Kureyş ve diğer birkaç soylu kabile dışındaki müşrikler, başlıca kutsal mekânlarını çıplak ziyaret eder; ziyaret dönemlerinde et, yağ, süt gibi değerli gıda maddelerini yemezler; diğerlerini ise çok az yerler ve bunun dinî bir vecîbe olduğuna inanırlardı (bk. Taberî, VIII, 159-163).

 Âyet bu bâtıl uygulamayı ilga etmekte, ibadet sırasında örtünme zorunluluğu getirmektedir; ayrıca haram olduğuna dair özel hüküm bulunmayan maddelerin yenilip içilmesine de –israfa kaçmamak şartıyla– izin vermektedir. Âyetin özel maksadı, kutsal mekânları çıplak vaziyette ziyaret veya tavaf etmeyi yasaklamaktır. Ancak bu durum, hükmün genel olduğu anlamını çıkarmaya mâni değildir. Nitekim bütün ilgili kaynaklarda âyetin, gerek ibadet sırasında gerekse sair zamanlarda edep kurallarına uygun şekilde giyinmeyi farz kıldığı belirtilir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 518-519

Resûl-i Ekrem “ İsraf etmeden ve kibirlenmeden yiyin ,için ,sadaka verin ,giyip kuşanın “ buyurmuştur. (Buhari ,Libas 1, bab başlığında; İbni Mâce ,Libas 23; Ahmed b. Hanbel , Müsned, II,181,182),” Allah Teâlâ’nın, verdigi nimetleri kulunun uzerinde görmekten memnun olacagini “ belirtmiş. (Tirmizi ,Edeb 54; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II,311), yeme icme konusunda da şu ölçüyü koymuştur:

Riyazus Salihin, 517 Nolu Hadis
Ebû Kerîme Mikdâd İbni Ma’dîkerib radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
“Hiçbir kişi, midesinden daha tehlikeli bir kap doldurmamıştır. Oysa insana kendini ayakta tutacak bir kaç lokma yeter. Şayet mutlaka çok yiyecekse, midesinin üçte birini yemeğe, üçte birini içeceğe, üçte birini de nefesine ayırmalıdır.”
Tirmizî, Zühd 47. Ayrıca bk. İbni Mâce, Et’ıme 50 

يَا بَن۪ٓي اٰدَمَ خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا

يَا  nida harfidir.  بَن۪ٓي  münadadır. Cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için nasb alameti  ى ’dir.  اٰدَمَ  muzâfun ileyh olup  gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır.

Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazfedilmiş mef’ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada îrab yönünden; mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. Mureb münada lafzen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Muzâf, 2) Şibh-i muzâf, 3) Nekre-i gayrı maksude. Burada münada muzâf olarak geldiği için mureb münadaya girer ve lafzen mansubtur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ’dur. 

خُذُوا  fiili  نَ ’un hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

ز۪ينَتَكُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

عِنْدَ  mekân zarfı,  خُذُوا  fiiline müteallıktır.  كُلِّ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır.  مَسْجِدٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

وَ  atıf harfidir.  Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كُلُوا  fiili  ن ‘un hazfiyle mebni olan emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı faildir.  اشْرَبُوا  fiili makabline matuftur.

وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تُسْرِفُوا  fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

  اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ۟

İsim cümlesidir.  إِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

هُ  muttasıl zamiri  إِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.

لَا يُحِبُّ  cümlesi  إِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُحِبُّ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

الْمُسْرِف۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُسْرِف۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُحِبُّ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi  حبب ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

يَا بَن۪ٓي اٰدَمَ خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُواۚ 

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.

Nida üslubunda talebî inşâî isnaddır. Nidanın cevabı olan  خُذُوا ز۪ينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ  cümlesi ise emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Ziynetten kasıt, elbise ve onun üzerinde olan şeylerdir. Çünkü “almak” fiili ziynet için kullanılmaz. Halliyet alakasıyla mecaz-ı mürseldir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

Yine müfessirler, bu ayetteki ziynet ile kastedilenin “avret mahallini örtecek elbise” olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Hem sonra Hakk Teâlâ’nın “ziynetinizi alın” sözü bir emirdir. Emir, vücûb (farziyet) ifade eder. Buna göre “ziyneti alma” işinin vâcip olduğu anlaşılır. (Fahreddin er-Râzî)

Aynı üsluptaki müteakip  وَكُلُوا  ve  وَاشْرَبُوا  cümleleri nidanın cevabına temâsül nedeniyle atfedilmiştir. 

Yine nidanın cevabına matuf ve  وَلَا تُسْرِفُواۚ  cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Burada lafzen ve manen inşâ olup müsnedün ileyhleri aynı olan ve aralarında tenâsüp bulunan cümleler birbirine  و  ile vasl yapılarak gelmiştir. Ayetin sonundaki  اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ۟  cümlesi haberiyye ve ta’liliyye olduğu için fasılla gelmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

مَسْجِدٍ ’deki tenvin tazim ve nev ifade eder.

لَا تُسْرِفُواۚ  kelimesinde irsâd sanatı vardır.

عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ [her namaz ve tavafta] mecaz-ı mürseldir. Alakası mahalliyettir. Çünkü burada mescitten maksat, namaz ve tavaftır. Mescit namaz kılma yeri olduğu için ona bu isim verilmiştir. (Sâbûnî)

Ziynetler üç çeşittir:

Nefsî ziynet; ilim ve güzel inanç.

Bedenî ziynet; güç-kuvvet, uzun boy.

Haricî ziynet; mal, makam, şöhret. (Müfredat.)

Bu ayet namazda setr-i avretin (avret yerlerini örtmenin) zorunlu olduğuna delildir.

Kişinin namazda en güzel elbiselerini giymesi sünnettir.

İsraf eden kişi şöyle tarif edilmiştir: Cahillik ve gaflet sebebiyle dünya sevgisine dalan, dünya ile alakası çoğalan, tümüyle dünyaya yönelen, hak ve ahiretten ayrılan, ahireti dünya ile örtülen, maddi alemle meşgul olan vs kişidir. Lügat olarak haddi aşmak, demektir. (Tahkik)

Lût kavmi, ekilmesi gereken tarlaya tohum bırakmadığı için müsrif olarak isimlendirilmiştir.

Çok yiyip içmeyin: yenip içilecek şeyleri israf etmeyin, şeklinde anlaşılabilir.

كُلُوا - اشْرَبُوا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh Usulü, s. 558-559)

Allah Teâlâ, bu ifade üzerine, “yiyiniz, içiniz” buyruğunu atfetmiştir. Yeme içme emrinin, mübahlık ifade eden birer emir olduğunda şüphe yoktur. Binaenaleyh “ziynetinizi alın” ifadesinin de mübahlığı gösteren bir emir olması gerekir. (Fahreddin er-Râzî)

اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ۟

Müstenefe cümlesidir.

إِنَّ  ile tekid edilmiş cümle, şibh-i kemâl-i ittisâl nedeniyle fasılla gelmiştir. Menfi isim cümlesi, faide-i haber talebî kelamdır. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Müsnedin muzari fiil sıygasıyla gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Muzari fiilin tecessüm özelliği sayesinde muhayyile harekete geçer ve konuyu anlama kolaylaşır.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkip, hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karineler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. Hükmü takviye demek; hükmü tekid etmek ve hükmün gerçeğe mutabık olduğunu ifade etmek demektir. Bunun Kur’an’da çok örneği vardır.

(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

لَا تُسْرِفُواۚ -  الْمُسْرِف۪ينَ۟  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِف۪ينَ۟  “Çünkü O, israf edenleri sevmez.” buyurmuştur. Bu cümle, tehdidin doruk noktasını ifade eder. Zira Allah’ın sevmediği herkes, sevaptan mahrum olarak kalır. Çünkü Allah’ın kulunu sevmesi, ona mükâfatını ve sevabını ulaştırarak vermesi demektir. O halde bu sevginin olmaması, sevabın ve mükâfatın olmaması demektir. Her ne zaman sevap bulunmazsa orada ceza söz konusu demektir. Zira varlık aleminde ne mükâfatlandırılan ne de cezalandırılan bir mükellefin bulunmadığı hususunda ittifak bulunmaktadır. (Fahreddin er-Râzî)

Bu ve bundan önceki âyette elbiseye “ziynet” denilmesi, giyinmenin ahlâkî bakımda n olduğu gibi estetik bakımdan da önemli ve gerekli olduğuna işaret eder; ayrıca yine ziynet kelimesinden hareketle kaliteli ve değerli elbiseler giyinmenin mubah olduğuna hükmedilmiştir. Taberî (VIII, 163-164), 

Şevkânî (II, 230) gibi önde gelen müfessirler bu âyeti açıklarken, haram olmayan güzel ve değerli nimetlerden uzak kalmayı zühd ve fazilet sayanların hatalı olduklarını belirtirler. Haram, dinî bir terim olarak, “Açık, kesin ve bağlayıcı bir ifade ve üslûpla yapılması şer‘an yasaklanmış olan tutum ve davranış” anlamına gelir.

