَلرَّاعِي  gibi) îrab edilir. 

Yani mankus isimler ref ve cer durumlarında maksur isimler gibi takdirî îrab edilir. Bu durumda damme ve kesra harekeleri son harflerinin üzerinde açıkça görülmez, fakat var olduğu kabul edilir. Nasb hallerinde ise lafzi olarak îrab edilir, son harfin üzerinde fetha harekesi açık bir şekilde görünür. 

Mankus isimler nekre halinde yani başlarında elif lam olmaksızın kullanıldığında ref ve cer durumlarında sonlarındaki “ya” harfi düşürülür. Ancak meydana gelen bu değişikliğe işaret olmak üzere kelimenin sonundaki kesra harekesi tenvinli kesra olur. İrabı ise yine takdiren olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

بَاغٍ  kelimesi; sülâsî mücerred olan  بغي  fiilin ism-i failidir.

عَادٍ  kelimesi; sülâsî mücerred olan عدو  fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  atıf harfidir. لَا nefy harfinin tekrarı olumsuzluğu  tekid içindir.  عَادٍ  muzâfun ileyh olup  mahzuf  ي  üzere mukadder kesra ile mecrurdur. Mankus isimdir.

 فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Ta’liliyye olması da caizdir.İsim cümlesidir. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  اللّٰهَ  lafza-i celâli  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubdur. غَفُورٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin  haberi olup lafzen merfûdur.  رَح۪يمٌ  ikinci haber olup lafzen merfûdur.

غَفُورٌ - رَح۪يمٌ  isimleri mübalağa sıygasındandır. Son derece affeden ve son derece merhamet eden demektir.

Mübalağalı ism-i fail kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَٓا اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ۚ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّمَا ’daki  مَا  edatı,  اِنَّ ’yi amelden düşüren ma-ül kaffe’dir. (Muhyiddin Derviş, İrab)

Hak Teâlâ, haram olanları (muharremâtı) bu surede bu dört şeye hasretmiştir. Çünkü bu ayet-i kerimenin başındaki  اِنَّمَا  hasr ifade etmektedir. (Fahreddin er-Râzî)

حَرَّمَ  fiili tefil babındadır. Bu babın fiile kattığı asıl anlam teksirdir. Ayette bu anlam öne çıkmaktadır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  عَلَيْكُمُ, siyaktaki önemine binaen mef’ûle takdim edilmiştir. 

وَالدَّمَ  ve  وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ  gibi  الْمَيْتَةَ ’ye atfedilen müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ’nın atıf sebebi, temâsüldür. Sılası olan  اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ۚ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi fiil sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.  اُهِلَّ  fiili, meçhul bina edilerek mef’ûle dikkat çekilmiştir.

غَيْرِ اللّٰهِ  izafeti  غَيْرِ ’nın tahkiri içindir. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Haram kılınan şeyler birer birer sayılmıştır.  حَرَّمَ  fiilinde cem’, sayılanlarda taksim vardır.

Ayetteki Allah lafızlarında tecrîd vardır. Bu lafızların ve غَيْرِ ’nın tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

الدَّمَ - لَحْمَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ 

İstînâfa matuf olan cümlede  فَ  atıf harfi, şart harfi olan  مَنِ  mübtedadır. Haber konumundaki şart cümlesi  اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ , müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. 

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 106.) 

غَيْرَ  hal,  بَاغٍ  onun muzâfun ileyhidir. Zaid nefy harfinin tekid ettiği  عَاد , muzâfun ileyhe matuftur. Bu kelimelerin tenkiri, kıllet ve nev ifade eder.

Şartın cevabının önceki manadan anlaşılması sebebiyle hazfedilmesi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Takdiri;  فلا إثم عليه [Ona günah yoktur.] şeklindedir.

Bu takdire göre mezkur şart ve mahzuf cevabından müteşekkil terkip, şart üslubunda, haberî isnaddır. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Kur'an’da çoğu yerde bu ayette olduğu gibi şartın cevabı mahzuftur. 

Eğer şartın öncesinde cevabın anlaşılmasını sağlayan bir ifade yer alırsa, cevap hazf edilir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur'an)

اضْطُرَّ  fiili,  اِفْتِعال  babındadır.  اِفْتِعال  babının fiile kattığı, çaba göstermek, ortaya koymak anlamları ayette de mevcuttur. 

