Ölümden sonra diriliş ve âhiret hayatı hakkındaki haberler kar­şısında tereddüde düşen ve bunları inkâr edenlere önce akıllarını kullanarak düşünmeleri tavsiye edilmiş ve bu düşünceyi sağlıklı bir sonuca ulaştırabilmeleri için de bazı ipuçları verilmişti. Bu gruptaki âyetlerde ise, “bir şeyin fiilen gerçekleşmiş bulunması (vuküu), onun olabilirliğini (imkânını) gösteren en güçlü kanıt” olduğu için insanın ölümünden başlayarak karşılaşacağı olaylar ve oluşlar sıralanmıştır. 

Muhammed Esed gibi bazı yorumcular, bu âyetlerde geçen “iki alıcı, arkadaş, sürücü ve tanık” gibi kelimeleri insanın dışındaki şuurlu varlıklar olarak değil, içindeki duygular, içgüdüsel dürtüler ve arzular ile akıl olarak yorumlamışlardır. İfade (lafız) bu yoruma müsait olmadığı için de zorlanmışlardır. Bize göre Kur’an’da, insanın içindeki duygular, içgüdüler, dürtüler ile sağduyu, kendilerine mahsus kelimelerle (nefis, kalp, basar, basiret, hevâ, tefekkür, akıl ...) anlatılmış, bunların işlevleri ve işleyiş biçimleri hakkında yeterli bilgi verilmiştir. Yine Kur’an’da insanı dışarıdan etkileyen insan, cin, şeytan, arkadaş ve meleklerden de söz edilmiştir. Bunların birini diğerine indirgemek, bir kısmıyla diğerlerinin kastedildiğini söylemek için mâkul ve haklı bir sebep yoktur. Melek başka, akıl ve sağ duyu başkadır; şeytan başka, nefis ve hevâ başkadır.

Âyetlerin oluşturduğu tablo şöyledir: İnsanı yok iken yaratan Allah onun içini dışını, bütün gizliliklerini bilmektedir. İnsanların sağ ve sollarında bulunan, yapıp ettiklerini eksiksiz kaydetmekle yükümlü bulunan iki melek bu işi, “hâşâ Allah bilsin veya unutmasın diye değil”, kullar için bir belge olsun diye kaydetmektedir. Onlar bu kayıt işlemini yaparken, insana kendinden daha yakın olan Allah zaten her şeyi bilmektedir. Bir gün ecel gelip insan son anlarını yaşarken dünya ile şuur bağlantısı kesilecek, sekerat (ölüm sarhoşluğu) hali yaşanacaktır. Ölüm vuku bulduktan sonra insanlar, diriliş borusu çalınıncaya kadar kabir (berzah) âleminde kalacaklar, dirilişten sonra mahşerde toplanacaklar, dünyada göremedikleri bir kısım gerçekleri (gayb âlemine ait olayları, melekleri, şeytanları) açıkça görecek, Kur’an’ın söylediklerinin doğru olduğunu gözlemleyerek anlayacaklardır. Sonra yanlarında bir “sürücü” (âdeta zaptiye görevi yapan melek) bir de “tanık” (yazıcı melek veya amel defteri) ile teker teker ilâhî huzura alınacak, suçu başkalarına (meselâ şeytana) atmak suretiyle yapacağı savunmaya cevap verilecek, insanlar neyi hak ettiklerini anladıktan sonra cehenneme veya cennete gireceklerdir. Cehenneme gireceklerin yüzlerine karşı hüküm okunurken hangi suçlardan ve günahlardan dolayı bu cezayı hak ettikleri ibret verici bir üslûpla açıklanmaktadır: Küfür ve inkârda inat ve ısrar etmek, iyiliği engellemek, hak tanımamak, hakka tecavüz etmek, insanların inançlarını sarsmak için faaliyet göstermek, hepsinden ağır olarak da tevhid inancından sapmak, Allah’a ortak koşmak.

27. âyette insanın yandaşı ile aralarında geçen tartışma, İbrâhim sûresinde (14/22), yandaşın kim olduğu da açıklanarak şöyle anlatılmıştır: “Allah’ın hükmü yerine getirilince şeytan şöyle der: ‘Şüphesiz Allah size gerçek bir vaadde bulunmuştu; ben de size bir söz verdim ama yalancı çıktım. Aslında benim sizi zorlayacak gücüm yoktu; benim yaptığım size çağrıda bulunmaktan ibarettir; siz de benim çağrıma uydunuz. O halde beni kınamayın, kendinizi kınayın. Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz. Ben daha önce de beni Allah’a ortak koşmanızı reddetmiştim.’ Doğrusu zalimler için elem verici bir azap vardır.”

35. âyette, “Üstelik katımızda fazlası da vardır” buyuruluyor. İnsanlar dünyada kendilerine verilen bilme ve anlama kabiliyetine göre nimet talebinde bulunuyor, mutluluğa vesile olacak şeyler istiyorlar. Halbuki ebedî âlemde insanları mutlu kılacak mânevî nimetler, dünyada bilinen, düşünülen, hayal edilen ve istenenlerle sınırlı değildir; orada rıdvân (Allah’ın razı olduğunu ilân etmesinden hâsıl olan hal, kemal ve zevk), müşâhede-i cemâl (Allah’ı nasıllık ve niceliğin ötesinde bir idrak ile görmek) gibi saadet vesileleri vardır.

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُۚ

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. 

خَلَقْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. الْاِنْسَانَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُۚ  cümlesi hal olarak mahallen mansubdur. وَ  haliyyedir.  نَعْلَمُ  mahzuf mübtedanın haberidir. Takdiri,  نحن ‘dur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal isim cümlesi olarak gelmiştir. Hal müspet (olumlu) isim cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başına “و  ve zamir” veya yalnız “و ” gelir. Bazen “و ” gelmediği de olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

نَعْلَمُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ‘dur. Müşterek ism-i mevsûl  مَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  تُوَسْوِسُ ‘dür. Îrabdan mahalli yoktur. 

تُوَسْوِسُ  damme ile merfû muzari fiildir.  بِه۪  car mecruru  تُوَسْوِسُ  fiiline mütealliktir. نَفْسُهُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşaî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz. Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

İsim cümlesidir. Munfasıl zamir  نَحْنُ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَقْرَبُ  haber olup lafzen merfûdur.

اِلَيْهِ  car mecruru  اَقْرَبُ ‘ya mütealliktir. مِنْ حَبْلِ  car mecruru  اَقْرَبُ ‘ya mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. الْوَر۪يدِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

اَقْرَبُ  ism-i tafdil kalıbındandır. İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfatı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُۚ

وَ , istînâfiyyedir.

İstînâfiyye  وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiyye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı) 

لَ , mahzuf kasemin cevabının başına gelen harftir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır. 

قَدْ  ve  لَ  tekid edilmiş cevap cümlesi  وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

الإنْسانُ  kelimesinin başındaki lam-ı tarif cins manasında istiğrak ifade eder ve bütün insanları kapsar. Fakat burada ilk kastedilen müşriklerdir. Çünkü bu haberin muhatapları onlardır ve korkutma manasında tariz için gelmiştir. (Âşûr)

وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُۚ  cümlesi haldir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Mübteda ve haberden oluşmuş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  نَعْلَمُ , takdiri  نحن (Biz) olan mahzuf mübtedanın haberidir. Müsnedün ileyhin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

خَلَقْنَا  ve  نَعْلَمُ  fiilleri, azamet zamirine isnadla tazim edilmiştir.