 Eğer bir işin yapılmamasını isteyen bir ifade bulunmakla birlikte, bunun anlamı yeterince açık veya kaynağı kesin değilse buna haram değil mekruh denir. Hakkında yasaklayıcı hiçbir delil bulunmayan fiiller ise mubah ve helâl kabul edilir. Bir fiilin helâl kabul edilmesi için dinî kaynaklarda bu yönde bir açıklama bulunması gerekli değildir; çünkü “Eşyada asıl olan mubah olmasıdır”. Buna göre ölçüsüz dindarlık duygusu, şahsî tercihler, ortalıkta görülen kötülüklerle mücadele arzusu gibi –iyi niyetli de olsa– kişisel hassasiyetlerin etkisiyle dinin izin verdiği alan içinde kalan tutum ve davranışları, yiyecek, içecek, giyecek gibi nesneleri haram, sakıncalı ve günah olarak nitelendirmek bu âyetin hükmüne aykırı ve yanlıştır.

 Hatta müfessirler, âyetin “De ki: O nimetler dünya hayatında müminlere yaraşır” meâlindeki kısmından hareketle, bunların esas itibariyle müminlere lutuf olmak üzere yaratıldığını ve onlar sayesinde bu nimetlerden herkesin yararlanmalarına imkân verildiğini belirtirler.Âyetin anlatımına göre mânevî kemal ve güzellikler gibi birey ve toplumun refah, sağlık, güvenlik ve esenliğine katkıda bulunacak her türlü maddî imkânlar da öncelikle müminlere yaraşır. Bu imkânlarda geri olan bir toplum, Kur’an bakımından ideal bir toplum değildir. Zühde ve kanaate teşvik eden açıklamalarla bu yöndeki uygulamalar ise, dünya nimetlerini araç olarak görmek yerine amaç kılmayı hedefleyen eğilimleri önlemeye yöneliktir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

 Cilt: 2 Sayfa: 519-520

قُلْ مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ الَّت۪ٓي اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِۜ

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir. Mekulü’l-kavli,  مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ ’dir.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

مَنْ  istifham ismidir. Mübteda olarak mahallen merfûdur.

حَرَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

ز۪ينَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

الَّت۪ٓي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  ز۪ينَةَ’nin sıfatı olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

اَخْرَجَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

لِعِبَادِه۪  car mecruru  اَخْرَجَ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الطَّيِّبَاتِ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  ز۪ينَةَ’ye matuftur. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الطَّيِّبَاتِ  kelimesi, cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

مِنَ الرِّزْقِ  car mecruru  الطَّيِّبَاتِ’ye müteallıktır.

حَرَّمَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  حرم’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 قُلْ هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِۜ 

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir. Mekulü’l-kavli,  هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ’dir.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  لِ  harf-i ceriyle mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا’dır. Îrabtan mahalli yoktur.

اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فِي الْحَيٰوةِ  car mecruru  اٰمَنُوا  fiiline müteallıktır. 

الدُّنْيَا  kelimesi  الْحَيٰوةِ ’nin sıfatı olup mukadder kesra ile mecrurdur.  خَالِصَةً  mahzuf haberin hali olup fetha ile mansubtur. Takdiri, هي كائنة لهم يوم القيامة حالة كونها خالصة (Kıyamet günü onlar için halis olarak var olacaktır.) şeklindedir.

يَوْمَ  zaman zarfı,  خَالِصَةً’e müteallıktır. يَوْمَ  hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْقِيٰمَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

خَالِصَةً  kelimesi, sülâsî mücerred olan  خلص  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

كَ  harf-i cerdir.  مثل ; “gibi” demektir. Bu ibare  نُفَصِّلُ  fiilinin mahzuf mef’ûlu mutlakına müteallıktır. Takdiri,  نفصّلها تفصيلا مثل ذلك التفصيل (Bunun benzeri bir açıklamayla ayetleri açıklarız) şeklindedir.

ذا  işaret ismi, sükun üzere mebni mahallen mecrur, ism-i mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

نُفَصِّلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.  الْاٰيَاتِ  mef’ûlun bih olup cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

لِقَوْمٍ  car mecruru  نُفَصِّلُ  fiiline müteallıktır.

نُفَصِّلُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  فصل’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

يَعْلَمُونَ  fiili  قَوْمٍ  kelimesinin sıfatı olarak mahallen mecrurdur.  يَعْلَمُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat,

2. Sebebi sıfat.

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar,

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna dört açıdan uyar:

Cinsiyet, adet, marifelik-nekrelik ve îrab.

Not: Gayrı âkil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar: Üçe ayrılır: 

1. İsim cümlesi olan sıfatlar, 

2. Fiil cümlesi olan sıfatlar, 

3. Şibhi cümle olan sıfatlar. Burada sıfat, fiil cümlesi şeklinde gelmiştir.

Not: Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ مَنْ حَرَّمَ ز۪ينَةَ اللّٰهِ الَّت۪ٓي اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِۜ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  قُلْ  fiilinin mekulü’l-kavli, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen soru kastı taşımayıp tevbih ve inkârî anlamda olan cümle mecâz-ı mürsel mürekkebtir. Alay manası kastedilen istifhamı inkârîdir. (Âşûr) 

Bu bir inkârî istifhamdır. Yani Allah’ın çıkardığı bu ziynetleri ve tertemiz şeyleri haram kılmak kimsenin haddi değildir. Şu halde bu ayet yenecek ve giyilecek ve çeşitli süs eşyalarında aslolan mübahlık olduğuna delildir. (Elmalılı)

Bu ifadenin zahiri, istifham manası taşır. Ancak ne var ki bu istifhamla inkâr manası murad edilmiş ve bu inkâr, mükemmel bir biçimde ortaya konulmuştur. (Fahreddin er-Râzî)

Ayrıca istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır

Ziynet için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّت۪ٓي’nin sılası  اَخْرَجَ لِعِبَادِه۪, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır. 

ز۪ينَةَ ,الطَّيِّبَاتِ ’ye matuftur. Bu kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

[Allah’ın ziyneti] nden maksat, elbiseler ve her türlü süslenilen şeydir. [Tertemiz-hoş rızıkları] yani lezzetli yiyecek ve içecekleri [kim haram kılabilir?!  ifadesindeki sorunun manası, bu şeylerin haram kılınmasına yönelik bir yadırgamadır. (Keşşâf)

Bu ayetin muktezâsı (gerekli olan), insanın ziynet olarak kullandığı her şeyin helal olmasını gerektirir. Yine güzel bulunan her şeyin de helal olması icap eder. İşte bu ayet, bütün faydalı şeylerin helalliğini ifade eder. İşte bu da şeriatın bütünü için nazarı itibare alınan bir düsturdur. (Fahreddin er-Râzî)

 قُلْ هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِۜ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  قُلْ  fiilinin mekulü’l-kavli olan … هِيَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي, sübut ifade eden isim cümlesidir. Lâm harf-i ceri ibahaya delalet eden tahsis manasında gelmiştir. (Âşûr)

Cümlede îcaz-ı hazif sanatı vardır. Mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  لِلَّذ۪ينَ  mahzuf habere müteallıktır. Sılası olan …اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ, mazi fiil sıygasında gelerek sübuta, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. Mevsûlde, müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

Müsnedin ism-i mevsûlle gelmesi herkes tarafından biliniyor olduğunu belirtmesi yanında sonradan gelen habere dikkat çekmek içindir.

خَالِصَةً, mahzuf haberdeki zamirden haldir. Takdiri, هي كائنة لهم يوم القيامة حالة كونها خالصة  [Kıyamet günü onlar için var olacaktır.] şeklindedir.

“Kıyamet günü ise tamamen onlara mahsustur.” O gün hiç kimse onlara bu konuda ortak olmayacaktır. Şayet “Bunlar hem iman edenlerindir hem de başkalarınındır, denilse olmaz mıydı?” dersen şöyle derim: Ayette bunların asıl olarak iman edenler için yaratılmış olduğuna ama kâfirlerin de onlara tâbi olduğuna dikkat çekmek için böyle denilmiştir. Tıpkı “Nankörce inkâr edeni kısa bir süre yaşatıp daha sonra ateş azabına sürüklerim!’ buyurmuştur.” [Bakara Suresi, 126] ayetinde olduğu gibi.  خَالِصَةً   ifadesi hal olarak mansub olarak da haberin ardından ikinci bir haber olarak merfû olarak da okunmuştur. (Keşşâf)

Ebu Ali ise şöyle demektedir: “Ayette geçen  خَالِصَةً  kelimesinin mübteda olan  هِيَ’nin haberi olması, لِلَّذ۪ينَ  kelimesinin başındaki lâm harf-i cerinin de  خَالِصَةً  kelimesine taalluk etmesi ve ayetin takdirinin, هِىَ خَالِصَةٌ لِلَّذٖينَ اٰمَنُوا فِى الْحَيٰوةِ الدُّنْيَ (Bu nimetler, dünya hayatında iman edenlere mahsustur.) şeklinde olması mümkündür. Bu kelimenin mansub olarak okunması ise cümlede hal olmasından dolayıdır. Buna göre ayetin takdîri manası: “Bu nimetler, ahirette sadece müminlere mahsus olacak iken, dünya hayatında da müminler için sabittir.” şeklinde olur. (Fahreddin er-Râzî)

Rızıklar dünya hayatında da özellikle iman edenler içindir, çünkü onlar bunun şükrünü eda ederler.

 كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

Ayetin bu son cümlesi istînâfiyyedir. Ayette îcâz-ı hazif vardır.  نُفَصِّلُ ,كَذٰلِكَ  fiilinin mahzuf mef’ûlu mutlakına müteallıktır. Takdiri;  نفصّلها تفصيلا مثل ذلك التفصيل  (Bunun benzeri bir açıklamayla ayetleri açıklarız) şeklindedir.

