Allah inkârcıları habersiz cezalandıracak değildir; aksine insanları dünya hayatında bilgilendiren, başlarına gelecekleri ayrıntılarıyla bildirmek suretiyle onları aydınlatan, bu özellikleriyle inananlar zümresi için bir kurtuluş ve rahmet vesilesi olan bir kitap indirmiştir. Âyetteki “alâ ilmin” kaydı bu kitabın ilâhî ilme dayandığını, bu sebeple onda yer alan ayrıntılı bilgilerin, haberlerin yanlışlık ihtimali taşımaktan uzak olduğunu vurgular. Âyette Allah’ın inkârcıları cezalandırmadan önce, gönderdiği bir kitapla onları başlarına gelecekler hususunda ayrıntılı bir şekilde bilgilendirmesi, bilginin bir yükümlülük ve sorumluluk şartı olduğunu gösterir. Nitekim bu husustaki bilgisizliğin geçerli bir delil ve dolayısıyla mazeret olduğuna başka bir yerde işaret edilmiştir (Nisâ 4/165).
Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 532

وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

وَ  atıf harfidir.  لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

جِئْنَاهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُمْ   mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

بِكِتَابٍ  car mecruru  جِئْنَاهُمْ  fiiline müteallıktır.

فَصَّلْنَاهُ  cümlesi  كِتَابٍ ‘ın sıfatı olarak mahallen mecrurdur.

فَصَّلْنَاهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

عَلٰى عِلْمٍ  car mecruru  فَصَّلْنَاهُ ‘deki zamirin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri; مشتملا على علم (İlmi kapsayarak) şeklindedir.

Veya  فَصَّلْنَاهُ’deki failin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri;  ونحن عالمون (Biz biliriz.) şeklindedir.

هُدًى  hal olup elif üzere mukadder fetha ile mansubtur. Muzâf hazfedilmiştir. Takdiri; ذا هدى (Hidayet sahibi) şeklindedir.

رَحْمَةً  kelimesi atıf harfi  وَ ’la هُدًى ‘e matuftur.

لِقَوْمٍ  car mecruru  هُدًى وَرَحْمَةً ‘e  müteallıktır.

يُؤْمِنُونَ  fiili  قَوْمٍ  kelimesinin sıfatı olarak mahallen mecrurdur.  يُؤْمِنُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat,

2. Sebebi sıfat.

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar,

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ismi fail, ismi meful, mübalağalı ismi fail, sıfatı müşebbehe, ismi tafdil, masdar, ismi mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar: Üçe ayrılır.

1. İsim cümlesi olan sıfatlar, 

2. Fiil cümlesi olan sıfatlar, 

3. Şibhi cümle olan sıfatlar:

Burada sıfat, fiil cümlesi olan sıfat şeklinde gelmiştir.

Not: Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُؤْمِنُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’âl babındadır. Sülâsîsi  أمن’dır.

İf’âl babı fiille tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَصَّلْنَاهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  فصل ‘dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

وَ  istînafiyyedir.  لَ  mahzuf kasemin cevabına gelen harftir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayrı talebî inşâî isnaddır.

Cevap cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. 

فَصَّلْنَاهُ  cümlesi  بِكِتَابٍ  için sıfattır.  هُدًى وَرَحْمَةً  kelimeleri  فَصَّلْنَاهُ’nun mef’ûlünden haldir. Muzari fiil sıygasındaki  يُؤْمِنُونَ  cümlesi de  لِقَوْمٍ  için sıfattır. Cümlede sıfat ve hal dolayısıyla ıtnâb sanatı vardır.

بِكِتَابٍ  ve  عِلْمٍ  kelimelerindeki tenvin, kesret ve tazim ifade eder.  Âşûr, buradaki kitabın nekreliğinin tazim ve nev için olduğunu belirtir.

عَلٰى عِلْمٍ  tabirinde istiare vardır. 

هُدًى  -  رَحْمَةً - يُؤْمِنُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. 

Teslim olmak yani müslüman olmak, iman etmeden önce olur. Önce İslam nedir, neler yapılmasını gerektirir öğrenilir, bunlar aklen kabul edilir, sonra iman kalbe yerleşir. 

Allahü teâlâ, cennetliklerin, cehennemliklerin ve A'râf'takilerin durumlarını izah edip, sonra da, bu münazaraları işitmek, mükellefi sakınmaya ve tedbirli olmaya sevkedip, onu tefekkür ve istidlalde bulunmaya davet edecek bir üslûb ile bu üç grup arasında cereyan eden sözleri açıklamış, bu kerim kitabın şerefini ve taşıdığı faydaların sınırını beyan etmiş ve "Gerçekten, biz onlara öyle bir kitap getirmişizdir ki..." buyurmuştur. Bu, Kur'ân-ı Kerim'dir.  فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ  tabirinin manası, "doğruya ulaştırıp, hata ve yanılmalardan emin kılacak bir şekilde, onu birbirinden temyiz ettik, iyiden iyiye faslettik açıkladık..." demektir. (Fahreddin er-Râzî)

(Fakat) onlar, hesap gününün gerçekleşmesinden başka bir şey beklemiyorlar. Gerçekleştiği gün, önceden onu yok sayanlar derler ki: “Doğrusu rabbimizin elçileri gerçeği getirmiştir. Keşke bizim şefaatçilerimiz olsa da bize şefaat etseler veya (dünyaya) geri döndürülsek de yapmış olduğumuz amelleri başka türlü yapsak!” Onlar cidden kendilerine yazık ettiler ve uydurdukları şeyler de (putlar) kendilerinden uzaklaşıp kayboldu.