نَعْلَمُ  fiilinin mef’ûlü konumundaki müşterek has ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُۚ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Ayrıca muzari fiildeki tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesi harekete geçer. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  بِه۪ , durumun ona ait olduğunu vurgulamak için faile takdim edilmiştir.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

بِه۪ ’deki  بِ  harfi,  صوَّت بِكذا (şununla seslendi) ve  همس بكذا (şunu fısıldadı) ifadelerindeki  بِ  gibidir.  بِ ’nın  تُوَسْوِسُ (vesvese veriyor) fiillini müteaddî kılması, sonundaki  ه۪  zamirinin insana raci olması da mümkündür; yani, ما تجعله مُتوسوِساً (nefsinin kendisini vesveseci kılmasını -da biliriz- demektir. Bu durumda  ما  masdariye olur [başına geldiği fiili mastara çevirir.] Çünkü Araplar, حدَّث نفسه بكذا (insan nefsine şunu anlattı) ve  حدثَتْه به نفسُهُ (nefsi ona şunu anlattı) derler. (Keşşâf)

Nefsin vereceği vesveseden murad nefse, kalbe, akla gelen şeylerdir. Burada ilmi yakınlığın, zati yakınlık olarak ifade edilmesi mecazidir. Zira zati yakınlık, ilmi yakınlığı gerektirmektedir. Şah damarı, son derece yakınlık konusunda misal olarak zikredilmektedir. (Ebüssuûd)

 وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ

Cümle atıf harfi  وَ ‘la makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Mübteda ve haberden oluşmuş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

نحن  mübteda,  اَقْرَبُ  haberdir.  اَقْرَبُ  ism-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir. Bu kalıp gayri munsariftir.

اِلَيْهِ  ve  مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ  car mecrurları  اَقْرَبُ ’ye mütealliktir.

Bu cümlede istiare-i temsîliyye vardır. Yüce Allah, kulların hallerini ve akıl­larından geçen şeyleri bilmesini, kalplere yakın olan şah damarına benzet­miştir. Bu; istiare yoluyla, yakınlığı temsili olarak ifade etmektir. Arapla­rın şu sözüne benzer: هو مني مقيد القبلة وهو مني  مقيد الإزار  (O bana, doğum yaptıran ebenin oturduğu yer gibidir. O bana eteğin bağlandığı yer gibidir.) Yani son derece yakındır. (Safvetü’t Tefâsir, Âşûr) 

وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ  cümlesi  نَعْلَمُ  fiilinin fail zamirinden hal cümlesidir.(Âşûr)

اِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ

اِذْ  zaman zarfı  اَقْرَبُ ‘ya müteallik olup mansubdur. يَتَلَقَّى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

(إِذْ) : Yalnız Cümleye muzâf olan zaman zarfıdır.

a) (إِذْ) mef’ûlun fih, mef’ûlun bih, mef’ûlun leh olur.

b) (إِذْ) den sonra muzari fiil veya isim cümlesi gelirse gelecek zaman ifade eder.

c) (بَيْنَا) ve (بَيْنَمَا) dan sonra gelirse müfacee (sürpriz) harfi olur. Bu durumda zarf (zaman bildiren isim) değil harf olur.

d) Sükûn üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَتَلَقَّى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. الْمُتَلَقِّيَانِ  zamir olan tesniye elifi fail olarak mahallen merfûdur. Tesniye kelimeler harfle îrablanırlar. 

عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ  cümlesi  الْمُتَلَقِّيَانِ ‘nın hali olarak mahallen mansubdur.

عَنِ الْيَم۪ينِ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  عَنِ الشِّمَالِ  car mecruru atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur.  قَع۪يدٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. 

يَتَلَقَّى  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  لقي ‘dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüp (sakınma) ve talep anlamları katar.

الْمُتَلَقِّيَانِ  kelimesi; sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan  تَفَعَّلَ  babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ

اِذْ  zaman zarfı önceki ayetteki  اَقْرَبُ ‘ya mütealliktir.

اِذْ  kelimesi önceki ayette geçen  اَقْرَبُ  kelimesinin mamülüdür. İsm-i tafdil fail ve mef’ûlde amel etmese de zarfda amel eder. Dil; diğer kelimelerle değil zarflar ve mecrurlarla daha geniş bir mana ifade eder. (Âşûr)

Müspet muzari fiil cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelam olan  يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ  cümlesi  اِذْ ’in muzâfun ileyhidir. Hudûs, istimrar ve teceddüt ifade eden muzari fiil, tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar. 

Zaman ismi olan  اِذْ 'in masdara değil de fiil cümlesine muzâf olmasıyla bu vaktin tazimi anlaşılır. Fiil teceddüde ve şimdiki zamana delalet eder. (Âşûr, Hac/26)

يَتَلَقَّى  fiilinin mef’ûlü, sonrasında gelen  ما يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إلّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ  sözünün delalet etmesi dolayısıyla hazf edilmiştir. Çünkü kişinin her sözü ve ameli hesap edilmektedir. (Âşûr) 

مُتَلَقِّيَانِ  -  يَتَلَقَّى  kelimeleri arasında cinas-ı iştikak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

الْمُتَلَقِّيَانِ  kelimesinin başındaki lam-ı tarif ahid içindir. (Âşûr) 

عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ  cümlesi  الْمُتَلَقِّيَانِ ‘nın halidir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatı vardır.  عَنِ الْيَم۪ينِ  ve ona matuf olan  عَنِ الشِّمَالِ car mecrurları, mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  قَع۪يدٌ , muahhar mübtedadır. عَنِ harfinin tekrarı manayı kuvvetlendirir. Bu tekrarda ıtnâb ve reddü'l-acüz ale's-sadr vardır.

Cümlede müsnedün ileyh olan  قَع۪يدٌ  kelimesinin nekre gelmesi tazim ifade etmiştir.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)   

عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ [Onun sağında ve solunda oturan iki melek vardır.] ayetinde îcaz yoluyla hazif vardır. Takdiri,  عَنِ الْيَم۪ينِ قَع۪يدٌ عَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ  şeklindedir. İkinci  قَع۪يدٌ  kelimesinden anlaşıldığı için, birincisi hazf edilmiştir. Ayrıca  يَم۪ينِ (sağ) ve  شِّمَالِ (sol) kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır. (Safvetü’t Tefâsir)

عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ  sözündeki  قَع۪يدٌ  kelimesinin  الْمُتَلَقِّيَانِ  kelimesinden bedel-i ba’z olması caizdir. (Âşûr) 

  Lefeza لفظ :

  Sözü söylemek, ifade etmek ve anlatmak manasındaki لَفْظٌ sözcüğü bir şeyi ağzından atmak/tükürmek anlamındaki deyimden istiaredir. (Müfredat) 

  Kuran’ı Kerim’de sülasi fiil formunda yalnızca 1 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri lafız ve telaffuzdur. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

Atede عتد :

  عَتادٌ bir şeyi kendisine ihtiyaç duyulmazdan önce biriktirmek ve depo etmektir.

  عَتِيدٌ hazır ve hazırlanmış anlamındadır. (Müfredat) 

  Kuran’ı Kerim’de if'al  formunda fiil ve bir de isim formunda olmak üzere 16 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan bir türevi bulunmamakla birlikte Kuran-ı Kerim'de 10'dan fazla geçmesi sebebiyle kitabın Arapça kelimeler sözlüğü bölümüne alınmıştır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

اِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ

Fiil cümlesidir. مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَلْفِظُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  مِنْ  harf-i ceri zaiddir. قَوْلٍ  lafzen mecrur, mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır.  لَدَيْهِ  mekân zarfı,  يَلْفِظُ ‘daki failin hali olarak mahallen mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لَدَيْهِ  mekân zarfı mebni olup, mahzuf mukaddem habere mütealliktir. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  رَق۪يبٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.  عَت۪يدٌ  bedel olup damme ile merfûdur. 

مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلَّا لَدَيْهِ رَق۪يبٌ عَت۪يدٌ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldır.

Kasırla tekid edilen, muzari fiil cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. 

مِنْ قَوْل ‘deki  مِنْ  zaiddir.  قَوْل  lafzen mecrur olup, mef’ûl olarak mahallen mansubdur.

يَلْفِظُ  fiilinin failinden hal olan  لَدَيْهِ رَق۪يبٌ عَت۪يدٌ  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-hazif ve takdim-tehir sanatları vardır. Mekan zarfı  لَدَيْهِ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  رَق۪يبٌ عَت۪يدٌ  muahhar mübtedadır. 

عَت۪يدٌ  kelimesi  رَق۪يبٌ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

مَا  ve  اِلَّا  ile oluşan kasr fiille hal arasındadır.  يَلْفِظُ  maksûr/sıfat, hal olan  لَدَيْهِ رَق۪يبٌ عَت۪يدٌ  cümlesi maksûrun aleyh/mevsûf olmak üzere kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur.

وَجَٓاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّۜ

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  جَٓاءَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. سَكْرَةُ  fail olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  الْمَوْتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  بِ  mülâbese içindir. بِالْحَقّ  car mecruru  سَكْرَةُ ‘nün mahzuf haline mütealliktir.

ذٰلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَح۪يدُ

ذٰلِكَ مَا كُنْتَ  cümlesi mukadder sözün mekulü’l-kavli olarak mahallen mansubdur. 

İsim cümlesidir. İşaret ismi  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur. ل  harfi buud, yani uzaklık belirten harf, ك  ise muhatap zamiridir. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كُنْتَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  تَ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

مِنْهُ  car mecruru  تَح۪يدُ ‘ye mütealliktir.  تَح۪يدُ  fiili  كان ’nin haberi olarak mahallen mansubdur. تَح۪يدُ  damme üzere mebni muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

وَجَٓاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّۜ 

وَ , istînâfiyyedir.

İstînâfiyye وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiyye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı) 

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, s. 107)

سَكْرَةُ الْمَوْتِ  faildir. Müsnedün ileyh izafetle marife olarak az sözle çok anlam ifade etmiştir.

بِالْحَقّ  car mecruru  سَكْرَةُ ’nun mahzuf haline mütealliktir.  بِ  harf-i ceri mülâbeset içindir. Halin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

جَٓاءَتْ  fiili  سَكْرَةُ الْمَوْتِ ’ye nispet edilmiştir. Bu ifadede istiare vardır. Canlılara mahsus olan ‘’gelmek’’ fiili ölüm sarhoşluğuna isnad edilerek, ölüm bir canlı yerine konmuştur. Bu isnad, aklî mecazdır. Aynı zamanda cümlede tecessüm sanatı vardır.

وَجَٓاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ [Ölüm sarhoşluğu geldi.] cümlesinde istiare-i tasrihiyye vardır. Yüce Allah, ölmek üzere olan bir kimsenin, ölürken karşılaşacağı sıkıntılı hal için, sarhoşluk manasına gelen  سَكْرَةُ  kelime­sini müstear olarak kullandı. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsir)

‘’Ölüm sarhoşluğu gerçek olarak geldi.’’ Onların amellerin karşılığını almak için yeniden dirilmeyi uzak görüp de onu gücünün yetmesi ve ilmi ile gerçekleştireceğini söylemekle izale edince, onlara şunu bildirdi ki, yakında ölüm anında ve kıyamet koparken bununla yüzleşeceksiniz. Mazi ile tabir etmesi de (جَٓاءَتْ) bunun yakın olduğuna dikkat çekmek içindir. سَكْرَةُ الْمَوْتِ  aklı baştan alan ölüm sarhoşluğudur,  بِ  edatı da tadiye (geçişlik) içindir, Mesela: جاء ذيدٌ بعمرٍ  (Zeyd Amr'ı getirdi) gibi. Mana da: Ölüm sarhoşluğu gerçek bir olay yahut gerçek vaat veyahut ölüm ve ceza olarak layık olduğu gibi geldi demektir. Çünkü insan ceza (karşılık görmek) için yaratılmıştır.  بِ  edatı da  تَنۢبُتُ بِٱلدُّهۡنِ (Müminun/ 20) kavlinde olduğu gibi mülâbese (ilişki) içindir.  سَكْرَةُ الحقِّ بالموت  şeklinde de okunmuştur ki, ölüm sarhoşluğu şiddetli olduğu yahut sürüklediği için canı çıkarmış, sanki onu getirmiştir ya da  بِ  edatı  مع (beraberlik) manasınadır. (Beyzâvî)  

Hak’tan kastın Allah Teâlâ olduğu,  سَكْرَةُ الحقِّ ‘ın da Allah’tan gelen sarhoşluk anlamında سَكْرَةُ الله  diye okunduğu da söylenmiştir. Bu izafet, durumun azamet ve dehşetini bildirmek içindir.  سَكَرَاةُ الموت (ölüm sarhoşlukları) şeklinde de okunmuştur. “Bu” yani ölüm. Bu durumda hitap, (gaibden hitaba) iltifat yöntemiyle 16. ayette geçen (İnsanı biz yarattık.) ifadesindeki insanoğlunadır. Bu hakka işaret de olabilir ki o zaman, hitap günahkâr insana yöneltilmiş olur.(Keşşâf) 

 ذٰلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَح۪يدُ

Cümle mukadder fiilin mekulü’l-kavlidir. Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  ذٰلِكَ  müsnedün ileyh, ism-i mevsul, مَا  müsneddir.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)   

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olarak gelmesi muhatap olan kişileri tahkir ifade eder.

Haber konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  كُنْتَ مِنْهُ تَح۪يدُ  cümlesi, nakıs fiil  كَان ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَان ’nin haberi olan  مِنْهُ تَح۪يدُ ‘nun muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi )

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  مِنْهُ , ihtimam için amili olan  تَح۪يدُ ‘ya takdim edilmiştir.

كَان ’nin haberinin muzari fiili olarak gelmesi, durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s.103)

ذٰلِكَ  sözünde cem’ ve iktidâb vardır. Olayı özetleyen bir kelimedir. 

Cem’ ve iktidâb manasıyla olayı özetleyen işaret ismi  ذٰلِكَ ‘de istiare vardır. Ayette ölüm anına işaret edilmiştir. 

Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamda bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan Suresi 57, s. 190)

وَنُفِـخَ فِي الصُّورِۜ 

وَ  istînâfiyyedir. Fiil cümlesidir.  نُفِـخَ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir. فِي الصُّورِ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ

İsim cümlesidir. İşaret ismi  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur. ل  harfi buud, yani uzaklık belirten harf, ك  ise muhatap zamiridir.  

يَوْمُ الْوَع۪يدِ  haber olup lafzen merfûdur. الْوَع۪يدِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

وَنُفِـخَ فِي الصُّورِۜ

وَ , istînâfiyyedir. 

İstînâfiyye وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiyye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı)

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

Kıyamet günüyle ilgili olay anlatılırken mazi fiil, henüz gerçekleşmemiş bir olayı olmuş gibi göstermek için muzari fiil yerine gelerek, bu fiilin kesinlikle vuku bulacağına işaret etmiştir. Bu kullanımda mecâz-ı mürsel sanatı vardır.