Cümle müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. .

كَذٰلِكَ  kendinden önceki bir manaya işaret eder. Ancak çoğu zaman o da müstakil bir lafız değildir. Burada hem  كَ  hem de  ذٰ  işaret ismi aynı şeye işaret eder. Dolayısıyla bu durumu benzetecek yine kendisinden daha mükemmel bir şey bulunamadığını ifade eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, c. 5, Duhan/28, s. 101)

كَذٰلِكَ [İşte böyle], aslında uzaktaki bir nesneye işaret için kullanılır. Buradaki kullanımı işaret edilen nimetin derecesinin, faziletteki mertebesinin yüksekliğini bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

Cenab-ı Hakk’ın,  لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ  “bilen kimseler için...” buyruğuna gelince: Bu, “istidlalde (çıkarımda) bulunup tefekkür edebilen, bu sayede de nazarî ilimleri elde etmeye imkân bulan bir topluluk için...” anlamındadır. Allah en iyi bilendir. (Fahreddin er-Râzî)

Önceki âyetlerde helâl nimetleri haram saymanın yanlışlığına işaret edildikten sonra burada da Allah’ın asıl haram kıldığı şeylerin neler olduğu özetle belirtilmektedir. Buna göre Allah yalnızca, başta zina ve fuhuş olmak üzere, açık ve gizli kötülükleri, ahlâksızlıkları; başkalarının malına, canına, namus ve şerefine karşı saldırıyı; Allah’ın, hakkında hiçbir delil indirmediği şeyleri O’na ortak koşmayı yani aslı esası bulunmadığı apaçık ortada olduğu halde birtakım varlıkları tanrılaştırmayı ve nihayet Allah hakkında herhangi bir doğru bilgi ve delile dayanmadığı halde “Allah şunu helâl kıldı, bunu haram kıldı” gibi rastgele sözler sarfetmeyi yasaklamıştır.

 Son iki âyet, bir bakıma, 29. âyetteki “Rabbim adaleti (kıst) emretti” meâlindeki bölümün açıklamasıdır. Zira kıst hem “adalet” hem de “itidal, denge, ölçü” anlamına gelir. Böylece bu iki âyet, bir adalet ve itidal dini olan İslâm’ın, aşırı yasakçılığı da aşırı serbestliği de onaylamadığını; esasen temiz fıtratlı ve aklıselim sahibi her insanın doğru, iyi, hoş ve faydalı bulduğu maddî ve mânevî şeyleri kullandığını; yanlış, kötü, çirkin ve zararlı bulduğu şeylerden de kaçındığını ortaya koymaktadır. Kur’an’da veya hadislerde İslâm dininin “sırât-ı müstakîm” (En‘âm 6/161; Tirmizî, “Fezâilü’l-Kur’ân”, 14), “Hanîf dini” (Yûnus 10/105; Rûm 30/30), “semâhat (hoşgörü ve kolaylık) dini” (Buhârî, “Îmân”, 29; Müsned, VI, 116, 233) gibi denge, gerçekçilik ve kolaylık ifade eden niteliklerle anılması daburadan ileri gelmektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 520

قُلْ اِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْاِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ

قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.

Mekulü’l-kavli,  اِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ ’dur.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اِنَّمَا  kâffe ve mekfûfe’dir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup, buradaki  مَا harfidir,  اِنَّ  harfinden sonra gelmiş ve onun amel etmesine mani olmuştur.  اِنَّ’nin ameli ise engellenmiştir yani mekfûfedir.

حَرَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  رَبِّيَ  fail olup mukadder damme ile merfûdur. Mütekellim zamiri  ی  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الْفَوَاحِشَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. 

مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  الْفَوَاحِشَ ’den bedel olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  ظَهَرَ مِنْهَا ’dır. İrabtan  mahalli yoktur.

ظَهَرَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.  مِنْهَا  car mecruru  ظَهَرَ’deki failin mahzuf haline müteallıktır.

مَا بَطَنَۚ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْاِثْمَ وَالْبَغْيَ  kelimeleri atıf harfi  وَ ’la  الْفَوَاحِشَ ‘ye matuftur.  بِغَيْرِ  car mecruru  الْبَغْيَ’nin mahzuf haline müteallıktır.

الْحَقِّ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

حَرَّمَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  حرم’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. 

وَاَنْ تُشْرِكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَاناً وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

وَ  atıf harfidir.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  الْبَغْيَ’e matuf olup mahallen mansubtur. Veya mahzuf fiilin mef’ûlun bihi olup mahallen mansubtur. Takdiri; حرم أي حرم الشرك بالله (Haram kıldı yani Allah’a şirk koşmayı haram kıldı.) şeklindedir.

تُشْرِكُوا  fiili  نْ  harfinin hazfiyle mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِاللّٰهِ  car mecruru  تُشْرِكُوا  fiiline müteallıktır. Müşterek ism-i mevsûl  مَا, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  

لَمْ, muzari fiili cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir.  يُنَزِّلْ  fiili meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

بِه۪  car mecruru  يُنَزِّلْ  fiiline müteallıktır.  سُلْطَانًا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.        

وَ  atıf harfidir.  اَنْ  muzariyi nasb ederek manasını masdara çevirir.  عَلَى ٱللَّهِ  car mecruru  تَقُولُوا۟  fiiline müteallıktır.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, önceki masdar-ı müevvele matuftur. 

مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  تَقُولُوا۟  fiilinin mef‘ûlü olarak mahallen mansubtur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا تَعۡلَمُونَ ’dır. Îrabtan mahalli yoktur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَعۡلَمُونَ  fiili, نَ ’un  sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و’ı fail olup mahallen merfûdur.

يُنَزِّلْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

قُلْ اِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْاِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَاَنْ تُشْرِكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَاناً وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

Cümle istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Mekulü’l-kavl cümlesi  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiştir. Faide-i haber talebî kelamdır. Hudûs ifade eden müspet mazi fiil sıygasında gelmiştir.

Kasr, fiil ve mef’ûl arasındadır. حَرَّمَ, sıfat/maksûr, haram edilenler, الْفَوَاحِشَ     mevsuf/maksûrun aleyhtir. Kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur.

Bu ayetin başındaki  اِنَّمَا  edatı hasr manası ifade eder. O halde, “Rabbin ancak şunları şunları haram etmiştir.” sözü, hasr ifade eder. Halbuki bütün haramlar burada sayılanlardan ibaret değildir. (Fahreddin er-Râzî)

اِنَّمَا  ile yapılan kasrlarda muhatap, konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. Ancak bunun aksi durumlarda da  اِنَّمَا ile kasrın yapıldığı görülmektedir. Yani muhatabın inkâr ettiği durumlarda, inkâr etmiyormuş menzilesine konarak  اِنَّمَا  ile kasr yapılır. Böylece tariz yoluyla başka bir maksat için gelmiş olur. Ancak bu harf ile yapılan kasrlarda sıfat ve mevsûfu tespit etmek zordur. Aslında bunun lafzî bir karinesi yoktur. Siyaktan tespit edilmesi gerekir. (Kur’an Işığında Belâğat Dersleri Meânî İlmi Fatma Serap Karamollaoğlu)

اِنَّمَا ile gelen kasr; Allah’ın sizin kendinize haram kıldığınız ziynet ve tayyibatı değil, ahlaksızlığı ve ahlaksızlıkla birlikte anılanları haram kıldığını ifade eden izafî kasrdır. Onların inançlarının batıl olduğunu ifade etmiştir. Diğer taraftan tariz yoluyla onların Allah’ın kesin olarak haram kıldığı şeyleri değiştirdiğini haber vermiştir. Çünkü Allah bir şeyleri saydığında insanlar yasakların bu sayılanlarla sınırlı olmadığını bilir. Bu sayılanları işiten kişi bundan maksadın kendisinin değiştirdiği, karıştırdığı şeyleri tayin etmek olduğunu anlar. Dolayısıyla  إنَّما  ile biri olumlu diğeri olumsuz iki mana kastedilir. Yani  إنَّما  edatı  ما - وإلّا  manalarını taşır. Böylece onların haram saydıklarını helal kılarken mübah gördükleri ahlaksızlık ve ahlaksızlıkla birlikte anılanları haram kılmıştır. (Âşûr) 

رَبِّيَ  izafeti, muzâfun ileyhin şanı içindir. Ayrıca Hz. Peygambere teşvik ve destek ifade eder.

الْفَوَاحِشَ  kelimesine bedel konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا’nın sılası olan  ظَهَرَ مِنْهَا, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. İkinci ism-i mevsûl  مَٓا, birinciye hükümde ortaklık ve tezat sebebiyle atfedilmiştir. Sılası müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûllerde müphem yapıları nedeniyle tevcih sanatı vardır. 