شَفَعَ Şefe’a: شَفْعٌ bir nesneyi kendi benzerine eklemek veya katmaktır. Bu manaya binaen وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِۙ Fecr, 89/3 ayetinde çift ya da benzer anlamında kullanılmıştır. شَفاعَةٌ Şefaat, yardım etmek ve onun yerine ricacı ve talepte bulunan biri olmak suretiyle bir başkasına katılma ve bir araya gelmektir. Genellikle daha üst mertebedeki birinin daha alt mertebedeki birine katılmasıyla ilgili kullanılır. Şefaat kelimesi hem müsbet hem de menfi manada kullanılır. مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَص۪يبٌ مِنْهَاۚ وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَاۜ Nisa, 4/85 ayeti kerimesi buna bir örnek teşkil etmektedir: Ayet hakkında şöyle denmiştir: Buradaki şefaat sözcüğü insanın bir başkası için onun uyacağı, örnek alacağı bir hayır yolu ya da bir şer yolu açıp böylece sanki onun ‘شَفْعٌ ‘i imiş gibi bir hale gelmesi anlamındadır. Böylece o kimsenin çifti/benzeri gibi olmuş olur. Şufa (شُفْعَةٌ) , Türkçede de kullanıldığı gibi bir kimsenin ortaklığı bulunan satılık bir mülkü, satıldığı değer üzerinden kendi mülküne katmak için hak talep edip istemesidir. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 31 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri şefaat ve şufâ (hakkı)dır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا تَأْو۪يلَهُۜ 

هَلْ  istifham harfidir.  يَنْظُرُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اِلَّٓا  hasr edatıdır. 

تَأْو۪يلَهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mansubtur.  

 يَوْمَ يَأْت۪ي تَأْو۪يلُهُ يَقُولُ الَّذ۪ينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَٓاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّۚ 

يَوْمَ  zaman zarfı  يقول fiiline müteallıktır.  يَأْت۪ي  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَأْت۪ي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.  تَأْو۪يلُهُ  fail olup lafzen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mansubtur.   

يَوْمَ  hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. Burada cümleye muzâf olmuştur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَقُولُ  damme üzere mebni mazi fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ, fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ’dur. Îrabtan mahalli yoktur.

نَسُوهُ  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

مِنْ قَبْلُ  car mecruru  نَسُوهُ  fiiline mütellıktır.  قَبْلُ  cer mahallinde muzâftır. Kelimenin merfû oluşu muzâfun ileyhin mahzuf olduğunun işaretidir. Ötre muzâfun ileyhten ivazdır.

قَبْلَ  ve  بَعْدَ  kelimeleri muzâfun ileyhleri hazfedilince zamme üzere mebni olurlar: Bu durumdaki izafete izafetten munkatı’ zarflar (izafetten kesilen zarflar) denir. قَبْلَ  zarfı hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olanlar grubundandır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mekulü’l-kavli,  قَدْ جَٓاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّۚ’dır.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

جَٓاءَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir.  رُسُلٌ  fail olup lafzen merfûdur.

رَبِّنَا  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

بِالْحَقّ  car mecruru  رُسُلُ  kelimesinin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri; مؤيّدين بالحقّ (Hak ile destekleyerek) şeklindedir.

 فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَٓاءَ فَيَشْفَعُوا لَـنَٓا اَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُۜ

ف  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasihadır. Takdiri; إن كنّا قد ضللنا فهل لنا من (Eğer dalalete düşmüşsek bizim için … var mıdır?) şeklindedir.

Şart ve cevap fiilleri mazi de muzari de gelebilir. Ancak aslolan ikisinin de muzari gelmesidir. 

Şart cümlesi mazi ve muzari fiille olur. Cevap cümlesi ise mazi ve muzari cümleleriyle gelebildiği gibi diğer cümlelerle de gelebilir. 

Cevap cümlesi, başına hiçbir edat gelmeden olumlu mazi ve muzari olarak geldiğinde başına cevap (rabıt ف’si) gelmez. Ayrıca  لَمْ  (cahd-ı mutlak) ve  لَا  (nefyi istikbal) ile menfi olan muzari olarak geldiğinde de umumiyetle başına cevap (rabıt ف ‘si) gelmez, bunun haricinde gelen cümle çeşitlerinde ise umumiyetle başına cevap (rabıt ف’si) gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

هَلْ  istifham harfidir.  لَنَا  car mecruru mukaddem mahzuf habere müteallıktır.

مِنْ  harf-i ceri zaiddir.  شُفَعَٓاءَ  lafzen mecrur, muahhar mübteda olarak mahallen merfûdur.

فَ ; sebebiyyedir. Muzariyi gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren harftir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, önceki kelam  شُفَعَٓاءَ’ye matuftur. Takdiri;  هل لنا شفعاء فشفاعة لنا (Bizim için şefaat edecek şefaatçiler var mıdır?) şeklindedir.

يَشْفَعُوا  fiili,  نَ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

لَـنَٓا  car mecruru  يَشْفَعُوا  fiiline müteallıktır. 

اَوْ  atıf harfi tahyir/ tercih ifade eder. 

اَوْ : Türkçede “veya, yahut, ya da, yoksa” kelimeleriyle karşılayabileceğimiz bu edat iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

نُرَدُّ  meçhul merfû muzari fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. Mukadder istifham cümlesidir. Takdiri;  هل نردّ (Geri döndürülür müyüz?) şeklindedir.

فَ ; sebebiyyedir. Muzariyi gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren harftir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, önceki masdar-ı müevvele matuftur. Takdiri;  هل ثمّة ردّ لنا فعمل أخر (Orada bizim için geri dönüş var mıdır ki başka şeyler yapalım?) şeklindedir.

نَعْمَلَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

غَيْرَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Müfret müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  كُنَّا ‘nın dahil olduğu isim cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur.

كُنَّا  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

كُنَّا ’nin ismi  نَا  mütekellim zamiridir.

نَعْمَلُ  fiili  كُنَّا ’nın haberi olarak mahallen merfûdur.  نَعْمَلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

 قَدْ خَسِرُٓوا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ۟

قَدْ   tahkik harfidir. Tekid ifade eder. خَسِرُٓوا damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنْفُسَهُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir.  ضَلَّ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  عَنْهُمْ  car mecruru  ضَلَّ  fiiline müteallıktır.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا, fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَانُوا’un dahil olduğu isim cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur.

كَانُوا ; isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamirdir, mahallen merfûdur.

يَفْتَرُونَ۟  fiili  كُنْتُمْ ’un haberi olarak mahallen mansubtur. 