Fiil meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef'ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur. Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûreti İbrahim, s. 127)

ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ

Ta’liliyye olarak gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.

Âşûr itiraziyye olduğunu söylemiştir.

Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)   

ذٰلِكَ  mübteda,  يَوْمُ الْوَع۪يدِ  haberdir.

Müsnedün ileyhin ism-i işaret olarak gelmesi, işaret edilene dikkat çekip, tazim ifade etmiştir. Müsnedin izafetle gelmesi veciz ifade sağlamıştır.

İşaret isminde istiare vardır.  ذٰلِكَ  ile kıyamet günündeki olaylara işaret edilmiştir. 

Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman müşarun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamda bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan Suresi 57, s. 190)

ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ  ifadesinde muzâf gizli olup açılımı şöyledir:  وقت ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ (Bunun vakti, o tehdit günüdür). (Keşşâf)

وَجَٓاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَٓائِقٌ وَشَه۪يدٌ

Ayet, atıf harfi وَ ‘la önceki ayete matuftur. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Fiil cümlesidir. جَٓاءَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir. تْ  te’nis alametidir. كُلُّ  fail olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır. نَفْسٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. مَعَهَا سَٓائِقٌ  cümlesi  كُلُّ ‘nün sıfatı olarak mahallen merfûdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat

Hakiki sıfat: 1- Müfred olan sıfatlar  2- Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred olan sıfatlar : Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle olan sıfatlar: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَعَ  mekan zarfı, mahzuf mukaddem habere müteallik olup mansubdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

سَٓائِقٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. 

شَه۪يدٌ  atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur. 

سَٓائِقٌ  kelimesi, sülasi mücerredi  سوق  olan fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

شَه۪يدٌ  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَجَٓاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَٓائِقٌ وَشَه۪يدٌ

Atıf harfi  وَ  ile öncesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Ayetin ilk cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Kıyamet günüyle ilgili olay anlatılırken mazi fiil, henüz gerçekleşmemiş bir olayı olmuş gibi göstermek için muzari fiil yerine gelerek, bu fiilin kesinlikle vuku bulacağına işaret etmiştir. Bu kullanımda mecâz-ı mürsel sanatı vardır.

Müsnedün ileyh olan  كُلُّ نَفْسٍ ‘in izafetle marife olması veciz ifade kastına matuftur.

نَفْسٍ ’deki tenvin kesret ve nev ifade eder.

مَعَهَا سَٓائِقٌ  cümlesi  كُلُّ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Cümlede takdim tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  مَعَهَا  izafeti, mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  سَٓائِقٌ  muahhar mübtedadır. 

شَه۪يدٌ  kelimesi,  سَٓائِقٌ ’a matuftur.  شَه۪يدٌ  kelimesi sıfat-ı müşebbehe kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

لَقَدْ كُنْتَ ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا 

لَ  harfi mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. Mukadder kasem cümlesi, mukadder sözün mekulü’l-kavli olarak mahallen mansubdur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  تَ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

ف۪ي غَفْلَةٍ  car mecruru  كان ’nin mahzuf haberine mütealliktir.  مِنْ هٰذَا  car mecruru  غَفْلَةٍ ‘e mütealliktir.

 فَـكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَٓاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ

Cümle, atıf harfi  ف۪  ile kasemin cevabına matuftur. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

Fiil cümlesidir. كَشَفْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  عَنْكَ  car mecruru  كَشَفْنَا  fiiline mütealliktir. 

غِطَٓاءَكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

بَصَرُكَ  atıf harfi  ف۪  ile makabline matuftur. بَصَرُكَ  mübteda olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  الْيَوْمَ  zaman zarfı  حَد۪يدٌ ‘e müteallik olup mansubdur. 

حَد۪يدٌ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.  حَد۪يدٌ  sıfat-ı müşebbehe kalıbındandır.

Sıfat-ı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsm-i failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfat-ı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsm-i fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَقَدْ كُنْتَ ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا فَـكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَٓاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ

Müstenefe olarak fasılla gelen ayet takdiri, يقال كُلُّ نَفْسٍ  (Her nefse denir ki..) olan mahzuf sözün mekulü’l-kavldir. Bu takdire göre cümle müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mekulü’l-kavl cümlesinde  لَ , mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Ayette kasem fiilinin mahzuf olması icaz-ı hazif sanatıdır.

Mahzuf kasem ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, gayrı talebî inşâî isnaddır.

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda vurgu kasemin cevabına yapıldığından kasem cümlesi telaffuzda terk edilir. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazf edilir. Fakat kasemin varlığı cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur'an'da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur'an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

Mahzuf kasem ve  قَدْ  tahkik harfiyle tekid edilmiş  لَقَدْ كُنْتَ ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا  cümlesi, kasemin cevabıdır.  كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede icaz-ı hazif ve takdim tehir sanatları vardır.  ف۪ي غَفْلَةٍ  car mecruru, nakıs fiil  كَانَ ’nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir.  مِنْ هٰذَا  car mecruru,  غَفْلَةٍ ’e mütealliktir.  غَفْلَةٍ ‘in nekre gelişi kesret, nev ve tahkir ifade eder.

ف۪ي غَفْلَةٍ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  غَفْلَةٍ , içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  gaflet, hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Mübalağa için bu üslup kullanılmıştır.

İşaret isminde istiare vardır.  هٰذَا  ile kıyamet gününe işaret edilmiştir. 

Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

Gafletin o kişide temekkün ettiğini belirtmek için  غافِلًا  demek yerine  ف۪ي غَفْلَةٍ  ibaresi tercih edilmiştir. Bunun için de sonrasında gafletin giderilmesi, kişinin üzerinden bir örtünün kaldırılması temsiliyle ifade edilmiştir. (Âşûr)

فَـكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَٓاءَكَ  cümlesi atıf harfi  فَ  ile kasemin cevabına matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Fiil, azamet zamirine isnadla tazim edilmiştir.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  عَنْكَ , durumun o kişiye has olduğunu vurgulamak için mef’ûle takdim edilmiştir. 

غِطاءَ  kelimesinin konuşan kişiye ait zamire izafe edilmesi bu durumun kendisine tahsisi ile beraber onun bu şekilde bilindiğini belirtmek içindir. (Âşûr)

فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ  cümlesi hükümde ortaklık nedeniyle  كَشَفْنَا  cümlesine atfedilmiştir. Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. بَصَرُكَ  mübtedadır.  حَد۪يدٌ  haberdir. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır.  الْيَوْمَ  zaman zarfı, ihtimam için, amili olan  حَد۪يدٌ ‘a takdim edilmiştir.

Müsnedün ileyhin izafetle marife olması az sözle çok şey ifade etmenin yanında tahkir içindir.

Birbirine atfedilen son iki cümle arasındaki anlam bütünlüğü barizdir. Vaslda, atfedilen cümlelerin her ikisinin de aynı tür olması vaslın güzelliklerinden kabul edilmiştir. Fakat burada isim cümlesi, fiil cümlesine atfedilmiştir. 