الإثْمُ  ile her çeşit günah kastedilir.  الفَواحِشِ’den daha umumidir.  الفَواحِشِ kelimesinin  الإثْمُ  kelimesinden önce zikredilmesi önemi ve önceliği dolayısıyladır. Tıpkı önceliği dolayısıyla umumdan sonra hususun zikri gibi önceliği dolayısıyla umumdan önce hususinin zikri babından takdim edilmiştir. (Âşûr)

البَغْيِ  kelimesinin  الإثْمِ  üzerine atfedilmesi, kendisine ihtimam için hususun umuma atfı kabilindendir. Çünkü  البَغْيَ  cahiliyede onların âdetiydi. (Âşûr)

الْفَوَاحِشَ  ile  الْاِثْمَ  bu iki ifade  arasındaki fark hususunda ihtilaf etmişlerdir. Şöyle ki: 

1.  الْفَوَاحِشَ  kelimesi, büyük günahları gösterir. Çünkü büyük günahların çirkinliği, alabildiğine hayasız ve aşırı olmuş demektir,  الْاِثْمَ  ise küçük günahlar demektir. Buna göre ayetin manası, “Cenab-ı Hakk, büyük ve küçük günahları haram kıldı...” şeklinde olur.

2. “Fahişe”, büyük günahlara denilir,  الْاِثْمَ  kelimesi ise ister büyük ister küçük olsun mutlak manada günah hakkında kullanılır. Bunun manası şudur: Allah Teâlâ büyük günahları haram kılınca bu haram kılma işinin sadece büyük günahlara hasredildiği akla gelmesin diye bunun peşinden de mutlak olarak her günahı haram kıldığını beyan buyurmuştur.

3. “Fahişe” kelimesi, her ne kadar Arapçada her şeyin artıp fazlalaşan hakkında kullanılmış bir tabir ise de örfte, zina manasına tahsis edilmiştir. Bunun delili ise Cenab-ı Hakk’ın zina hakkında, “Çünkü o, şüphesiz bir fahişedir, hayasızlıktır...” (İsra Suresi, 32) buyurmuş olmasıdır. (Fahreddin er-Râzî)

Ayetteki “الْبَغْيَ ” (isyan), ancak başkasının canına, malına veya ırzına saldırma manasında kullanılır. Bazen de bu kelime, o günün hükümdarına (idarecilerine) isyan etme manası kastedilir. (Fahreddin er-Râzî)

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  تُشْرِكُوا بِاللّٰهِ  cümlesi, masdar teviliyle  الْبَغْيَ ’e matuftur veya takdiri  حَرَّمَ  olan mahzuf fiilin mef’ûlüdür. Masdar-ı müevvel cümlesi müspet muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

تُشْرِكُوا  fiilinin mef’ûlü konumundaki üçüncü müşterek ism-i mevsul  مَٓا’nın sılası  لَمْ  يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَاناً, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

بِ  harf-i ceri musahabe (beraberlik) içindir. Yani  لَمْ يُنَزِّلْ حُجَّةً مُصاحِبَةً لَهُ  (onu delille beraber indirmedi) manasındadır. Bu; delilin beraberliği iddia eden kişi için demektir. Mecazî bir beraberliktir. Ya da  بِ  harf-i ceri istila manası için  عَلى  manasında gelmiştir. Ali imran suresi 75. ayetteki مَن إنْ تَأْمَنهُ بِقِنْطارٍ  [Kim yüklerle emanet etse] sözündeki gibi had, sınır hakkında mecazî bir istila manasındadır. (Âşûr)

Ayetteki dördüncü ism-i mevsûl  تَقُولُوا ,مَا  fiilinin mef’ûlü konumundadır. Sılası  لَا تَعْلَمُونَ, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Lafza-i celâlin, kalplerde haşyet duygularını artırmak için yapılan tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Ayette cem’ maa’t-taksim sanatı vardır. “Açık ve gizli çirkin işler, günah, haksız saldırı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmak ve Allah’a karşı bilinmeyen şeyler söylemek” şeklinde sayılan taksim, haram olmakta cem’ edilmiştir.

الْفَوَاحِشَ - الْاِثْمَ - الْبَغْيَ - تُشْرِكُوا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

ظَهَرَ- بَطَنَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

قُلْ - تَقُولُوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَاناً  [Hakkında Allah’ın hiçbir güçlü kanıt indirmediği şeyleri] ifadesinde bir tehekküm (alay) söz konusudur. Çünkü Allah’ın, kendisine başkasının ortak koşulmasına dair kanıt indirmesi mümkün değildir.  وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ  [Bilginize konu olmayan (asılsız) şeyleri Allah adına uydurmanızı] yani haram kılma ve benzeri konularda Allah adına yalanlar uydurup iftiralar atmanızı [haram kılmıştır.] (Keşşâf)

تُشْرِكُوا - تَقُولُوا - تَعْلَمُونَ  kelimelerinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belagat)

Sûrede, bu âyetle başlayıp 53. âyette son bulacak genişçe bir âhiret tasviri yer almaktadır. İbn Âşûr’a göre sûrenin buraya kadarki bölümünün öncelikli muhatabı Mekke putperestleri olduğu için bu âyetteki “her bir ümmet”ten de özellikle Hz. Peygamber’i ve hak dini yalanlayan topluluklar kastedilmiş olup âyet bunlara karşı bir uyarı ve tehdit anlamı taşımaktadır. Aynı müfessire göre ecel kelimelerinden ilki bu tür inkârcı topluluklara tanınan mühleti, ikincisi de bu mühletin bittiği ve sonlarının geldiği vakti ifade etmektedir (VIII/2, s. 102-104). Buna göre–bu sûrenin geniş bir kısmının konusu olan bazı eski kavimlerin hayat ve âkıbetlerine dair ilerideki âyetlerden de anlaşılacağı üzere– Allah Teâlâ, rahmetinin eseri olarak, inkârcı ve isyankâr topluluklara hallerini düzeltmeleri için belli bir süre tanır. Eski inanç ve yaşayışlarında ısrar edenler, tayin edilen sürenin sonunda mutlaka cezalandırılırlar; hükümranlıkları veya varlıkları son bulur. Onlar bu âkıbetlerini ne bir saat öne alabilir ne de erteleyebilirler. Allah’ın bu kesin kanunu uyarınca, tarihteki bütün inkârcı, isyankâr, azgın ve ahlâksız toplumların, bu arada putperest Araplar’ın mâruz kaldıkları bu âkıbet, şimdiki ve bundan sonraki inkârcı ve zalim toplumların, devletlerin de Allah nezdinde bilinen vaktinde mutlaka başlarına gelecektir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 522-523

وَلِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌۚ 

وَ  istînâfiyyedir.  لِكُلِّ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  اُمَّةٍ   muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اَجَلٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.

 فَاِذَا جَٓاءَ اَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ

فَ  atıf harfidir.  اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır.  إِذَا  şart harfi vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

(إِذَا): Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

(إِذَا) dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a. (إِذَا) fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b. (إِذَا)’nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır.

c. Sükun üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَٓاءَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  اَجَلُهُمْ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

Şartın cevabı  لَا يَسْتَأْخِرُونَ’dir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يَسْتَأْخِرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

سَاعَةً  zaman zarfı,  يَسْتَأْخِرُونَ  fiiline müteallıktır.

لَا يَسْتَقْدِمُونَ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَسْتَأْخِرُونَ  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındadır. Sülâsîsi  أخر ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamları katar.

وَلِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌۚ

و, istînâfiyyedir. 

Bu cümle Araf Suresi 31. ayetteki  يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ  cümlesi ile 35. ayetteki  يا بَنِي آدَمَ إمّا يَأْتِيَنَّكم رُسُلٌ مِنكُمْ  cümlesi arasında gelmiş bir itiraz cümlesidir. (Âşûr)

Sübut ifade eden isim cümlesinde takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır.  لِكُلِّ  mahzuf mukaddem habere müteallıktır. 

اَجَلٌۚ  muahhar mübtedadır. Ayetin ilk cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اُمَّةٍ ’deki tenvin, kesret ve nev ifade eder.

Bu tehdit bütün ümmetler içindir. Kastedilen inanmayan arap müşrikler olmakla beraber başka milletlerin başına gelenler zikredilerek uyarıda ve yakınlaşan tehditte mübalağa yapılmıştır. (Âşûr)

“Her ümmet için bir ecel vardır.” cümlesinin manası “Her yalanlayan ümmet için” demektir. Ümmet kelimesinin sıfatı olan  مُكَذِّبَةٍ  (yalanlayan) mahzuftur. (Âşûr)

 فَاِذَا جَٓاءَ اَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ

فَ  atıf harfidir. Cümle şart üslubunda haberî isnaddır.  اِذَا  zaman zarfı olup müteallakı يَسْتَأْخِرُونَ  fiilidir.

Şart cümlesi  جَٓاءَ اَجَلُهُمْ  mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır ve  اِذَا ’nın muzâfun ileyhidir.

فَ  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Aynı üslupta gelen  وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ  cümlesi şartın cevabına matuftur. Atıf sebebi tezattır.