يَفْتَرُونَ۟  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

يَفْتَرُونَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftial babındandır. Sülâsîsi  فري ’dir.

İftial babı fiille mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar.

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا تَأْو۪يلَهُۜ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayette  هَلۡ, istifham harfidir. Nefy manasında olup inkârî manadadır.

Cümle, istifham üslubunda talebî inşaî isnaddır. Vaz edildiği istifham anlamından çıkarak inkârî mana kazanan cümle, mecaz-ı mürsel mürekkebtir. 

هَلۡ  istisna edatı  إِلَّاۤ  ile kasr oluşturmuştur. Kasr,  یَنظُرُونَ  fiiliyle mef’ûlü arasındadır. 

Kasr-ı mevsûf ale’s-sıfat olması caizdir. Yani fail, mef'ûl üzerinde gerçekleşen fiile tahsis edilmiştir.

تَأْو۪يلَ, akıbetin ortaya çıkması manasındadır.  تَأْو۪يلَ  kelimesi “yorum” demektir ama Kur’an’da kullanıldığı bütün yerlerde “bu işin sonucu” manasında kullanılmıştır. Bunu hatırlamak lazım. “Kitabın sonunu mu bekliyorlar?” Yani onlar iman etmiyorlar, Kitabın dediklerini yapmıyorlar, Kitapta olan şeylerin ortaya çıkmasını bekliyorlar, demektir.

 يَوْمَ يَأْت۪ي تَأْو۪يلُهُ يَقُولُ الَّذ۪ينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَٓاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّۚ 

Beyanî istînaf olan cümle fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Yine muzari fiil sıygasında gelmiş  يَأْت۪ي تَأْو۪يلُهُ  cümlesi, zaman zarfı  يَوْمَ ’nin muzâfun ileyhidir. 

يَوْمَ ’nin müteallakı olan  يَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  قَدْ جَٓاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّۚ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.

يَقُولُ  fiilinin mef’ûlü konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ’nin sılası  نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır. 

رُسُلُ رَبِّنَا izafetinde Rabb ismine muzâfun ileyh olması  نَا  zamirine, yine Rabb ismine muzâf olması  رُسُلُ ’ye şan  ve şeref kazandırmıştır.

فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَٓاءَ فَيَشْفَعُوا لَـنَٓا اَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُۜ

Rabıta harfi  فَ  ile gelen bu cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Cümle mahzuf şartın cevabıdır. Takdiri;  إن كنّا قد ضللنا  [eğer dalalete düşmüşsek…] olan mahzuf şartla birlikte cümle şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cevap cümlesi istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Sübut ifade eden bu isim cümlesinde takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır.  لَنَا  mahzuf mukaddem habere müteallıktır. Lafzen mecrur mahallen merfû olan  مِنْ شُفَعَٓاءَ, muahhar mübtedadır. Zaid harf-i cer  مِنْ  cümleyi tekid etmiştir.

فَيَشْفَعُوا لَـنَٓا  cümlesine dahil olan  فَ , sebebiyyedir.  فَ  ve masdar-ı müevvel, önceki sarih masdar  شُفَعَٓاءَ’ye matuftur. Cümlenin takdiri;  هل لنا شفعاء فشفاعة لنا [Bizim için şefaat edecek şefaatçiler var mıdır?] şeklindedir.

Muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  نُرَدُّ  cümlesi  اَوْ  atıf harfiyle istifham cümlesine atfedilmiştir. İstifham anlamına dahildir.

فَنَعْمَلَ  cümlesi fa-i sebebiye nedeniyle masdar tevilinde olup önceki masdar-ı müevvele matuftur. 

نَعْمَلَ  fiilinde irsâd sanatı vardır.

Müspet muzari fiil sıygasındaki cümlede has ism-i mevsul  غَيْرَ ,الَّذ۪ي’nın muzâfun ileyhi konumundadır. Sılası كُنَّا نَعْمَلُ, isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede  كان ’nin haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

قَدْ خَسِرُٓوا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ۟

Fasılla gelen cümle müstenefedir. Tahkik harfiyle tekid edilmiş müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. 

Aynı üslupta gelen … وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا  cümlesi makabline وَ ’la atfedilmiştir. 

ضَلَّ  fiilinin faili konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا’nın sılası  كَانُوا يَفْتَرُونَ۟, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

Sıla cümlesinde  كان ’nin haberinin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

شُفَعَٓاءَ - يَشْفَعُوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

هَلْ - قَدْ - تَأْو۪يلَهُۜ - نَعْمَلُ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

سِتَّ Sitte : سِتُّونَ Altı rakamı için kullanılmaktadır. Aslı سِدْسٌ sözcüğüdür. سُدُسٌ altının bir cüzü, altıda bir demektir. سُنْدُسٌ ise ince diba (altın ve gümüş işlemeli bir tür ipek kumaş) manasına gelir. Sündüsle aynı ayette geçen إسْتَبْرَقٌ ise kalın olan diba demektir. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 8 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri sittîn ve müseddestir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  رَبَّكُمُ  lafzı  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur.

Muttasıl zamir  كُمُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اللّٰهُ  lafza- i celâli,  اِنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur. Müfret müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي, lafza-i celalin sıfatı olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası   خَلَقَ السَّمٰوَاتِ’dir.

خَلَقَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

السَّمٰوَاتِ  mef’ûlun bihtir. Cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

الْاَرْضَ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  السَّمٰوَاتِ ’ye matuftur.

ف۪ي سِتَّةِ  car mecruru  خَلَقَ  fiiline müteallıktır.  اَيَّامٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

 ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثاًۙ 

Fiil cümlesidir.  ثُمَّ  tertip ve terahi ifade eden atıf harfidir.  اسْتَوٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

عَلَى الْعَرْشِ  car mecruru  اسْتَوٰى  fiiline müteallıktır.

يُغْشِي  fiili  خَلَقَ’daki failin hali olarak mahallen mansubtur.

يُغْشِي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

الَّيْلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  النَّهَارَ  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. 

يَطْلُبُهُ حَث۪يثاً  cümlesi  الَّيْلَ  veya  النَّهَارَ’nın hali olarak mahallen mansubtur. 

يَطْلُبُهُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  حَث۪يثاً  mef’ûlu mutlaktan naibtir. Takdiri;  طلبا حثيثا (Takip etmek isteyerek) şeklindedir.

اسْتَوٰى  fiili, sülasi mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İftiâl babındandır. Sülâsî mücerredi  سوي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪ۜ اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُۜ 

الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ  kelimeleri atıf harfi  وَ ’la  السَّمٰوَاتِ’ye matuftur.

مُسَخَّرَاتٍ  kelimesi üç lafzın halidir. Cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

بِاَمْرِه۪  car mecruru  مُسَخَّرَاتٍ’e müteallıktır. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَلَا  istiftah harfidir. Haberin önemi için tenbih ifade eder.  لَهُ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır.

الْخَلْقُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.  الْاَمْرُ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  الْخَلْقُ’ya matuftur.

مُسَخَّرَاتٍ  kelimesi sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan tef’il babının ism-i mef’ûludur.

 تَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ

تَبَارَكَ  fetha üzere mebni mazi fiildir, çekimi yoktur; ancak Allah için kullanılır.  اللّٰهُ  fail olup lafzen merfûdur.

رَبُّ  lafzı  اللّٰهُ  lafza-i celâlinin sıfatıdır.  الْعَالَم۪ينَ  muzâfun ileyh olup cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

تَبَارَكَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفاعَلَ  babındadır. Sülâsîsi  برك ’dir.

اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثاًۙ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪ۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Her bir yıldıza belli bir renk verilmiştir. Mesela; Zühal soluk; Müşteri bembeyaz, merin kırmızı, Güneş ziyalı, Zühre parlak, Utarid sarı ve Ay, aydınlık renktedir. Halbuki cisimler, bütün mahiyetleri bakımından birbirinin aynıdırlar. Öyleyse bunlardan herbirine, değişik belli bir rengin verilmesi, bir takdir, bir yaratmadır ve bunların bir fail-i muhtara muhtaç olduklarına bir delildir. (Fahreddin er-Râzî)

Müsnedin, bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir. 

Hem müsnedin hem müsnedün ileyhin marife gelmesi kasr ifade eder. Kasr-ı sıfat ale’l-mevsuf babında hakiki kasrdır. 

اِنَّ ’nin haberi  رَبُّكُمْ, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir. Bu izafette Rabb isminin muzâfı olduğu  كُمْۚ  zamiri şan ve şeref kazanmıştır.

Aralarında mürâât-ı nazîr sanatı bulunan  رَبُّ  ve  اللّٰهُ  isimlerinin zikri tecrîd sanatıdır.

Allah lafzı ile birlikte Rabb isminin de geçmesi; Rabbin sadece Allah olduğunu ifade eder. Çünkü burada cümlenin iki rüknü de marife olarak gelmiş ve kasr üslubu oluşmuştur.

Lafza-i celâl için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ’nin sılası olan  خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ  cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır.

Tertip ve terahi ifade eden  ثُمَّ  ile sıla cümlesine atfedilen  ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ  cümlesi  خَلَقَ  fiilinin failinden,  يَطْلُبُهُ  cümlesi, النَّهَارَ  veya الَّيْلَ ’den haldir. حَث۪يثاًۙ  kelimesi amili  يَطْلُبُهُ  fiili olan mahzuf mef’ûlu mutlaktan naibtir. Takdiri,  طلبا حثيثا (Hevesle isteyen) şeklindedir.

الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ  temasül sebebiyle  السَّمٰوَاتِ ‘ye atfedilmiştir

مُسَخَّرَاتٍ, cümledeki üçüncü haldir.

Hal, anlama açıklık getiren ıtnâb sanatıdır.

Bazı Hanefî ulemasına göre, Arş üzerine istiva, Allahü teâlâ'nın keyfiyeti bilinmeyen bir sıfatıdır. Allahü teâlâ, bir yerde durmak (istikrar) veya bir mekân edinmekten münezzeh olarak, kasdettiği veçhile Arş üzerine istiva etmiştir.
Arş, bütün her şeyi kuşatan bir cisimdir. Yüksekliğinden veya hükümdar tahtına benzetildiğinden dolayı bu ismi almıştır. Bütün işler ve tedbirler oradan nazil olur.
Diğer bir görüşe göre ise, Arş üzerine istiva, bütün kâinat üzerinde hâkimiyet tesis etmek anlamındadır. (Ebüssuûd)

اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ  [Arşa kurulmuştur] ibaresinde tevriye sanatı vardır.  اسْتَوٰى  fiilinin kökü; aynı seviyede olmayı ifade eden  سَوٰى  fiilidir. Yerle bir hizaya gelmek olduğu için oturmak anlamında kullanılır. Ama esas mana; yönetmek, hükmetmektir. Seviye; aynı seviyede olmak, oturmak demek, bir manası da yönetmektir. Burada uzak mana kullanılmıştır.

Allah’ın arşa istiva etmesi istiaredir. Hakiki manada istiva ile sadece yükselen alçalan doğrudan eğrilen cisimler nitelenir. Burada istiva ile bir mahal ve mekânı işgal etmek değil de kudret ve saltanat bakımından hakim olmak anlamı kastedilmiştir. (Şerîf er-Radî) 

Demek ki bu ibarede iki farklı sanat düşünülebilir.

يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ [Geceyi gündüze örter] ifadesinde gece ve gündüzün birbirini kovaladığı, ilmî bir üslup ile anlatılmıştır. Bu istiaredir. Allah Teâlâ; geceyi gündüzün ışığı üzerine çekilmiş uzun bir örtü kılmıştır. Bu mana fiilin şeddeli olarak يُغَشِّي  şeklindeki şeklindeki kıraate göredir.  يَغْشِي  şeklindeki kıraate göre kastedilen mana şöyle olur:  Allah Teâlâ geceyi gündüzün üzerine sarması, geceyi gündüze saldırtıp üzerine abanmasına imkân vermesidir. Bu ifade, atlıyı takip eden birinin ona yetiştiğinde, ‘’atlıya çullandım’’ demesi gibidir. (Şerîf er-Radî)

يَطْلُبُهُ حَث۪يثاًۙ  ibaresinde de istiare vardır. Sanki gece gündüzün peşine takılmış yani ondan gelen bir istek ve ve emre uyarak kendisine yetişmiştir.