İsim cümlesinin anlamında sabitlik ve devamlılık, fiil cümlesinin anlamında ise yenilenme ve tekrarlanma vardır. Hem devamlılık hem fiilin tekrarı ve yenilenmesi kastediliyorsa, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilebilir. Bunun aksi de mümkündür. Mesela, fiil cümlesinden fiilin zaman zaman yenilendiğini, isim cümlesinden ise başlayıp halen devam ettiği kastediliyorsa aralarında atıf yapılabilir. (Rıfat Resul Sevinç, Arapçada Cümle Yapısı, 2010, S. 190-191)

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)   

بَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ  ifadesinde istiare vardır. Bununla kasdedilen, insandan dini görevlerini yerine getirme sorumluluğu kalktığı zamanda göreceği saatin alametleri ve kıyametin belirtileridir. Artık o kişinin şüphelerden ve karışıklıklardan kaynaklanan itirazları ortadan kalkar; nihayet yalanlamış olduklarını doğrular, saklamış olduklarını ikrar ve itiraf eder. Artık sanki gözü durgunluk devresinden sonra çalışır ve işler, zayıflık ve fersizlik vaziyetinden sonra keskinleşir duruma gelir. İşte Yüce Allah’ın Artık bugün gözün keskindir sözünün anlamı budur. (Şerîf er-Radî, Kur’an Mecazları)

حِدَّةُ البَصَرِ (görmenin keskinliği): Görüşteki nüfuz etme gücüdür. Bir şeyin keskinliği onun etki ettiği şeye olan tesirinin gücüyle ölçülür. Zihnin keskinliği de böyledir. Bu ifadede, yakîn bilgiye ulaşmada güçlü bir gözle olan bakışın etkisinden bahsedilmektedir. Cümlenin  اليَوْمَ  sözü ile kayıtlanması ise azarlama manasında ta’rizdir. (Âşûr)

وَقَالَ قَر۪ينُهُ هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يدٌۜ

Ayet, atıf harfi وَ ‘la mukadder söze matuftur. 

Fiil cümlesidir. قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  قَر۪ينُهُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

Mekulü’l-kavli  هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يدٌ ‘dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. İşaret ismi  هٰذَا  mübteda olarak mahallen merfûdur.  مَا  müşterek ism-i mevsûl  ذَا ‘dan bedel olarak mahallen merfûdur.  

وَقَالَ قَر۪ينُهُ هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يدٌۜ

Ayet, mukadder bir söze matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

القَرِينُ  kelimesi yakınlık, ayrılmazlık manasında müstear olarak kullanılmıştır. (Âşûr)

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يدٌ  cümlesi, mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

هٰذَا  mübtedadır.  مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  هٰذَا ’dan bedel olarak mahallen merfûdur. Müşterek  ism-i mevsûl  مَا ‘nın sılası mahzuftur. Mekan zarfı  لَدَيَّ , bu mahzuf sılaya mütealliktir. Sılanın hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.  عَت۪يدٌ  haberdir.

Cümlede müsnedün ileyhin ism-i işaretle marife olarak gelmesi, işaret edilene dikkat çekip, tahkir içindir.

اَلْقِيَا ف۪ي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَن۪يدٍۙ

Fiil cümlesidir.  اَلْقِيَا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan tesniye elifi fail olarak mahallen merfûdur.

ف۪ي جَهَنَّمَ  car mecruru  اَلْقِيَا  fiiline mütealliktir.  جَهَنَّمَ  gayri munsarif olduğu için fetha ile mecrurdur.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar. Gayri munsarif “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir. Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كُلَّ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. كَفَّارٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  عَن۪يدٍ  kelimesi كَفَّارٍ ‘in sıfatı olup kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat

Hakiki sıfat: 1- Müfred olan sıfatlar  2- Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred olan sıfatlar : Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle olan sıfatlar: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلْقِيَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.  

كَفَّارٍ  kelimesi mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلْقِيَا ف۪ي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَن۪يدٍۙ

Müstenefe olarak fasılla gelen ayet,  يقال (denir) şeklinde takdir edilen meçhul bir fiilin mekulü’l-kavlidir. Emir üslubunda talebî inşaî isnaddır. 

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh usulü, s. 558-559)

Bu cümle, bir gruba olan hitaptan başka bir gruba hitaba intikal etmek için beyanî istinaf olarak gelmiştir. (Âşûr)

ف۪ي جَهَنَّمَ  car mecruru,  اَلْقِيَا  fiiline mütealliktir. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  ف۪ي جَهَنَّمَ , ihtimam için, mef’ûl olan  كُلَّ كَفَّارٍ عَن۪يدٍۙ ‘e takdim edilmiştir.

عَن۪يدٍ  kelimesi كَفَّارٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

كَفَّارٍ  mübalağalı ism-i fail,  عَن۪يدٍۙ  ise sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Bu kalıplar bu vasıfların mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

  Mene'a منع :

مَنْعٌ sözcüğü bağışın zıt anlamlısı olarak cimri manasında kullanılır.

  Ayrıca himaye anlamı da vardır. Şu kullanımlar da buradan gelir: مَكانٌ مَنِيعٌ korunaklı yer ve قَدْ مَنَعَ sığınanı korumak..   إمْرَأةٌ مَنِيعَةٌ  kinaye yoluyla iffetli (iffetini koruyan) kadın hakkında söylenir. (Müfredat) 

  Kuran’ı Kerim’de farklı formlarda toplam 17 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri mâni olmak, men etmek, mâni, memnû, imtina etmek ve mümtenidir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُر۪يبٍۙ

Ayet, كَفَّارٍ ‘in ikinci sıfatı olup kesra ile mecrurdur. خَيْرِ  lafzen mecrur, takviye  لِ ‘ı ile  مَنَّاعٍ  ‘in mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.  مُعْتَدٍ  kelimesi كَفَّارٍ ‘in üçüncü sıfatı, مُر۪يبٍ  dördüncü sıfatıdır.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  مَنَّاعٍ  kelimesi mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

مُعْتَدٍ  kelimesi; sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan iftial babının ism-i failidir. 

مُر۪يبٍ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُر۪يبٍۙ

مَنَّاعٍ  kelimesi  كَفَّارٍ  için ikinci sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır. 

مَنَّاعٍ  için mef’ûl konumundaki لِلْخَيْرِ ‘ye dahil olan  لِ  takviye için gelmiş zaid harftir. 

مُعْتَدٍ  ve  مُر۪يبٍۙ  kelimeleri كَفَّارٍ ’ın diğer sıfatlarıdır. Sıfatlar anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

مَنَّاعٍ  mübalağalı ism-i fail vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir.

مُعْتَدٍ  , مُر۪يبٍۙ  sıfatlarının her ikisi de sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

اَلَّذ۪ي جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهاً اٰخَرَ فَاَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ

İsim cümlesidir. Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي  mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  جَعَلَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

جَعَلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  مَعَ  zaman zarfı, amili  جَعَلَ ‘nin mahzuf ikinci mef’ûlün bihine mütealliktir.  اللّٰهِ  lafza-i celâl muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

جَعَلَ  değiştirme manasında kalp fiillerindendir. Kalp fiilleri (iki mef’ûl alan fiiller); bir mef’ûl ile manası tamamlanamayıp ikinci mef’ûle ihtiyaç duyan fiillerdir. Bu fiiller isim cümlesinin önüne gelirler, mübteda ve haberi iki mef’ûl yaparak nasb ederler. 3 gruba ayrılırlar:

1. Bilmek manasında olanlar.

2. Sanmak manası ifade edenler, kesine yakın bilgi ifade ederler. “Sanmak, zannetmek, saymak, kendisine öyle gelmek” gibi manalara gelir.

3. Değiştirme manası ifade edenler. Aynı anlama gelmedikleri halde görevleri itibariyle onlara benzerliklerinden kalp fiilleri adı altına girmişlerdir.