Talep ifade eden takdim ve tehir fiillerinde istifal babının kullanılması; onların bunu istedikleri halde gerçekleştirmekten aciz olduklarını ifade eder. (Ebüssuûd)

يَسْتَأْخِرُونَ ويَسْتَقْدِمُونَ  kelimelerinin manası: ‘geri kalıyorlar ve öne geçiyorlar’ şeklindedir. Her iki fiilde de zikredilen  س  ve  ت  harfleri tekid içindir. (Âşûr)

Cenab-ı Hakk, لَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ  “Ne bir saat geri bırakabilirler ne öne alabilirler.”  buyurmuştur. Bundan murad, “O kimse bu muayyen ve belirlenen zamandan ne bir saat ne de bir saatten daha az bir süre geri kalamaz...” manasıdır. Ancak ne var ki Cenab-ı Hakk, en kısa zamanı ifade eden bir kelime olduğu için bu “saat” lafzını zikretmiştir. Şayet Hak Teâlâ’nın لَا يَسْتَقْدِمُونَ  “ne öne alabilirler...” şeklindeki sözünün manası nedir? Zira o zaman gelip çattığında, onun o belirlenen süreden daha önceye alınabilmesi zaten aklen imkânsızdır.” denilirse biz deriz ki: Hakk Teâlâ’nın, “o müddetleri gelince...” ifadesi, o zamanın gelip çatmasının yaklaştığı, yakın olduğu manasına hamledilir. Nitekim Araplar, kışın gelmesi yaklaştığında, جَاءَ الشِّتَاءُ  “kış geldi” derler. O zamanın yaklaşmasıyla birlikte kışın bazen daha erken bazen de daha geç gelmesi söz konusu olabilir. (Fahreddin er-Râzî)

اَجَلٌۚ  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

يَسْتَقْدِمُونَ - يَسْتَأْخِرُونَ  arasında tıbâk-ı îcab ve muvazene sanatları vardır.

[Her toplumun bir eceli vardır] ifadesi, Mekke halkını tıpkı diğer toplumlara azap indiği gibi Allah katında malum bir süre içerisinde kendilerine indirilecek azaba karşı uyarmaktadır.  سَاعَةً  ifadesinin kullanılma sebebi, insanların kullanımında en az süreye tekabül etmesidir. Nitekim arkadaşına acele ettiren kimse,  في ساعة  (anında / hemen) der ve “en kısa, en yakın zamanda” anlamını kasteder. (Keşşâf)

يَسْتَأْخِرُونَ - يَسْتَقْدِمُونَ  kelimelerinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

Yukarıdaki âyette peygamberi ve hak dini yalanlayanların dünyadaki âkıbetleri bildirilmişti. Bu iki âyette de iyilerle kötülerin âhiretteki durumları karşılaştırılmaktadır. Buna göre peygamberleri gelip de insanlara Allah’ın âyetlerini yani kutsal kitabını, delillerini ve hükümlerini (Râzî, XIV, 69) açık açık ortaya koyduğunda onlar ya peygamberi ve onun bildirdiklerini saygıyla benimseyip durumlarını düzeltir veya Allah’ın âyetlerini yalan sayıp İblîs gibi kibre kapılarak isyanlarını sürdürürler. Yüce Allah, âhirette bu zümrelerden ilkinin, korku ve üzüntüden emin bir şekilde mutlu olacağını müjdelerken, ikinci zümreyi “ateş ehli” (cehennem ashabı) diye nitelemekte ve ebedî olarak ateşte kalacaklarını haber vermektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

Cilt: 2 Sayfa: 523

يَا بَن۪ٓي اٰدَمَ اِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪يۙ

يَا  nida harfidir.  بَن۪ٓي  münadadır. Cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için nasb alameti  ى ’dir.  اٰدَمَ  muzâfun ileyhtir. A’cemî olduğu için cer alameti fethadır. Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazfedilmiş mef’ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada îrab yönünden mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. Mureb münada lafzen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Muzâf, 2) Şibh-i muzâf, 3) Nekre-i gayrı maksude. Burada münada muzâf olarak geldiği için mureb münadaya girer ve lafzen mansubtur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اٰدَمَ  gayri munsarif bir isimdir. Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarife girer.  اٰدَمَ  kelimesi gayri munsarif olduğu için kesra yerine fetha ile mecrur olmuştur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  اِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ’dur.  اِمَّا  lafzında, şart harfi olan  إنْ  harfi,  مَّا ’ya idgam edilmiştir.  مَّا, zaide olup fiilin başındaki şart manasını, fiilin sonundaki  نَّ  da fiili tekid etmektedir.

اِمَّا  daki  إنْ  şartıyedir,  مَّا  ise ona tekid için ziyade kılınmıştır, bunun içindir ki sonuna fiili tekid eden نَّ’u getirmek mümkün olmuştur. (Beyzâvî, İsra Suresi, 23)

اِمَّا; yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. el-Mâlekî talebî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının tahyir ve ibaha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, (Doktora Tezi))

يَأْتِيَنَّ  şart fiili olup fetha üzere mebni muzari fiildir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  رُسُلٌ  fail olup lafzen merfûdur. 

Tekid nunları, bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.) 

مِنْكُمْ  car mecruru  رُسُلٌ  kelimesinin mahzuf sıfatına müteallıktır.

يَقُصُّونَ  fiili  رُسُلٌ  kelimesinin ikinci sıfatı olarak mahallen merfûdur. Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ve mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat,

2. Sebebi sıfat.

Hakiki Sıfat: 

1. Müfred olan sıfatlar,

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i meful, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna dört açıdan uyar:

Cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab.

Not: Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar: Üçe ayrılır: 

1. İsim cümlesi olan sıfatlar, 

2. Fiil cümlesi olan sıfatlar, 

3. Şibhi cümle olan sıfatlar.

Not: Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur.  يَقُصُّونَ  fiili burada nekre isimden sonra geldiği için sıfattır. Sıfat fiil cümlesi şeklinde gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَقُصُّونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

عَلَيْكُمْ car mecruru  يَقُصُّونَ  fiiline müteallıktır.  اٰيَات۪ي  mef’ûlun bihtir. Cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَمَنِ اتَّقٰى وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  مَنِ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  اتَّقٰى  şart fiili olup elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. Aynı zamanda mübtedanın haberidir.

اَصْلَحَ  fiili atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  خَوْفٌ  mübteda olup lafzen merfûdur.

Şart ve cevap fiilleri mazi de muzari de gelebilir. Ancak aslolan ikisinin de muzari gelmesidir. 

Şart cümlesi mazi ve muzari fiille olur. Cevap cümlesi ise mazi ve muzari cümleleriyle gelebildiği gibi diğer cümlelerle de gelebilir. 

Cevap cümlesi; başına hiçbir edat gelmeyen olumlu mazi ve muzari olarak geldiğinde başına cevap (rabıt ف’si) gelmez. Ayrıca  لَمْ  (cahd-ı mutlak) ve  لَا  (nefyi istikbal) ile menfi olan muzari olarak geldiğinde de umumiyetle başına cevap (rabıt ف’si) gelmez, bunun haricinde gelen cümle çeşitlerinde ise umumiyetle başına cevap (rabıt ف’si) gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

عَلَيْهِمْ  car mecruru, mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır.

عَلَى  harf-i ceri mecruruna istila, rağmen, karşı, hal gibi manalar kazandırabilir. Buradaki  عَلَى harf-i ceri mecazî istila manasındadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ  cümlesi atıf harfi  وَ  ile öncesine atfedilmiştir.

لَا  zaiddir. Nefy harfinin tekrarı, olumsuzluğu tekid içindir. Munfasıl zamir  هُمْ mübteda olarak mahallen merfûdur.

يَحْزَنُونَ  fiili haber olarak mahallen merfûdur.  يَحْزَنُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اتَّقٰى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. 

İftiâl babındadır. Sülâsîsi  وقي ’dır.

Bu bab fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar.

اتَّقٰى  fiili kökü  وقي  olup, iftial babından gelmiştir. 

Not: a.  İftial babının fael fiili  ص ض ط ظ  olursa iftial babının  ت  si  ط  harfine çevrilir.

b.  İftial babının fael fiili  د ذ ز  olursa iftial babının  ت  si  د  harfine çevrilir.

c.  İftial babının fael fiili  و ي ث  olursa fael fiili  ت  harfine çevrilir.

Burda çaba göstermek (gayret ve devamlılık) manası kazandırmıştır.

İlgili Tefsir Yorumu: Takva; günahlara devam etmeyi ve yaptığı ibadetlerle aldanmayı bırakmaktır.

Muttaki: Hz. Muhammed Mustafa’nın (s.a.) yoluna girip dünyayı arkasına atan, nefsini ihlas ve vefaya zorlayan, haram ve zulmü terk eden kimsedir. (Bkz: Fahreddin er-Râzî, Tefsir-i Kebir, c. 1, s. 446) (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَا بَن۪ٓي اٰدَمَ اِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪يۙ فَمَنِ اتَّقٰى وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.

Nida üslubunda talebî inşâî isnaddır. Nidanın cevabı olan …اِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ  cümlesindeki  اِمَّا, şart harfi  إنْ  ve tekid ifade eden zaid  ما ’dan oluşmuştur. Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi  يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَات۪يۙ  muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

مِنْكُمْ  sözünden kastedilen Âdemoğullarından olmaktır. Âdemoğullarına, kendilerine gelen Allah’ın elçilerinin melek olmasını beklememeleri için bir uyarıdır. Çünkü gönderilen elçi, gönderildiği varlık cinsinden olur. Burada Nuh (a.s.) kavmi gibi kendilerine gönderilen elçiye kendi cinslerinden bir insan olması dolayısıyla inanmama cehaletinde olduklarına bir tariz vardır. (Âşûr)

يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ اٰيَاتٖى  ayetlerimizi size anlatacak...”  buyurmuştur. Burada bahsedilen “ayetler” ile Kur’an’ın kastedildiği söylenmiştir. Yine bunların, deliller veya şer’i kanun ve hükümler olduğu da söylenmiştir. Evla olan hepsinin bu ifadenin içine dahil olmasıdır. Çünkü bütün bunlar, Allah’ın ayetleridir. Zira peygamberlerin hepsini anlatmaları gerekir. (Fahreddin er-Râzî)

Cevap cümlesi  فَ karinesiyle gelen …فَمَنِ اتَّقٰى وَاَصْلَحَ, şart üslubunda haberî isnaddır. Şart ismi  مَنْ mübteda, اتَّقٰى şart cümlesidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  وَاَصْلَحَ  cümlesi tezâyüfle şart cümlesine atfedilmiştir. 