الَّيْلَ  ve  النَّهَارَ (gece-gündüz) kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr ve tıbâk-ı îcab sanatları vardır.

Semavat ve arzın altı günde yaratıldığı zikredilmiştir. Bu ifade 6 vakit veya 6 güne eşit bir zaman dilimini ifade eder. Çünkü yaratılış esnasında gün yoktu.

الشَّمْسَ - الْقَمَرَ- النُّجُومَ - السَّمٰوَاتِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. 

بِاَمْرِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olması, اَمْرِ ’ye şan ve şeref kazandırmıştır.

Her bir yıldıza belli bir renk verilmiştir. Mesela; Zühal soluk; Müşteri bembeyaz, merin kırmızı, Güneş ziyalı, Zühre parlak, Utarid sarı ve Ay, aydınlık renktedir. Halbuki cisimler, bütün mahiyetleri bakımından birbirinin aynıdırlar. Öyleyse bunlardan herbirine, değişik belli bir rengin verilmesi, bir takdir, bir yaratmadır ve bunların bir fail-i muhtara muhtaç olduklarına bir delildir. (Fahreddin er-Râzî)

 اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُۜ 

İstinafiyye olarak fasılla gelen isim cümlesinde  اَلَا  tahdîd (teşvik) ilişkisi kurar. Fiilin teşvik yoluyla ve şiddetli bir şekilde yerine getirilmesini talep eder. Arz için kullanıldığında ise fiilin yumuşak bir biçimde yapılmasının istenmesidir. Diğer tahdîd edatlarındaki özelliğe sahip olup tevbih ve tendim ifade etmez.  (Abdullah Hacibekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler Doktora Tezi)

Sübut ifade eden cümlede takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُ  mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  الْخَلْقُ  muahhar mübtedadır.  وَالْاَمْرُ  ikinci mübtedadır.

Bu takdim isnadın Allah Tealâ’ya olması karinesiyle kasr ifade eder. Faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Îcâz-ı kasr sanatı ihtiva eden bu cümle; her şeyi ve her meseleyi soruşturmayı ifade eder. Bunun için İbni Ömer bu ayeti okumuş ve “Bunlardan başka birşey bilen varsa bana söylesin.” demiştir.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُ  ibaresi son derece veciz bir ifadedir. Lafızları az olmasına rağmen pek çok mana ifade eder. Her tür işi, her durumu son noktasına kadar kapsar, buna îcaz-ı kasr denir. (Sâbûnî) 

الْخَلْقُ وَالْاَمْرُ  lafızlarındaki marifelik cins içindir. (Âşûr)

Allah Teâlâ bütün bunları kendi buyruğuyla yarattığını ifade edince “Bakınız, yaratmak da O’na mahsustur buyurmak da.” buyurmuştur. Yani bütün varlıkları yaratan da O’dur, onları arzu ettiği şekilde çekip çeviren de O’dur. (Keşşâf)

تَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümlede  تَبَارَكَ  fetha üzere mebni mazi fiildir, çekimi yoktur; ancak Allah için kullanılır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması, telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

Lafza-i celâlin sıfatı olarak gelen  رَبَّ الْعَالَم۪ينَ  izafeti, veciz ifade içindir. Rabb ismine muzâfun ileyh olan  الْعَالَم۪ينَ  için şan ve şeref ifade eder.

اَمْرُ  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

تَبَارَكَ اللّٰهُ  [Allah zengin ve cömerttir.] Hayrın çokluğu ve artışı demek olup iki anlamı vardır: Hayrı sürekli olarak artıp çoğalan veya sıfat ve fiillerinde her şeyden daha ileri ve yüce olan. (Keşşâf)

تَبَارَكَ  kelimesinin kök manası berekettir, bu da ziyadelik, büyüme demektir.  تفاعلة  babından dolayı mübalağa ifade eder. Ziyadelik, gelişme ve büyüme manaları Allah Teâlâ hakkında kullanılırsa, takdis, tenzih ve ta’zim ifade eder. (Muhammed Ebu Musa, Zuhruf Suresi Belaği Tefsiri, c. 4, s. 367.)

Bereket;  تَبَارَكَ الله  (Allah zengin ve cömerttir.) [A‘râf 7/54]) ayetinde olduğu gibi hayrın çokluğu ve artışı demek olup iki anlamı vardır: Hayrı sürekli olarak artıp çoğalan veya sıfat ve fiillerinde her şeyden daha ileri ve yüce olan demektir. (Keşşâf)

تَبَارَكَ اللّٰهُ  ibaresinde iktibas vardır. Mülk Suresi, 1 ayetini hatırlatır.