Değiştirme manasına gelen fiiller “etti, yaptı, kıldı, edindi, dönüştürdü, değişik bir hale getirdi” gibi manalara gelir.

Bilgi ve zan fiillerinden sonra bazen  اَنَّ ’li ve  اَنْ ’li cümleler gelir, bu cümleler iki mef’ûl kabul edilir. Bilmek, sanmak ve değiştirme manasına gelen bu fiiller 3 şekilde gelebilir: 1) İki mef’ûl alanlar, 2) İki mef’ûlünü masdar-ı müevvel cümlesi olarak alanlar, 3) İki mef’ûlü hazif olanlar. Kalp fiilleri iki mamûlü arasında olduğunda amel etmeleri de etmemeleri de caizdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اِلٰهاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. اٰخَرَ  kelimesi  اِلٰهاً ‘nin sıfatı olup fetha ile mansubdur. اٰخَرَ  gayri munsarif olduğu için tenvin almamıştır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar. Gayri munsarif “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir. Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَ  zaid harftir.  اَلْقِيَاهُ  mübteda olan  اَلَّذ۪ي ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur.

اَلْقِيَاهُ  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan tesniye elifi fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

فِي الْعَذَابِ  car mecruru  اَلْقِيَا  fiiline mütealliktir. الشَّد۪يدِ  kelimesi  الْعَذَابِ ‘ın sıfatı olup kesra ile mecrurdur. 

اَلْقِيَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

اَلَّذ۪ي جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهاً اٰخَرَ فَاَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. 

Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)    

Mübteda konumunda olan müfred müzekker has ism-i mevsûl  اَلَّذ۪ي , sılası olan  جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهاً اٰخَرَ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle marife olması, tahkir amacına matuftur.

مَعَ اللّٰهِ  zarfı, amili  جَعَلَ  olan mahzuf ikinci mef’ûle mütealliktir. Mef’ûlün hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

اٰخَرَ  kelimesi, mef’ûl olan  اِلٰهاً  için sıfattır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

اِلٰهاً ’in tenkiri tahkir, nev ve kesret ifade eder.

اِلٰهاً  ve  اللّٰهُ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

فَاَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ  cümlesi  اَلَّذ۪ي  ism-i mevsûlunun haberidir.  فَ  zaidtir. Emir üslubunda talebî inşaî isnaddır. 

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh usulü, s. 558-559)

فِي الْعَذَابِ  car mecruru  اَلْقِيَاهُ  fiiline mütealliktir. Mübalağalı ism-i fail kalıbı olan sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade eden  شَّد۪يدِ  kelimesi, عَذَابِ için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

فِي الْعَذَابِ  ifadesindeki  فِي  harfinde istiare vardır.  فِي  harfi zarfiye ifade eder. Azap, içi olan bir nesneye benzetilmiştir. Cami her ikisindeki mutlak irtibattır. Bu istiareyle azabın şiddetinin ne kadar korkunç olduğu vurgulanmıştır.

قَالَ قَر۪ينُهُ رَبَّنَا مَٓا اَطْغَيْتُهُ

Fiil cümlesidir. قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  قَر۪ينُهُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

Mekulü’l-kavli  رَبَّنَا مَٓا اَطْغَيْتُهُ ‘dir. قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

Nida harfi mahzuftur. Münada olan  رَبَّ  muzâftır. Mütekellim zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. Nidanın cevabı  مَٓا اَطْغَيْتُهُ ‘dür.

مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَطْغَيْتُهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  تُ  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

اَطْغَيْتُهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi طغي ’dır.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.  

وَلٰكِنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ

Cümle, atıf harfi وَ ‘la nidanın cevabına matuftur. لٰكِنْ  istidrak harfi olup, amel etmemiştir. كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri هُو ’dir. 

ف۪ي ضَلَالٍ  car mecruru  كَانَ ’nin mahzuf haberine müteallktir.  بَع۪يدٍ  kelimesi  ضَلَالٍ ‘in sıfatı olup kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

قَالَ قَر۪ينُهُ رَبَّنَا مَٓا اَطْغَيْتُهُ وَلٰكِنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  رَبَّنَا مَٓا اَطْغَيْتُهُ  cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Nida harfi mahzuftur. Bu hazif mütekellimin münadaya yakın olma isteğine işaret eder.  رَبَّنَا  izafeti veciz ifade içindir.

Müstenefe olarak fasılla gelen nidanın cevap cümlesi  مَٓا اَطْغَيْتُهُ , menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İstidrak harfinin dahil olduğu  وَلٰكِنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ  cümlesi, atıf harfi وَ ‘la nidanın cevabına atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

لٰكِنْ  kendisinden sonra gelen cümleye, önceki cümlenin hükmüne muhalif bir hüküm kazandırır. Bu yüzden kendisinden önce, sonradan gelecek cümleye muhalif veya mütenakız bir sözün geçmesi lazımdır. (İtkan, c. 2 s. 474)

Nakıs fiil  كَان ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. ف۪ي ضَلَالٍ  car mecruru  كَانَ ’nin mahzuf haberine mütealliktir. 

كَان ’nin haberi, isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Mûsâ , Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan s.124)  

ف۪ي ضَلَالٍ  ifadesindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla dalalet, içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü dalalet hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Sapkınlıktaki yüksek dereceyi ifade etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)  

Ayette zarfiyye manası taşıyan  ف۪ي  harfi gelmiş, böylece dibi görünmeyen derin bir çukurun içine düşmüş gibi “siz bu dalalete gömülmüşsünüz” manası ifade edilmiştir Müfessirler Kur'an'ın hidayet kelimesi ile  على  harfini, dalalet kelimesi ile ise ف۪ي  harfini kullandığına dikkat çekmişlerdir. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c.2, s.231) 

ضَلَالٍ ’deki tenvin tahkir, nev ve kesret ifade eder.

بَع۪يدٍ  kelimesi  ضَلَالٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

قَر۪ينُهُ - بَع۪يدٍ   kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

البَعِيدُ : Uzak kelimesi, bir yürüyüşçünün çok uzak bir yere yaptığı yolculukta menziline ancak büyük bir meşakkat sonucu varabiliyor olması gibi, kişinin dalalet üzere vardığı konumun onu hakikatten uzaklaştırdığı boyutun derecesini ifade etmek için kullanılmış olup, bunu akil kişinin kolaylıkla idrak edemeyeceği anlamında müstear ifadedir. (Âşûr)

قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

Mekulü’l-kavli  لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ ‘dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَخْتَصِمُوا  fiili  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. 

لَدَيَّ  mekân zarfı mebni olup  تَخْتَصِمُوا  fiiline mütealliktir. Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

تَخْتَصِمُوا  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  خصم ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَقَدْ قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ بِالْوَع۪يدِ

 قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ  cümlesi hal olarak mahallen mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal mazi fiil cümlesi olarak gelmiştir. Hal müspet (olumlu) mazi fiil cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başına  “وَقَدْ”  gelir. Bazen sadece  و  gelir. Nadiren و  sız gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  haliyyedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. قَدَّمْتُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُ  fail olarak mahallen merfûdur. 

اِلَيْكُمْ  car mecruru  قَدَّمْتُ  fiiline mütealliktir.  بِالْوَع۪يدِ  car mecruru  قَدَّمْتُ ‘deki failin veya mukadder mef’ûlün mahzuf haline mütealliktir. 

قَدَّمْتُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  قدم ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ بِالْوَع۪يدِ

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ  cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh usulü, s. 558-559)

Veciz ifade kastına matuf  لَدَيَّ  izafetinde, Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  لَدَي , tazim edilmiştir. 