Artık “Kim (o ayetlere karşı gelmekten) sakınır ve (nefsini) ıslah ederse...” buyurmuştur. Bu iki hale birlikte sahip olmak, sevabı gerektiren şeylerdendir. Çünkü muttaki, Allah’ın yasakladığı herşeyden korunup sakınan kimsedir. Ayetteki “ıslah ederse” ifadesine, o kimsenin kendisine emrolunan her şeyi yapıp yerine getirmesi dahildir. (Fahreddin er-Râzî)

فَ  karinesiyle gelen ikinci cevap cümlesi  فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sübut ifade eden isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Mübteda olan  لَا خَوْفٌ ’un haberi mahzuftur.  عَلَيْهِمْ  bu mahzuf habere müteallıktır. Müsnedün ileyh olan  خَوْفٌ ’daki tenvin, nev ve kıllet içindir. Yani “hiçbir korku” demektir. Bilindiği gibi nefy siyakta nekre umum ifade eder.

فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ  sözündeki  عَلَيْ  harf-i ceri mecazî istila içindir. (Âşûr)

وَ ’la öncesine atfedilen  وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ  cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. Haber, muzari fiil gelerek teceddüt ve istimrar ifadesiyle birlikte hükmü takviye etmiş, müsnedün ileyhin nefy harfinden sonra gelmesi de tahsis ifade etmiştir. Böylece Allah Teâlâ, onların mahzun olmayacaklarını çok kesin bir şekilde bildirmiştir.

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır ve mübteda olan  مَنْ ’in haberi olarak mahallen merfûdur. 

خَوْفٌ - يَحْزَنُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr vardır. 

وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ  ibaresinden korku ve hüznün devamlı olmayacağı değil, fakat hiçbir zaman olmayacağı anlamı çıkarılmıştır. Çünkü burada nefy harfi  لَا  her ne kadar geniş zaman fiiline dahil olmuşsa da makamın gereği olarak devamlılık ifade eder. (Ebüssuûd, Maide Suresi, 69)

يَحْزَنُونَ  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” ve يَا بَن۪ٓي اٰدَمَ  şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belagat)

Burada  ولاهم يحزنون  cümlesinde,  هم  munfasıl zamirinin kullanılışında kasr vardır. “Sadece Allah’ın hidayetine tâbi olanların mahzun olmayacaklarını, başkalarının değil’ manasını vermektedir. Muzari fiilin başına nefy harfinin dahil olması ile de  devam ve istimrar manası kazanmıştır. (Âdil Ahmed Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belâgati’l Kur’ani’l Kerim, s. 489)

Burada isim cümlesi olarak gelmiş iki cümle; kendilerine müjde verilen muhsinlerin hallerini toplu olarak ifade eden bir kelamdır. Bu kelamda, hüsn-i intihâ olduğunu söyleyebiliriz. Son derece kısa ve kolay olarak tanımlayabiliriz. İbarenin başındaki فَ  harfi, şart ifade eden ism-i mevsûlün haberinin başına gelmiştir. Bunun faydası da haberin mübtedaya isnadını tekid etmektir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 7, Ahkaf/13, s. 142)

خوف  ve  حزن  arasındaki fark;  خوف, insanın gelecekte olacak (henüz meydana gelmemiş) bir işten dolayı kederlendirmesi,  حزن  ise geçmişte bir şeyi kaçırmasından dolayı kederlenmesidir. Burada ayrıca  خوف  kelimesinin önce حزن kelimesinin sonra zikredilmesinde bir incelik vardır. Şöyle ki gelecekte meydana gelecek bir şeylerden korkmak, geçmişte olmuş olanlarınkinden daha şiddetlidir. Bu nedenle  خوف, önce zikredilmiştir. Yine burada  خوف  ve  حزن kelimelerinde kinaye vardır.  خوف, günahlardan dolayı cezalandırılmayacaklar,  حزن  de sevaplarından da mahrum bırakılmayacaklar manasında kinaye yapılmıştır. (Âdil Ahmed Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belâgati’l Kur’ani’l Kerim, s. 490) 

Allah, ayetin son cümlesinde iman ve amele sahip olan kimsenin kıyamete korkusuz ve kedersiz olarak varacağını beyan buyurmuştur. Bu iki ifadenin (yani korku ve hüzün kelimelerinin) peşpeşe getirilmesinin hikmeti şudur: Korku istikbali, keder ise geçmişi alakadar eden şeydir. Binaenaleyh Cenab-ı Allah, böyle kimselerin kıyametin dehşetini görmeleri sebebi ile üzerlerine hiçbir korkunun gelmeyeceğini; dünyanın lezzetlerini ve hoş şeylerini kaybetmiş olmaları sebebi ile de mahzun olmayacaklarını söylemiştir. Çünkü böylesi insanlar, kendileri için dünyada mevcut olan şeylerden daha büyük daha şerefli ve daha güzelini orada, ahirette bulacaklardır. Bu durumda olan kimse ise elinden çıkardığı dünyevî lezzetler ve hoş şeyler yüzünden mahzun olmaz. (Fahreddin er-Râzî)

Bu surede gelen dördüncü “Ey Âdemoğulları” nidasıdır. Hitabın bütün insanlara yapılması; anlatılanlara verilen önemi gösterir. (Ebüssuûd)

وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ  ibaresinde kasr vardır. Sadece onlar üzülmeyeceklerdir. Yani onlar üzülmezler ama başka üzülecek kimseler vardır. Kasr manası kastedilmeseydi cümle  وَهُمْ لَا يَحْزَنُونَ  şeklinde gelirdi. O zaman başka kimselerin de üzülmeyeceği manası anlaşılırdı.

Üzülmek  يَحْزَنُونَ  şeklinde fiil olarak, korku ise  خَوْفٌ  şeklinde masdar yani isim olarak gelmiştir. Korku halinin devamlılık arz ettiğine, üzülmenin ile teceddüd arzettiğine işaret vardır.

لَا هُمْ يَحْزَنُونَ  cümlesi  لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ  cümlesine atfedilmiştir. Burada müfred kelime kullanılarak  ولا حُزْنٌ  buyurulmamıştır. Aksine bir zamirden haber verilerek müsned fiil olarak gelmiştir. Böylece onlarda olmayan hüznün başkalarında olacağı ifade edilmiştir. Bu başkaları da kâfirlerdir. Çünkü müsnedün ileyh, fiil olarak gelen habere takdim edilmiştir. Bu üslup da müsnedün ileyhin bu habere tahsis edildiğini ifade eder. (Âşûr)

Rabbimizin bizleri bu sınıftan kılması için dua ediyoruz.

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَٓا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ

İsim cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ, mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

كَذَّبُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِاٰيَاتِنَٓا  car mecruru  كَذَّبُوا  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اسْتَكْبَرُوا  cümlesi atıf harfi  وَ ’la sılaya matuftur.  عَنْهَٓا  car mecruru  اسْتَكْبَرُوا  fiiline müteallıktır. 

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ  cümlesi  الَّذ۪ينَ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  اُو۬لٰٓئِكَ, ism-i işareti mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَصْحَابُ  haberdir.  النَّارِۚ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

كَذَّبُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındadır. Sülâsîsi  كذب’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. Tef’il babının en yaygın anlamı teksirdir.

اسْتَكْبَرُوا  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil, istif’âl babındadır. Sülâsîsi كبر  ’dir. Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamlar katar.

هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ

هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ  cümlesi  اَصْحَابُ’nun hali olarak mahallen mansubtur.

İsim cümlesidir. Munfasıl zamiri  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ف۪يهَا  car mecruru  خَالِدُونَ  kelimesine müteallıktır.

خَالِدُونَ  kelimesi haber olup ref alameti وَ ’dır. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanır.

Hal cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal isim cümlesi olarak gelmiştir. Hal  (olumlu) isim cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başına “و  ve zamir” veya yalnız “و ” gelir. Bazen “و ” gelmediği de olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

خَالِدُونَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  خلد  fiilinin çoğul ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَٓا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ

Cümle, önceki ayetteki  فَمَنِ اتَّقٰى  cümlesine matuftur. İsim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi, bahsi geçenlerin bilinen kişiler olduğunu belirtmek yanında onları tahkir ifade eder. İsm-i mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcîh sanatı vardır.

Mevsûlün sılası  كَذَّبُوا, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

بِاٰيَاتِنَا  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  اٰيَاتِ  şan ve şeref kazanmıştır.

اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ  cümlesi mevsûlün haberidir. Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması tahkir ve kınama ifade eder. Müsnedin, izafetle marife olması az sözle çok şey anlatmak ve muzâfı tahkir içindir.

Müsned isim cümlesi formunda gelerek sübut ifade etmiştir. 

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

كَذَّبُوا - اسْتَكْبَرُوا  arasında mürâât-ı nazîr vardır.

اَصْحَابُ النَّارِۚ  izafeti; muzâf ve muzâfun ileyh tahkir edilmiştir.