Yukarıda bir tek âyette Kur’an’ın ulûhiyyet öğretisi veciz bir şekilde verildikten sonra bu iki âyette, tam yeri gelmişken, insanlara çok önemli iki hatırlatma yapılıyor: a) 55. âyette insanlardan, rablerine yakarır bir tarzda, gizli gizli veya alçak sesle dua etmeleri istenmekte; Allah’ın, aşırı gidip buyruğundan çıkanları, bu cümleden olmak üzere duada yakarış ve gizlilik sınırını aşanları sevmediği bildirilmekte; bu suretle, hadiste “ibadetin özü” diye nitelenen (Tirmizî, “Du‘â”, 1) dua münasebetiyle insanın rabbi ile ilişkisine bir disiplin getirilmektedir. Nitekim bazı müfessirler buradaki “Dua ediniz” buyruğunu “İbadet ediniz” şeklinde açıklamışlardır (Râzî, XIV, 128; dua hakkında bilgi için bk. Bakara 2/186). b) 56. âyette ise, Allah arzı yani dünyayı veya ülkeyi ıslah etmiş, düzene koymuşken, insanların orada fesat çıkarıp düzeni bozmaları yasaklanmakta; böylece insanın tabii ve beşerî çevresiyle ilişkisi düzenlenmektedir. Râzî âyetin bu bölümünü özetle şöyle açıklar: Dünyadaki hiçbir düzenli şeyi bozmayın. Öldürme, yaralama, gasp ve hırsızlık gibi insana verilen zararlar; inkâr ve bid‘atlarla dine verilen zararlar; zina, livata, zina iftirası gibi insan onuruna, namusuna ve aileye verilen zararlar; sarhoş edici şeylerle akla verilen zararlar bu yasağın kapsamına girer. Çünkü dünya hayatında insanlara ait beş temel hak ve menfaat konusu vardır: Can, mal, nesep, din ve akıl. “Yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” buyruğu bütün bu hak ve menfaatlerle bunların kapsamına giren diğer şeylerin korunmasını öngörür. Zira Allah’ın yeryüzünü ıslah ettiğini, düzene soktuğunu belirten ifade, Allah tarafından dünyaya bütün yaratılmışların menfaatlerini en uygun biçimde karşılayacak düzenlerin verildiğini bildirir. Öte yandan yüce Allah, peygamberler göndermek, kitaplar indirmek ve hüküm ve yasalar koymak suretiyle de dünyayı ıslah etmiş olup bu âyette, bir bakıma, insanlara “Peygamberleri yalanlamaya, kitapları inkâr etmeye, yasalara karşı gelmeye kalkışmayın!” denilmiştir. Zira bu isyanlar dünyada karışıklıklar çıkmasına, düzenin bozulmasına yol açar 

(XIV, 133).

 İnsanın çevresiyle sağlıklı ilişkiler kurup fesattan korunması iyi bir kullukla mümkün olacağı için âyetin sonunda tekrar dua konusuna dönülerek hem korku hem de ümit duygularıyla dua edilmesi istenmiş; nihayet “Muhakkak ki iyilik edenlere Allah’ın rahmeti çok yakındır” buyurulmuştur. Buradaki “iyilik edenler” (muhsinîn) kelimesi hem Allah’a kulluk ve dua ödevini hem de her türlü bozgunculuktan uzak durma, dünyanın düzenini yaşatma, kısaca iyi kul ve iyi insan, iyi komşu, iyi ana-baba, iyi vatandaş… olma yükümlülüklerini yerine getirenleri kapsar.

Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 538-539

Riyazus Salihin, 981 Nolu Hadis

Ebû Musâ el-Eş’arî  radıyallahu anh şöyle dedi:

Biz bir yolculukta Hz. Peygamber ile birlikte idik.  Tepelere çıktıkça Allahuekber, lâ ilâhe illallah diye yüksek sesle  tekbir ve tehlil getirdik. Bunun üzerine Nebî sallallahu aleyhi ve sellem:

– “Ey Müslümanlar! Kendinizi zorlamayınız. Zira siz sağıra veya burada olmayan birine seslenmiyorsunuz. Allah daima sizinle beraberdir, işitir ve size sizden daha yakındır” buyurdu.

Buhârî, Cihâd 131, Meğazî 38, Daavât 51, Tevhîd 9; Müslim, Zikr 44. Ayrıca bk. Ebû Dâvûd, Vitr 26.

Peygamber Efendimiz “ Duada aşırı giden topluluklar gelecektir” buyurmak suretiyle dua ederken gereksiz ifadelere yer vermemeyi tavsiye etmiştir. Bazi sahâbiler , Allah’tan Cennet’i istemekle yetinmeyip Cennet’in nimetlerini, Cehennem’in azap şekillerini bir bir saymaya kalkan yakınlarını , bu hadisi ve bu âyeti okuyarak uyarmislardir. 

(Ebu Dâvud , Vitir 23; İbni Mâce , Duâ 12; Ahmed b. Hanbel , Müsned ,I,172,183).

اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةًۜ

Fiil cümlesidir.  اُدْعُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

رَبَّكُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

تَضَرُّعاً  kelimesi,  اُدْعُوا’deki failin hali olup fetha ile mansubtur.  خُفْيَةً  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  تَضَرُّعاً’e matuftur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal isim cümlesi olarak gelmiştir. Hal  (olumlu) isim cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başına “و  ve zamir” veya yalnız “و ” gelir. Bazen “و ” gelmediği de olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

  اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَۚ

İsim cümlesidir.  إِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

هُ  muttasıl zamiri  إِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.

لَا يُحِبُّ  cümlesi  إِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُحِبُّ  merfû muzari fiildir.  Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

الْمُعْتَد۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُعْتَد۪ينَۚ  kelimesi sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يُحِبُّ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi حبب ’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةًۜ

Ayet istînâfiyyedir. İlk cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Allahü teâlâ, kudret, hikmet ve rahmetinin mükemmelliğinin delillerini zikredince (ki işte bu esnada, nefsanî bilgileri ve hakiki ilimleri elde etmeye yönelik teklif tamamlanmış olur), bunun peşinden, bu bilgilere uygun düşen amellerden bahsetmiştir. Bu da, dua ve niyazla meşgul olmaktır. Zira dua, ibadetlerin özü ve iliğidir. İşte bundan dolayı Cenâb-ı Hak, "Rabbinize, yalvararak gizlice dua edin" buyurmuştur. (Fahreddin er-Râzî)