Ayetin ikinci cümlesi şart ve cevap formundadır. Kim haddi aşmadan, tecavüz etmeden zor durumda kalırsa şartından sonra, “bunlardan yiyebilir” cevabının gelmesi beklenirken ayet, “Allah affedicidir, merhamet edicidir.” cümlesiyle devam etmiştir. Bu, üslub-u hakîm sanatıdır.

عَادٍ - بَاغٍ  ve  غَيْر - لَا  kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ

Son cümle, önceki şartın mukadder cevabı için ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.  اِنَّ  ile  tekid edilmiş cümle faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnayı ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan lafza-i celâlle marife olması tazim, teberrük ve telezzüz içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde cümlede lafza-i celâlin zikri tecrîd sanatıdır.  غَفُورٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin birinci,  رَح۪يمٌ  ikinci haberidir.

Allah’ın  غَفُورٌ  ve  رَح۪يمٌ  sıfatlarının tenvinli gelişi, bu sıfatların Allah Teâlâ’da varlık derecesinin tasavvur edilemez olduğuna işaret eder. Haber olan iki vasfın aralarında و  olmaması Allah Teâlâ’da ikisinin birden mevcudiyetini gösterir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

غَفُورٌ - رَح۪يمٌ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. Bu iki kelimenin ayetin anlamıyla olan mükemmel uyumu teşâbüh-i etrâf sanatıdır.

Ayetin fasılası, mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَۜ 

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir. لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.

تَقُولُوا  fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzaridir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

مَٓا  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  تَقُولُوا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

تَصِفُ  merfû muzari fiildir.  اَلْسِنَتُكُمُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  الْكَذِبَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

Mekulü’l-kavli  هٰذَا حَلَالٌ ’dur.  تَقُولُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

İsm-i işaret  هٰذَا  mübteda olarak mahallen merfûdur.   حَلَالٌ  haber olup lafzen merfûdur. 

هٰذَا حَرَامٌ  cümlesi atıf harfi وَ ’la mekulü’l-kavle matuftur. müteallıktır.

لِ  harfi,  تَفْتَرُوا  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.

تَفْتَرُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra, 3) Lam-ı cuhûddan sonra, 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra, 5) Vav-ı maiyye (وَ)’ den sonra, 6) Sebep fe (فَ)’sinden sonra. Burada harf-i cerden sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

عَلَى اللّٰهِ  car mecruru  تَفْتَرُوا  fiiline müteallıktır.  الْكَذِبَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَۜ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  اِنَّ ’nin ismi olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَفْتَرُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يَفْتَرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَلَى اللّٰهِ  car mecruru   يَفْتَرُونَ  fiiline müteallıktır.  الْكَذِبَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

لَا يُفْلِحُونَ  cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُفْلِحُونَ  kelimesi  ن ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’i fail olarak mahallen merfûdur.

وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَۜ 

وَ  istînâfiyyedir. Cümle nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mecrur mahaldeki masdar harfi  مَا  harf-i cerle birlikte  لَا تَقُولُوا  fiiline müteallıktır. Masdar tevilindeki sılası olan  تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

لَا تَقُولُوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  هٰذَا حَلَالٌ cümlesi isim cümlesi formunda gelerek sübut ifade etmiştir. Müsnedün ileyhin işaret ismiyle gelmesi, işaret edileni belirlemek içindir.

Sebep bildiren harf-i cer  لِ ’nin gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  تَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ  cümlesi,  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde önceki masdar-ı müevvelden bedeldir. Bedel, ıtnâb babındandır.

الْكَذِبَ ’nin mansub olması  لَا تَقُولُوا  iledir,  هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ  da ondan bedeldir ya da  قول kelimesi gizlenerek  تَصِفُ ’ya mütealliktir. Yani  وَلَا تَقُولُواالْكَذِبَۜ لِمَا تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ  demektir. Ya da  لَا تَقُولُوا ’nun mef'ûlüdür.  الْكَذِبَ  de  تَصِفُ  ile mansubdur. Dillerini yalanla nitelemek konuşmalarının yalan olduğunu mübalağa etmek içindir. Sanki gerçek yalan meçhul idi de dilleri onu bu sözleriyle niteledi ve tanıttı. Bunun içindir ki bu tabir fasih kelam sayılmıştır. (Beyzâvî)

مَا 'nın ism-i mevsûl olması durumunda gerekli olan aid zamiri, karîne kâim olduğu için hazf edilmiştir. Bu; beliğ ve fasih bir kelamdır. (Fahreddin er-Râzî)

Ayette, yalan vasıflar uydurmanın ne denli kötü olduğu  الْكَذِبَۜ  kelimesinin üç defa tekrarıyla vurgulanmıştır.