اَصْحَابُ  kelimesinin kökü  صحب’dir. Sahip; yer veya zaman bakımından başkasından ayrılmayan demektir. Bu birliktelik bedenle veya destekle olabilir. Peygamberimizin sahabesi ifadesinde de aynı kök kullanılır. Bir şeye sahip olmak şeklinde de kullanıyoruz. Sohbet de aynı kelimeden dilimize geçmiştir. Bu ayette اَصْحَابُ النَّارِۚ  derken işte bu ayrılmama, bu kimselerin adeta ateşle hemhal oluşunu vurgulanmaktadır.  اَصْحَابُ النَّارِۚ  ifadesinde tehekküm istiaresi vardır. Nârda kalışları arkadaşlığa benzetilmiştir. Cami; devamlı beraberlik, arkadaşların birbirini etkilemesidir. Arkadaşlar birbirinin karakterini taşır. Yani kâfirler de yakar, yıkar, yok ederler. 

Nâr ashabı cümlesinin isim cümlesi oluşu sübut ve devam ifade eder. Yani ebedi kalacaklarını üslup açısından ifade eder. Ayrıca bu manayı tekid için arkadan  هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ  cümlesi gelmiştir.

استكبر  kelimesi kibirde mübalağa ifade eder ve  س  ve  ت  harfleri de mübalağa içindir. (Âşûr)

استكبر  yüz çevirme manası taşır. Büyüklendiler ve bu yüzden ayetlerimizden yüz çevirdiler manasındadır. (Âşûr)

  هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ

Bu cümle faide-i haber inkârî kelamdır. Hal olan bu isim cümlesinde anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatı vardır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur olan  ف۪يهَا  amiline takdim edilmiştir. Bu takdim tahsis ifade eder. Onların sonsuza kadar kalışları oraya, ateşe has kılınmıştır.

Ayrıca bu harfte tecrîd vardır. Cehennemin derinliklerine, iç içe oluşuna delalet eder. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’ân)

Bu cümle, öncesine fasılla bağlanmıştır. Sebebi, kemâl-i ittisâldir. Sanki ikinci cümle, birinci cümleyi açıklayan bir konuma konulmuştur. (Âdil Ahmed Sâbir er-Ruveynî, Min Ğarîbi Belâgati’l Kur’ani’l Kerim, Soru 501)

Âlimlerimiz, bu ayetle istidlâl ederek, ehl-i kıbleden olan günahkârların (fâsıkların), cehennemde ebedi kalmayacaklarını söylemişlerdir. Çünkü Allah Teâlâ, ayetlerini tekzib edip kabule yanaşmayanların, cehennemde ebedi kalacak olanların ta kendileri olduğunu beyan buyurmuştur. Bu ayette geçen  هم (onlar) zamiri hasr manası ifade eder. Bu da, ayetleri böyle yalanlayıp büyüklenmeyenlerin, cehennemde ebedi kalmayacaklarını gösterir. Allah en iyi bilendir. (Fahreddin er-Râzî)

أُولَئِكَ أصْحابُ النّارِ  ifadesindeki kasr üslubu dolayısıyla onların nâr içinde devamlı kalacakları ifade edilmiştir. Çünkü  أصْحابُ  kelimesi mülâzeme (yakınlık, yapışma, ayrılmama) manalarını ifade eder. هم فيها خالدون ifadesinin  isim cümlesi olması da devamlılık ve sübuta delalet eder. (Âşûr)

Allah’a ortak koşmak ve “Şu helâldir, bu haramdır” gibi keyfî hükümler koymak suretiyle Allah hakkında yalan uyduranlar veya Allah’ın âyetlerini yalan sayanlar zalimlerin en zalimi, en haksızıdırlar. Onlar “kitap”ta (ilm-i ilâhîde) tayin edilmiş bulunan nasiplerini alır yani rızıklarını ve ömürlerini bitirirler; ardından Allah’ın “elçileri” (ölüm veya azap melekleri) gelince güvendikleri her varlığın, bilhassa Allah’tan başka tanrı diye inandıklarının kendilerini terkettiğini görür; o zaman, tam bir çaresizlik içinde, inkârcı olduklarına yine kendileri şahitlik ederler.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 523

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِباً اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ۜ 

فَ  istînâfiyyedir.  مَنْ  istifham ismidir. Mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَظْلَمُ haberdir. İsm-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri, Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. 

Burada  مِنْ  harf-i ceri ile geldiğinden karşılaştırma manasında kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَنْ  müşterek ism-i mevsûlu  مِنْ  harf-i ceriyle birlikte  اَظْلَمُ’ye müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

افْتَرٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو’dir.  عَلَى اللّٰهِ  car mecruru  افْتَرٰى  fiiline müteallıktır.  كَذِباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.

اَوْ  atıf harfi tahyir/tercih ifade eder.  كَذَّبَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  بِاٰيَاتِه۪  car mecruru  كَذَّبَ  fiiline müteallıktır.

Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْ : Türkçede “veya, yahut, ya da, yoksa” kelimeleriyle karşılayabileceğimiz bu edat iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

كَذَّبَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındadır. Sülâsîsi  كذب ’dir. Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. Tef’il babının en yaygın anlamı teksirdir.

افْتَرٰى fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftiâl babındadır. Sülâsîsi  فري ’dır.

İftiâl babı fiile, mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır. 

 اُو۬لٰٓئِكَ يَنَالُهُمْ نَص۪يبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِۜ

İsim cümlesidir.  اُو۬لٰٓئِكَ  ism-i işareti mübteda olarak mahallen merfûdur.  يَنَالُهُمْ  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.

يَنَالُهُمْ  merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  نَص۪يبُهُمْ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنَ الْكِتَابِ  car mecruru  نَص۪يبُهُمْ ‘ un mahzuf haline müteallıktır.

 حَتّٰٓى اِذَا جَٓاءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْۙ 

حَتّٰٓى  ibtida harfidir.  حَتّٰٓى  edatı üç şekilde kullanılabilir: 

• Harf-i cer olarak,
• Başlangıç edatı olarak,
• Atıf edatı olarak.

Burada ibtida (başlangıç) edatı olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur.

اِذَا  şart harfi vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.  

جَٓاءَتْهُمْ  şeklinde mazi sıyga ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

(إِذَا): Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

(إِذَا)’dan sonraki şart cümlesinin, fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a.  (إِذَا)  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b.  (إِذَا)  nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır. (Bk. Meczum muzariler, Cümle Kuruluşu, s. 114, 118)

c.  Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 جَٓاءَتْهُمْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

رُسُلُنَا  fail olup lafzen merfûdur. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

Fail müzekker ismin cemi mükesseri ise fiil umumiyetle müzekker gelir bazen müennes de gelebilir. Burada  رُسُلُ  cemi mükesser olduğundan dolayı fiili müennes olarak  جَٓاءَتْ  şeklinde gelebilmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَتَوَفَّوْنَهُمْ  fiili  رُسُلُنَا’nın hali olarak mahallen mansubtur.  يَتَوَفَّوْنَهُمْ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

يَتَوَفَّوْنَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  وفي ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

قَالُٓوا اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِۜ

قَالُٓوا اَيْنَ مَا  cümlesi şartın cevabıdır. Fiil cümlesidir. قَالُٓوا   damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  اَيْنَ مَا كُنْتُمْ’dur.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اَيْنَ  mekân zarfı olarak mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  مَا  müşterek ism-i mevsûl, muahhar mübteda olarak mahallen merfûdur.

İsm-i mevsûlun sılası  كُنْتُمْ ‘un dahil olduğu isim cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur.

كُنْتُمْ  ismini ref haberini nasb eder.  تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

تَدْعُونَ  fiili  كُنْتُمْ ’un haberi olarak mahallen mansubtur. 

تَدْعُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مِنْ دُونِ  car mecruru  تَدْعُونَ  fiiline müteallıktır. اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

كَانَ ’nin haberinin muzari fiil olması, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylem olduğuna veya geçmişte mutat olarak yapılan ve âdet haline getirilen davranış olduğuna işaret eder. Fail onu sürekli yaptığından âdet haline getirmiştir. (M. Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde Kane Fiili Ve Kur’an’da Kullanımı)

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s. 103)

 قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلٰٓى اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قَالُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  ضَلُّوا عَنَّا’dur.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

ضَلُّوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَنَّا  car  mecruru  ضَلُّوا  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir.  شَهِدُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَلٰٓى اَنْفُسِهِمْ  car mecruru  شَهِدُوا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel mahzuf harf-i ceriyle birlikte  شَهِدُوا   fiiline müteallıktır.

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra, 3) Lam-ı cuhuddan sonra, 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra, 5) Vav-ı maiyye (وَ)’ den sonra, 6) Sebep fe (فَ)’sinden sonra. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Fiili muzarinin başına “ اَنْ ” harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdar-ı müevvel cümlesi)” denmektedir. Kur’an-ı Kerim’de çok nadir de olsa bazen cümlede  اَنْ ’den önce  (لِ)  harfi cerini ve  اَنْ ’den sonra da nâfiye lâ’sını  (لَا)  görebiliriz.  لِئَلَّا  şeklinde yazılır. Bazen ise bu  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i ceri ve nâfiye lâ’sının  (لَا)  hazf edildiğini görebiliriz. Ancak lafızda olmadığı halde manaları geçerlidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  هُمْ zamiri,  اَنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.