Dua eden, duasına, ancak kendisinin o istediği şeye muhtaç ve onu elde etmekten aciz olduğunu; Rabbinin ve ilâhînin onun duasını işittiğini; ihtiyacından haberdar olduğunu; o ihtiyacı gidermeye kadir bulunduğunu ve O'nun rahîm olup, rahmet-i ilahiyesinin o ihtiyacı gidermeyi gerektirdiğini bildiği zaman yönelir. Durum böyle olunca kul duaya, ancak kendisinin ihtiyaç ve acizlik sıfatları ile mevsuf; Hak teâlâ'nın da ilim, kudret ve rahmet sıfatları ile mevsuf olduğunu bildiği zaman yönelir. Zaten bütün (şer'î) mükellefiyetlerin maksadı da, ancak kulluk mertebesinin zelilliğini, rububiyyet mertebesinin ise izzet ve yüceliğini bilmektir. İşte dua bu iki makamı da kendisinde bulundurunca o, en büyük ibadet çeşidi olmuş olur. Cenâb-ı Hakk'ın, "Rabbinize yalvararak gizlice dua edin" emri, bizim bahsettiğimiz bu manaya işaret etmektedir. Çünkü yalvarıp yakarmak, ancak kâmil bir zatın huzurunda bulunan, eksik ve nakıs bir kimse için söz konusudur. Bu sebeple kul, kendisinin noksanlığına ve acizliğine, mevlâsının ilim, kudret ve rahmet cihetinden mükemmel olduğuna inanmadığı sürece, yalvarıp yakarmaya yönelmez. Böylece, dua etmenin maksadının, bizim bahsetmiş olduğumuz şey olduğu sabit olmuş olur. Yine, Kur'ân'ın (bu âyetin) lafzının buna delâlet ettiği de sabittir. Hz Peygamber'den rivayet edilen şu hadis de, bizim söylediğimizi te'kid eder: Allah nezdinde, duadan daha kıymetli hiçbir şey yoktur. (Fahreddin er-Râzî)

Resul-i Ekrem “ Hiçbiriniz Allah’ın kendisine iyi davranacağını ummadan ölmesin” diye tembih etmistir.  (Müslim, Cennet 82,83). 

Allah Teâlâ bir kudsî hadiste “Ben , kulumun Beni düşündüğü ( zannettigi) gibiyim” ( Buhâri , Tevhid 15; Müslim, Tevbe 1). 

(Ayet ve hadislerle açıklamalı KUR’AN-I KERİM MEALİ PROF. DR. MEHMET YAŞAR KANDEMİR)

وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاًۜ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir.  لَا nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تُفْسِدُوا fiili  نَ ’un hazfiyle meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  تُفْسِدُوا  fiiline müteallıktır.

بَعْدَ  zaman zarfı,  تُفْسِدُوا  fiiline müteallıktır. اِصْلَاحِهَا  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

ادْعُوهُ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.  ادْعُوهُ  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

خَوْفاً  kelimesi  اُدْعُوا’deki failin hali olup fetha ile mansubtur.  طَمَعاً  kelimesi atıf harfi  وَ’la  خَوْفاً  ‘e matuftur.

تُفْسِدُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’âl babındandır. Sülâsîsi  فسد ’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

  اِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ

İsim cümlesidir.  اِنَّ tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. 

رَحْمَتَ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh  olup kesra ile mecrurdur.

قَر۪يبٌ  kelimesi  إِنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur.  مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ  car mecruru  قَر۪يبٌ ‘e müteallıktır.

الْمُحْسِن۪ينَ ‘nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُحْسِن۪ينَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir. 

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاًۜ

Ayet, önceki ayetteki  اُدْعُوا  cümlesine وَ ’la atfedilmiştir. Atıf sebebi tezâyüftür. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Önceki ayetteki cümlenin manen tekrarı olan  وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً  cümlesi makabline matuftur. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekid edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri Ahkaf Suresi 29)

Böyle tekrarlanan kelimeler, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.

طَمَعاً  tabirini  طمح  ile karıştırmayalım. İkisi de anlam bakımından yakındır. طَمَعاً kelimesinde arzuya ilave olarak hırs, tutku, açgözlülük manaları vardır.

تُفْسِدُوا -  اِصْلَاحِهَا  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

خَوْفاً - طَمَعاً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

 اِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ

Müstenefe cümlesidir. Ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir.  

إِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesinde fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir. İsim cümleleri zamandan bağımsız olarak sübut ifade eder. Bu cümlede istimrar da ifade etmiştir. Faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde lafza-i celâlin zikrinde tecrîd sanatı vardır. Zamir makamında zahir isim gelerek mana zihne yerleştirilmek istenmiştir. Bu ıtnâb sanatıdır.

Müsnedün ileyhin izafetle marife olması veciz ifade kastına matuftur.

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri önceki cümleyi tekid için gelmiş ıtnâb sanatıdır. 

[Allah’ın rahmeti elbette ihsan üzere hareket edenlere yakındır.] Bu, tıpkı [Şüphesiz ‘bağışladıkça bağışlayıcıyımdır Ben; dönüş yapan, iman edip salih amel işleyen, sonra da doğru yolda giden kimseler için] (Ta-Ha Suresi, 82) ayeti gibidir.  رَحْمَة  müennes olduğu halde  قَر۪يبٌ  [yakın] ifadesinin müzekker kullanılması, ya rahmetin müzekker kelimeler olan  رُحم  ve ترحّم  [şefkat göstermek] manalarında kullanılmasından kaynaklanmaktadır ya da hazfedilmiş bir başka kelimenin sıfatı olarak kullanılmasından -yani  شيء قريب  (yakın bir şeydir) anlamının kastedilmesinden - veya mef‘ûl anlamındaki fail formuna benzetilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. (Keşşâf)

Her biri bir hârika olan, fakat devamlı tekerrür etmesi sebebiyle alıştığımız ve bu yüzden dikkatten kaçırdığımız tabiat olaylarının arkasındaki yüce kudretin tanıtılmasına devam edilmektedir. Bu arada âyetin sonuna, Allah’ın ölü topraktan türlü türlü canlı bitkiler çıkarması gibi kıyamet gününde ölüleri de kabirlerden diriltip çıkaracağı şeklinde bir bilginin eklenmesi özellikle ilgi çekicidir. Buna göre tabiattaki sürekli canlanma ve yenilenme bir yandan onu canlandıran Allah’ın varlığına ve hükümranlığına, bir yandan da öldükten sonra yeniden dirilmenin mümkün olduğuna delâlet etmektedir. 