حَلَالٌ  ile  حَرَامٌ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

هٰذَا حَلَالٌ  cümlesiyle,  هٰذَا حَرَامٌ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ  ibaresinde, iftira yalan demek olduğu için  الْكَذِبَۜ  kelimesinin tekrar ifade edilmesi, mübalağa için yapılan ıtnâb sanatıdır.

الْكَذِبَ - لِتَفْتَرُوا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَۜ

Cümle ta’lîliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

اِنَّ  ile  tekid edilmiş isim cümlesi olup faide-i haber inkârî kelamdır. Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi, bahsin önemini vurgulamak ve gelen habere dikkat çekmek içindir. Has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

اِنَّ ’nin haberi olan  لَا يُفْلِحُونَۜ , menfi muzari fiil cümlesi formunda gelerek hükmü takviye, hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

فْلِحُ , maksat ve gayeye vasıl olmak demektir. Buna göre  لَا يُفْلِحُونَ  tabirinin manası, “O kimse sa’y u gayretinde başarıya ulaşamaz; gayesinde başarıya ulaşamaz. Aksine onun eli boşa çıkar ve hüsrana uğrar.” şeklindedir. (Fahreddin er-Râzî)

لِتَفْتَرُوا - يَفْتَرُونَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اللّٰهِ  - الْكَذِبَۜ - هٰذَا  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

مَتَاعٌ قَل۪يلٌۖ 

İsim cümlesidir.  مَتَاعٌ  mahzuf mukaddem haberin muahhar haberidir. Takdiri;  لهم متاع  (Onlara az bir faydalanma vardır.) şeklindedir.

قَل۪يلٌ  kelimesi   مَتَاعٌ ’un sıfatı olup lafzen merfûdur.

وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

İsim cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَهُمْ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır.

عَذَابٌ muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.  اَل۪يمٌ  kelimesi  عَذَابٌ ’un sıfatı olup merfûdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَل۪يمٌ  mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَتَاعٌ قَل۪يلٌۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

Cümle ta’lîliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatı vardır.  مَتَاعٌ  mahzuf mukaddem haberin muahhar mübtedasıdır. Cümlenin takdiri,  لهم متاع قَل۪يلٌۖ   [Onlara az bir faydalanma vardır.]  şeklindedir. Bu takdire göre mahzuf haberle birlikte cümle, faide-i haber, ibtidai kelamdır. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir.

قَل۪يلٌ , mübteda için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Makabline  وَ ’la atfedilen  وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ  cümlesinin atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

Sübut ifade eden isim cümlesinde takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُمْ  mahzuf mukaddem habere müteallıktır. Muahhar  mübteda olan  عَذَابٌ ‘un nekre gelişi bu azabın tasavvur edilemez nitelikte olduğuna işarettir.

Ayet-i kerimede haber olan  لَهُمْ  cümlesi, mübtedadan sonra gelmesi gerekirken hasr ifade edebilmek için mübteda olan  عَذَابٌ اَل۪يمٌ ’dan önce gelerek,  لَهُمْ  maksûrun aleyhi,  عَذَابٌ اَل۪يمٌ ise maksûr olmuştur. Yani elem verici azabın onların işlemiş oldukları günaha göre tam tamına uygun olarak onlara özel olarak hazırlandığını ifade etmiştir. (Muhammed Fatih Ergen, Tevbe Suresinin Meânî İlmi Açısından Tahlili) 

Âşûr ise bu takdimin ihtimam sebebiyle olduğu görüşündedir. 

اَل۪يمٌ ’le sıfatlanması, bu anlamı kuvvetlendiren ıtnâb sanatıdır.

وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُۚ 

وَ  istînâfiyyedir.  الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  عَلَى  harf-i ceriyle birlikte حَرَّمْنَا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  هَادُوا ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

هَادُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

حَرَّمْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Müşterek ism-i mevsûl   مَا , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  قَصَصْنَا عَلَيْكَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

قَصَصْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

عَلَيْكَ  car mecruru  قَصَصْنَا  fiiline müteallıktır.  مِنْ قَبْلُ  car mecruru  قَصَصْنَا  fiiline müteallıktır.  قَبْلُ  cer mahallinde muzâftır. Kelimenin merfû oluşu muzâfun ileyhin mahzuf olduğunun işaretidir. Ötre muzâfun ileyhten ivazdır.

قَبْلَ  ve  بَعْدَ  kelimeleri; muzâfun ileyhleri hazf edilince damme üzere mebni olurlar: Bu durumdaki izafete izafetten munkatı’ zarflar (izafetten kesilen zarflar) denir.  قَبْلَ  zarfı, hem cümleye  hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olanlar grubundadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَرَّمْنَا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  حرم ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُٓوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. Haliyye olması da caizdir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  ظَلَمْنَاهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir.

Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنْ  istidrak harfidir.

İstidrak; düzeltmek, telafi etmek, hatayı tamir etmek, kusuru örtmek gibi anlamlara gelir. Önceki sözden doğan eksikliği, hatayı veya yanlış anlaşılma ihtimalini istisnaya benzer biçimde ortadan kaldıracak bir kısmın getirilmesine istidrak adı verilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَانُٓوا’nun dahil olduğu cümle isim cümlesidir.  كَانُوا  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

اَنْفُسَهُمْ  kelimesi  يَظْلِمُونَ  fiilinin mukaddem mef‘ûlu olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَظْلِمُونَ  fiili  كَانُٓوا  ’nun haberi olarak mahallen mansubdur. يَظْلِمُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُۚ 

وَ  istînâfiyyedir. Mazi fiil sıygasında gelen cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır

Mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin amili  حَرَّمْنَا ’dır. Car mecrur, önemine binaen amiline takdim edilmiştir. Bu, takdim-tehir sanatıdır. Îrabdan mahalli olmayan sılası  هَادُوا , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

حَرَّمْنَا  fiilinin mef’ûlü konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ’nın sılası  قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُۚ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُٓوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

Menfi mazi fiil sıygasında gelen  وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ  cümlesindeki  وَ , atıf veya haliyyedir. Cümle, ya istînafiyyeye matuf ya da  حَرَّمْنَا  fiilinin failinden haldir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ظَلَمْنَاهُمْ  kelimesinde irsâd sanatı vardır.

İstidrak harfinin dahil olduğu  وَلٰكِنْ كَانُٓوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ  cümlesi,  وَ ’la makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi tezattır.

كَان ’nin haberi  يَظْلِمُونَ  şeklinde muzari fiil sıygasında gelerek hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade etmiştir. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve geçmişte mûtat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar  olmak üzere iki manaya delalet eder.  (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

كان ’nin haberinin muzari fiil gelmesi bu yaptıklarının yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Hâlidi, Vakafat, s. 112)

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır.  اَنْفُسَهُمْ , amili olan  يَظْلِمُونَ ’ye takdim edilmiştir. Bu takdim kasr ifade eder. Zulüm, Allah’a değil nefislerine hapsolmuştur. Onlar Allah’ın nimetlerini tanımayıp küfür ve inatları sebebiyle sadece nefislerine zulmetmişlerdir. (Âdil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Min Garîbi Belâgati'l Kur'ani'l Kerim, Soru 607) 

مَا ظَلَمْنَاهُمْ - يَظْلِمُونَ kelimeleri arasında iştikak cinası, tıbâk-ı selb ve reddü’l-acüz ales-sadr sanatları vardır. 

Önceki cümledeki muhatap zamirinden, son cümlede cemi gaib zamire iltifat vardır.

وَمَا ظَلَمُونَا  cümlesi ile  وَلٰكِنْ كَانُٓوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ  cümleleri arasında mukabele sanatı vardır.  

Ayette farklı konumdaki iki  مَا  arasında tam cinas ve reddü’l-acüz ales-sadr sanatları vardır. 

Bu kelam, haram kılınmak konusunda Yahudiler ile diğer ümmetler arasındaki farka dikkat çekmektedir. (Ebüssuûd)