لَدَيَّ  mekân zarfı  تَخْتَصِمُوا ’ya mütealliktir. 

قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ  cümlesi haldir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Cümlenin başındaki  قَدْ  tekid içindir. Tahkik ifade eder. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.  قَدْ  mazi fiile dahil olduğunda kesinlik ifade eder.

بِالْوَع۪يدِ  car mecruru,  قَدَّمْتُ  fiilindeki failin mahzuf haline mütealliktir. Halin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

بِالْوَع۪يدِ  sözündeki  بِ  harfi, tıpkı Mâide suresi 6. ayetteki  وامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ  ifadesinde olduğu gibi tekid için gelen zaid harftir. (Âşûr)

قَدْ  sadece fiilin başına gelen bir tekid harfidir. Muzari fiilin başına geldiği zaman bazen azlık bazen de çokluğa delalet eder. Ancak belâğat alimlerinin sözlerinden anladığımıza göre; fiilin gerçekleştiği anlatılmak isteniyorsa  قَدْ  harfi, başına geldiği fiil için ister mazi ister muzari olsun tekid ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَقَدْ قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ بِالْوَع۪يدِ  ifadesi, uğrayacakları cezanın Allah’ın adaletinin bir tecellisi olacak olmasından dolayı aralarındaki çekişmenin onlara bir fayda sağlamayacağından kinayedir. (Âşûr)

مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ

Fiil cümlesidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُبَدَّلُ  damme ile merfû muzari fiildir.  الْقَوْلُ  fail olup lafzen merfûdur. 

لَدَيَّ  mekân zarfı mebni olup  يُبَدَّلُ  fiiline mütealliktir. 

يُبَدَّلُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  بدل ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 وَمَٓا اَنَا۬ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ۟

Cümle, atıf harfi وَ ‘la  يُبَدَّلُ ‘ya matuftur. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

İsim cümlesidir.  مَٓا  olumsuzluk harfi olup  لَيْسَ  gibi amel eder. İsmini ref haberini nasb eder. اَنَا۬  munfasıl zamir  مَٓا ‘nın ismi olup mahallen merfûdur.

بِ  harf-i ceri zaiddir.  ظَلَّامٍ  lafzen mecrur,  مَٓا ‘nın haberi olarak mahallen mansubdur. 

لِ  zaid olup takviye içindir.  عَب۪يدِ۟  kelimesi lafzen mecrur,  ظَلَّامٍ  mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

İsm-i failin fiil gibi amel şartları şunlardır: 

1. Harfi tarifli (ال) olmalıdır.  2. Haber olmalıdır.  3. Sıfat olmalıdır.  4. Hal olmalıdır. 

5. Kendisinden önce nefy (olumsuzluk) edatı bulunmalıdır. 6. Kendisinden önce istifham (soru) edatı bulunmalıdır.

Şartlardan birinin bulunması amel etmesi için yeterlidir. Bu amel şartlarından birini taşıyan ism-i fail kendisinden sonra fail ve meful alabilir. Bu fail veya mef’ûl bazen ism-i failin muzâfun ileyhi konumunda da gelebilir. İsm-i fail tercüme edilirken umumiyetle muzari manası verir. Nadiren mazi manası da olabilir. Burada kendinden önce nefy edatı vardır.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

ظَلَّامٍ  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Önceki ayetteki mekulü’l-kavle dahildir. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يُبَدَّلُ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

لَدَيَّ  mekan zarfı, مَا يُبَدَّلُ  fiiline mütealliktir.

Veciz ifade kastına matuf  لَدَيَّ  izafetinde, Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  لَدَي , tazim ve şeref kazanmıştır. لَدَيَّ  kelimesinin önemine binaen tekrarında, ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

وَمَٓا اَنَا۬ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ۟

وَ  atıf harfidir. Cümle hükümde ortaklık nedeniyle makabline, atfedilmiştir. Cümleler arasındaki anlam bütünlüğü barizdir. Vaslda, atfedilen cümlelerin her ikisinin de aynı tür olması vaslın güzelliklerinden kabul edilmiştir. Fakat burada isim cümlesi, fiil cümlesine atfedilmiştir. 

İsim cümlesinin anlamında sabitlik ve devamlılık, fiil cümlesinin anlamında ise yenilenme ve tekrarlanma vardır. Hem devamlılık hem fiilin tekrarı ve yenilenmesi kastediliyorsa, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilebilir. Bunun aksi de mümkündür. Mesela, fiil cümlesinden fiilin zaman zaman yenilendiğini, isim cümlesinden ise başlayıp halen devam ettiği kastediliyorsa aralarında atıf yapılabilir (Rıfat Resul Sevinç, Arapçada Cümle Yapısı, 2010, S. 190-191)

Sübut ve istimrar ifade eden menfi isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

مَا  nefy harfi,  لَيْسَ  gibi amel etmiştir.  لَيْسَ  harfi isim cümlesinin başına gelir, manasını olumsuz yapar. İsmini ref, haberini nasbeder.  لَيْسَ ’nin haberinin başına gelen  بِ  harf-i ceri (zaid) olarak gelebilir ve tekid ifade eder.

Mübalağa veznindeki  بِظَلَّامٍ ‘ın mef’ûlü olan  لِلْعَب۪يدِ۟  kelimesindeki  لِ , takviye için gelmiş zaid harftir.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir.  İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu (sabit olması) veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

ظَلَّامٍ , mübalağa vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir.

ظَلَّامٍ  kelimesi mübalağa sigasıdır ve nefy mübalağaya yöneliktir, yani mübalağanın nefyini ifade eder. Çünkü mübalağa kayıttır, kaydın nefyi de mukayyedi (kayıtlanan şeyi) baki kılar. Ancak nefy burada olduğu gibi hem kayda hem de mukayyede yönelik de olabilir. Ayetteki mübalağa sıygası zulmün azının da çoğu gibi olduğunu ifade eder. Yani Allah ne çok ne de az zulmeder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, C. 2, s.256)

"Benim huzurumda söz değiştirilmez ve ben kullara asla zulmedici değilim."

Ehli Sünnet itikadına göre, Allah'ın, günahsız kullara azap etmesi de ifratlı bir zulüm olması söyle dursun, hiç zulüm sayılmadığı halde böyle ifade edilmesi, Allah'ın bundan son derece münezzeh olduğunu beyan etmek içindir. (Ebüssuûd)

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ

يَوْمَ  zaman zarfı  ظَلَّامٍ ‘e müteallik olup mansubdur. نَقُولُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

نَقُولُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ‘dur.  لِجَهَنَّمَ  car mecruru نَقُولُ  fiiline mütealliktir. 

جَهَنَّمَ  gayri munsarif olduğu için fetha ile mecrurdur. Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarif “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir. Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

Mekulü’l-kavl, هَلِ امْتَلَأْتِ ‘dir.  نَقُولُ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

هَلِ  istifham ismidir. امْتَلَأْتِ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir. 

امْتَلَأْتِ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  ملأ ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَز۪يدٍ

Cümle, atıf harfi وَ ‘la  نَقُولُ ‘ye matuf olup mahallen mecrurdur. تَقُولُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir.

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ 

Zaman zarfı  يَوْمَ , önceki ayetteki  ظَلَّامٍ ‘e mütealliktir.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan  نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs ve teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Fiil azamet zamirine isnadla tazim edilmiştir.

مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ  cümlesindeki mütekellim zamirinden bu ayette azamet zamirine dönülmesi iltifat sanatıdır. 