 Âyetin sonunda bütün bu bilgilerin, insanlar ibret alsınlar, düşünüp kendilerine gelsinler diye verildiğine işaret buyurulmuştur. Çünkü Kur’an bir tabiat bilgisi veya astronomi kitabı değildir; onun temel gayesi insana rehber olmak; onu, akıl ve bilgi dünyasını sağlıklı temeller üzerine kurmaya, böylece itikadî ve amelî hayatını her türlü sapmalardan korumaya yönlendirmektir. Bu bakımdan Kur’an’da verilen çeşitli konulara dair bilgilerin, düzenlemelerin, uyarıların asıl hedefi, insanlığın, Allah tarafından kendisine lâyık görülen seçkin konumuna ulaşacağı biçimde eğitilmesi ve geliştirilmesidir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 539

وَهُوَ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ۜ 

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir. Atıf olması da caizdir. Munfasıl zamir  هُوَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

Müfret müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي  haber olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  يُرْسِلُ الرِّيَاحَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

يُرْسِلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

الرِّيَاحَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur.  بُشْراً  kelimesi  الرِّيَاحَ’nın hali olup fetha ile mansubtur.

بَيْنَ  mekân zarfı,  بُشْراً’e müteallıktır.  يَدَيْ  muzâfun ileyh olup müsenna olduğu için ى  ile mecrurdur. İzafetten dolayı  ن  harfi hazfedilmiştir.

رَحْمَتِه۪  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يُرْسِلُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’âl babındadır. Sülâsîsi  رسل ’dir.

İf’âl babı fiille tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

حَتّٰٓى اِذَٓا اَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَٓاءَ

 حَتّٰٓى  ibtida harfidir.  حَتّٰٓى  edatı üç şekilde kullanılabilir: 

• Harf-i cer olarak, 
• Başlangıç edatı olarak,
• Atıf edatı olarak.Burada ibtida (başlangıç) edatı olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. Vuku  bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.  

اَقَلَّتْ  şeklinde mazi sıyga ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَقَلَّتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri  هى ’dir.

سَحَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. ثِقَالاً  kelimesi  سَحَاباً’in sıfatıdır.

Şartın cevabı  سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ’dir. سُقْنَاهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

لِبَلَدٍ  car mecruru  سُقْنَاهُ  fiiline müteallıktır.  مَيِّتٍ  kelimesi  لِبَلَدٍ’in sıfatıdır.

فَ  atıf harfidir.  اَنْزَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

بِهِ  car mecruru  اَنْزَلْنَا  fiiline müteallıktır. الْمَٓاءَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

فَاَخْرَجْنَا بِه۪ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِۜ

فَ  atıf harfidir.  اَخْرَجْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

بِهِ  car mecruru  اَخْرَجْنَا  fiiline müteallıktır.  مِنْ كُلِّ  car mecruru  اَخْرَجْنَا  fiiline müteallıktır.  الثَّمَرَاتِ  muzâfun ileyh olup cemi müennes salim olduğu için cer alameti kesradır.

اَخْرَجْنَا fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’âl babındadır. Sülâsîsi  خرج’dır.

İf’âl babı fiille tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

كَذٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتٰى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

كَ  harf-i cerdir.  مثل  kelimesi “gibi’’ demektir. Bu ibare, amili  نُخْرِجُ  olan mahzuf mef’ûlu mutlaka müteallıktır. Takdiri; إخراجا مثل إخراج الثمر من الشجر الميت (Ölü ağaçtan meyvayı çıkardığımız gibi bir çıkarmak.) şeklindedir.

ذا  işaret ismi, sükun üzere mebni mahallen mecrur, ism-i mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

نُخْرِجُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

الْمَوْتٰى  kelimesi elif üzere mukadder fetha ile mansubtur.

لَعَلَّ, terecci harfidir. Vukuu mümkün durumlarda kullanılır. İsim cümlesinin önüne gelir.  إنّ  gibi ismini nasb haberini ref eder.

كُمْ  muttasıl zamiri,  لَعَلَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubtur.  تَذَكَّرُونَ  fiili  لَعَلَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

تَذَكَّرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

تَذَكَّرُونَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  ذكر ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

وَهُوَ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ۜ

Ayet وَ ’la 54. ayetteki …اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ  cümlesine atfedilmiştir. Aradaki ayetlerin itiraziyye olduğu söylenmiştir. وَ ’ın istînâfiyye olması da caizdir. 

Ayetin ilk cümlesi sübut ifade eden isim cümlesi olup faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Müsnedin ism-i mevsûlle gelmesi, herkes tarafından biliniyor olmasının yanında sonradan gelen habere dikkat çekmek içindir. Ayrıca müsnedin tarifi kasr ifade etmiştir.

Müsnedin, müsnedün ileyhe kasrı söz konusudur. Kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur. Yani   rüzgârları rahmetinin önünde müjde olarak gönderen Allah Teâlâ’dan başkası değildir.

Kasr-ı sıfat ale’l-mevsûfun manası; sıfatın bu mevsûftan başkasında bulunmadığının ifade edildiği şekildir. Ama aynı zamanda mevsûfta başka sıfatların bulunduğunu da ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

Müsned konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي’nin sılası  يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ۜ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mevsûlde müphem yapısı nedeniyle tevcih sanatı vardır. 

Nasıl ki rüzgâr  yağmur yağmadan önce  müjdeleyici olarak geliyorsa Kur’an da ahiretten önce müjdeleyici olarak indirilmiştir. Ondan öğrenerek davranışlarımıza şekil veriyoruz.

Ayetteki, "Rahmetinin önünden" ifadesi "O'nun rahmeti demek olan yağmurdan önce..." demektir. Bu mecazın güzel ve yerinde olmasının sebebi şudur:
Araplar, yedeyn (iki el) kelimesini, "önünde, önde bulunma" manalarında kullanırlar. Mesela Arapça'da "Fitneler (Kıyamet alâmetleri), Kıyamet'ten az önce meydana gelir" denir ve buradaki (elleri önünde) ifadesi ile, az önce manası kastedilir. Bu mecazın güzel ve yerinde oluşunun bir başka sebebi de şudur: İnsanın iki eli, insan bedeninin en ileri tarafını teşkil eder. İşte bu benzerlikten ötürü, mecazî olarak, bir şeyin önünde bulunan şey için "(O) onun elleri arasındadir) tabiri kullanılır. Rüzgârlar da yağmurlardan önce bulununca, bunların önce oluşu da bu lafız ile ifade edilmiştir. (Fahreddin er-Râzî)