Tekid (takip ve pekiştirme) harfidir. İsim cümlesine kattığı anlam bakımından اِنَّ  ile aynıdır. Şunu söylemek mümkündür: Cümle başında daima  اِنَّ  kullanılırken cümle ortasında  اَنَّ  kullanılır.  أَنَّ  iki cümleyi birbirine bağlamada kullanıldığında “muhakkak, gerçekten, kuşkusuz…” gibi anlamlarla beraber “-ki, -eceği, -eceğini, …dığı, …dığında, … olduğu” gibi manalar verir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنَّ ’nin haberi ise  كَانُوا ’nun dahil olduğu isim cümlesi olup mahallen merfûdur.

كَانَ  isim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

كَافِر۪ينَ  kelimesi  كَانُوا ’nun haberi olup nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

كَان ’nin haberi isim olduğunda haberi  isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, c. 5, s. 124)

كَافِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  كفر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِباً اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ۜ

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Mahzuf şartın cevap cümlesi istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. Sübut ifade eden isim cümlesidir. 

Mahzufla birlikte terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.

ف  harfi, bir önceki cümleyi dallandırmak için tefri' amacıyla gelmiştir. Bu; fezleke gibi şimdiye kadar anlatılan şeyleri açıklayarak sapkınlığın niteliklerini gösterir. (Âşûr)

İstifham ismi  مَنْ  mübteda konumundadır. İnkârî manadadır.

مَن  harfi istifhâmı inkârîdir. Bu grubun zülmunu, adaletsizliğini abartmak için gelmiştir. İkinci gelen  مَن  harfi ism-i mevsûldur. Haberin sılada açıklanan özelliğini taşıyan herkesi ifade eder. (Âşûr)

Ayetin başındaki  فَ ’nin istînâfiyye olduğu da söylenmiştir.

Müsnedi olan  اَظْلَمُ  ism-i tafdil kalıbındadır. Mübalağa ifade eder. Soru kastı taşımayıp tevbih ve inkârî anlamda gelen cümle, mecâz-ı mürsel mürekkebtir. 

Ayrıca mütekellimin Allah Teâlâ olduğu istifhamda tecâhül-i ârif sanatı, lafza-i celâlin zikrinde tecrîd sanatı vardır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ’in sılası olan  افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِباً  cümlesi,  mazi fiil sıygasında gelerek hudûs, sübut, temekkün ve istikrara işaret etmiş haberî isnaddır. Mevsûlde tevcih sanatı vardır.

كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪  cümlesi de aynı üslupta gelerek  اَوْ  atıf harfiyle makabline atfedilmiştir.

كَذِباً ‘deki tenvin taklîl ve tahkir ifade eder.

بِاٰيَاتِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  اٰيَاتِ, şan ve şeref kazanmıştır.

افْتَرٰى - كَذِباً - اَظْلَمُ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

كَذَّبَ - كَذِباً  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

أوْ  (veya) harfi taksim içindir. En zalim olanlar yani müşrikler iki kısımdır: Birincisi Allah'a karşı yalan uyduranlardır ki bunlar şirk ehlinin efendileri ve büyükleridir. İkincisi de gerek Mekke ehli ve çevresinden Allah’a iftira etmeyen ama ayetleri inkâr edenlerdir ki bunlar da umumi olarak müşriklerdir.  (Âşûr)

أوْ  harfi و  anlamında da değerlendirilebilir. Öyle ki, insanların en zalimi olarak nitelendirilen kişi iki şeyle vasıflandırılmıştır: yalan ve inkâr. (Âşûr)

 اُو۬لٰٓئِكَ يَنَالُهُمْ نَص۪يبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِۜ

Sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedin ism-i işaretle marife olması işaret edilenleri tahkir amacına matuftur. 

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. 

اُو۬لٰٓئِك  işaret ismi bu kişileri işaret ederek sanki gözümüzün önündeymiş gibi düşünmemizi sağlar.

فَمَنْ اَظْلَمُ  yani Allah hakkında, O’nun söylemediği bir şeyi uyduran ya da O’nun söylediği bir şeyi yalanlayan kimseden daha çirkin bir zulmü kim işlemiş olabilir? [Kitaptaki payları] yani kendileri için yazılmış olan rızık ve ömür süresi “bunları” bulur. (Keşşâf)

نَص۪يبُهُمْ  izafeti, hem muzâfı hem de muzâfun ileyhi tahkir içindir.

أُولَئِكَ يَنالُهم نَصِيبُهم مِنَ الكِتابِ  ifadesindeki işaret ismi,  فَ  harfindeki tefri’ manasının delaletiyle işaret edilenlerin başlarına azap gelmesinin onların hür iradeleriyle alakalı olduğuna delalet içindir. (Âşûr)

حَتّٰٓى اِذَا جَٓاءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْۙ قَالُٓوا اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِۜ

حَتّٰٓى  ibtidaiyye, اِذَا  şart harfidir. حَتّٰٓى’nın, gaye ve cer harfi olduğu da söylenmiştir.

Akabindeki   اِذَا جَٓاءَتْهُمْ رُسُلُنَا  cümlesi, şart üslûbunda haberî isnaddır. Şart fiili olan  جَٓاءَتْهُمْ, müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Muzari fiil sıygasında gelen  يَتَوَفَّوْنَهُمْۙ  cümlesi,  جَٓاءَتْهُمْ  fiilinin failinden haldir.  و  olmadan gelen bu hal cümlesi onların bu durumunun, onların değişmez özellikleri olduğuna işaret eder. Hal cümleleri anlamı kuvvetlendiren ıtnâb sanatıdır. Ayrıca muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

Şartın cevabı  … قَالُٓوا, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip de faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham  üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüp ve kınama amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Lafza-i celâlin, kalplerde haşyet duygularını artırmak için yapılan tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

دُونِ اللّٰهِ  izafeti, gayrının tahkirini ifade eder.

حَتّٰٓى  onların kitaptaki nasiplerine nail olduklarını, kendileri için belirlenmiş olan nihaî süreyi tamamladıklarını ifade eder. Bu, kendisinden sonra yeni bir ifadenin başladığı  حَتّٰٓى  olup bu söz de şart cümlesidir yani “görevli meleklerimiz canlarını almak üzere kendilerine geldiğinde… derler.”  يَتَوَفَّوْنَهُمْۙ  ise “elçiler”den haldir; anlam  متَوَفّيهُمْۙ (canlarını almak üzere) şeklindedir. Elçilerden maksat da ölüm meleği ve onun yardımcılarıdır. (Keşşâf)

Ayetteki, “Nihayet elçi (melek)lerimiz, canlarını almak üzere onlara geldikleri vakit...” ifadesi ile ilgili iki görüş (mana) vardır: 

1. Bundan murad, canları (ruhları) almadır. Çünkü “vefat” kelimesi, bu manadadır. İbni Abbas, “Ölüm kâfirin kıyametidir. Binaenaleyh melekler, o kâfirleri ölüm esnasında bir zecr, bir tehdit ve bir azarla  (canlarını alırlar.) Ayette bahsedilen ‘elçiler’, ölüm meleği Azrail ile onun yardımcısı olan meleklerdir.” demiştir.

2. Hasan el-Basrî’nin görüşü ile Zeccâc’ın iki görüşünden biri olup buna göre bu iş, ahirette olmaz. O halde ayet, “Elçilerimiz yani azap melekleri onlara geldiğinde onların canlarını alır, ‘Onlar müddetlerini tamamlayıp bitirirler ve onlardan hiçbiri o meleklerden kurtulamaz.’ manasında, ‘Onlar cehenneme doğru sevk olunup toplandıkları zaman onların müddetleri (ömürleri) sona erer.’ manasındadır.” (Fahreddin er-Râzî)

قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلٰٓى اَنْفُسِهِمْ اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ

Ayetin son cümlesi mukadder soruya cevap olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan …ضَلُّوا عَنَّا  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ضَلُّوا عَنَّا onlar bizi bırakıp kayboldular yani “yok olup gittiler” diyeceklerini bildirmiştir. Binaenaleyh onlar, ölümü apaçık gördüklerinde kendilerinin kâfirler olduklarına şahitlik ederler. Bil ki bu izahlara göre ayetin maksadı, kâfirleri, inkârlarından men etmektir. Çünkü bu durumlardan bahsederek yapılan korkutma, akıllı insanları iyiden iyiye düşünmeye, istidlâle ve taklitten sakınıp doğru olanı yapmaya sevk eder. (Fahreddin er-Râzî)

وَشَهِدُوا عَلٰٓى اَنْفُسِهِمْ  cümlesi, aynı üsluptaki  قَالُوا  cümlesine matuftur. Veya müstenefedir.

Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’yi takip eden isim cümlesi  اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ, faide-i haber inkârî kelamdır. Müsnedi  كَانُوا كَافِر۪ينَ  cümlesidir. 

كَان ’nin  haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, c. 5, s. 124)

اَنّ  ve akabindeki cümle masdar tevilinde olup takdir edilen  ب  harf-i ceriyle birlikte  شَهِدُوا  fiiline müteallıktır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اَنَّهُمْ كَانُوا كَافِر۪ينَ cümlesi, ibhamdan sonra izah ıtnâbıdır. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an)

قَالُوا  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

كَانُوا - كُنْتُمْ kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.