Allah Teâlâ, Kur'an'da ne zaman kendisinden azamet zamiriyle bahsetse hemen öncesinde veya sonrasında vahdaniyetinin bilinmesi için kendisine ait tekil bir zamir gelir. (Samerrâî,  Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 467)

نَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  هَلِ امْتَلَأْتِ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

İstifham üslubunda olmasına rağmen, soru anlamında değildir. Cümle vaz edildiği anlamdan çıkarak inkâr ve uyarı anlamına gelmesi nedeniyle mecazı mürsel mürekkebdir. Ayrıca tecâhül-i ârif sanatı söz konusudur.

Bilinen nefy üslubu yerine istifhamın tercih edilmesinin sebebi; istifhamda muhatabın aklını uyarmak, harekete geçirmek ve düşünmeye teşvik manası olmasıdır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)  

Zemahşerî’ye göre tahyîl ve tasvîr öğelerini de içinde barındıran ayet; her şeyi bilen Allah’ın, melekler, insanlar ve cinler sınıfı dışındaki bir varlık olan cehenneme soru sorması gibi ilginç bir yapıyla başlayıp, cehennemin Allah’a soruyla cevap vermesi şeklinde son buluyor. Buradaki sorular gerçekte bilgi istemiyle ilgili değildir. Her iki soru da direkt olarak dinleyicilerin düşünce ve duygu dünyalarına yönlendirilmiştir. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)

Kur’an’da cehenneme hitap edilmesini ve cehennemin cevabını tahyîl babı içerisinde değerlendirerek, Allah’ın cehennemden bilgi alması düşünülmeyeceğine göre bu soru ve cevap cehennemin büyüklüğü ve cehenneme gireceklerin çokluğunu vurgulayan bir ifade tarzı olarak belirtilmiştir. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr adlı Tefsirinde Belâğat İlmi Uygulamaları)

هَلِ امْتَلَأْتِ  sorusu, tariz yoluyla azap görenleri bu soruyla uyarmak için kullanılmıştır. (Âşûr)

"O gün Cehenneme: "Doldun mu?" diyeceğiz. O da: "Daha da var mı?" diyecektir."

Bu temsili sual ve cevap, Cehennemin korkunç durumunu muhataplarının tahayyülünde canlandırarak anlatmak içindir. Yani Cehennem bunca genişliğine rağmen, doluncaya kadar insanlar ve cinler bölük bölük içine atılır.  (Ebüssuûd) 

 هَلْ مِن مَزِيدٍ  (daha var mı?) sorusu teşvik ve temenni için kullanılmıştır. (Âşûr) 

 وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَز۪يدٍ

Cümle atıf harfi  وَ  ile  نَقُولُ  cümlesine atfedilmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

تَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  هَلْ مِنْ مَز۪يدٍ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubundaki isim cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır. Müsnedün ileyh konumundaki  مِنْ مَز۪يدٍ ‘deki  مِنْ , tekid ifade eden zaid harftir. Cümlede takdiri  هناك (Orada) olan müsned mahzuftur.

هَلْ  istifham harfidir.  مِنْ مَز۪يدٍ ’deki  مِنْ  zaiddir.  مَز۪يدٍ , lafzen mecrur, muahhar mübteda olarak mahallen mansubdur. 

مَز۪يدٍ , mimli masdar vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. İsm-i mekan olması da caizdir.

المَزِيدُ ; mimli masdardır.  المَجِيدِ  ve  الحَمِيدِ  kelimesindeki gibi ziyadedir.  زادَ  kelimesinin ism-i mef’ûlü olması caizdir. (Âşûr)

تَقُولُ - نَقُولُ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

هَلْ  kelimesinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

امْتَلَأْتِ - مَز۪يدٍ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Soru cevap şeklindeki ayette temsîli anlatımla cehennem kişileştirilmiştir. Bu üslupla cehennemin, dünyada hidayet çeğrısına kulak tıkayanların hepsini alabilecek kapasitede olduğu bedî’ bir şekilde ifade edilmiştir.

وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ينَ غَيْرَ بَع۪يدٍ

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir. اُزْلِفَتِ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir.  الْجَنَّةُ  naib-i fail olup lafzen merfûdur. لِلْمُتَّق۪ينَ  car mecruru  اُزْلِفَتِ  fiiline müteallik olup cer alameti ي ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

غَيْرَ  kelimesi mahzûf bir zarfın sıfatıdır. Bu durumda takdiri kelam şöyle olur: مكانا غير بعيد (Uzak olmayan bir mekan) ya da lafzen fetha ile mansubdur.  الْجَنَّةُ , naib-i faile hal olur. بَع۪يدٍ  kelimesi  فعيل  gibi masdar veznindedir. Ve müzekker-müennes için ortak kullanılır. Bundan dolayı müennes olan  الْجَنَّةُ  kelimesine karşılık  بَع۪يدٍةٌ  denilmemiştir. (Mahmûd Sâfî, el-Cedvel fi Îrâbi’l-Kur’ân)

بَع۪يدٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

اُزْلِفَتِ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  زلف ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.  

مُتَّق۪ينَ  sülâsi mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan iftiâl babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ينَ غَيْرَ بَع۪يدٍ

وَ  istînâfiyyedir. 

İstînâfiyye وَ ‘ı (diğer adı ibtidaiyyedir) yalnızca mahalli olmayan cümleleri birbirine bağlar. Ve ardından gelen cümlenin öncekine îrab ve hükümde ortak olmadığını gösterir. Bu harfe kendisinden sonra gelen cümlenin öncekine bağlı olduğunun zannedilmemesi için istînâfiyye denilmiştir. (Rıfat Resul Sevinç, Belâgatta Fasıl-Vaslın Genel Kuralları Ve “Vâv”ın Kullanımı)

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107)

اُزْلِفَتِ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Meçhul bina, naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127) 

لِلْمُتَّق۪ينَ  car mecruru  اُزْلِفَتِ  fiiline mütealliktir.

غَيْرَ , mekan zarfı için muzâftır. Veya mahzuf bir zarfın sıfatıdır. Bu durumda takdiri kelam şöyle olur: مكانا غير بعيد (Uzak olmayan bir mekan) ya da lafzen fetha ile mansub  الْجَنَّةُ ‘den hal olur.  بَع۪يدٍ  kelimesi  فعيل  gibi masdar veznindedir. Ve müzekker-müennes için ortak kullanılır. Bundan dolayı müennes olan  الْجَنَّةُ  kelimesine karşılık  بَع۪يدٍةٌ  denilmemiştir.

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍۚ

İsim cümlesidir. İşaret ismi  هٰذَا  mübteda olarak mahallen merfûdur. Müşterek ism-i mevsûl  مَا  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  تُوعَدُونَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. Aid zamir mahzuftur.

تُوعَدُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû meçhul muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı naib-i fail olarak mahallen merfûdur. لِكُلِّ  car mecruru  مُتَّق۪ينَ ‘den bedel olup mecrurdur. 

Bedel: Metbuundaki kapalılığı açıklamak ve pekiştirmek gibi sebeplerle getirilen ve irab bakımından metbuuna uyan tabidir. Bedelden önce gelen ve bedelin îrabını almış olduğu kelimeye “mübdelün minh” denir. Bedel 3 gruba ayrılır: 1. Bedel-i kül, 2. Bedel-i ba’z, 3. Bedel-i iştimâl. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوَّابٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. حَف۪يظٍ  kelimesi  اَوَّابٍ ‘nin sıfat-ı olup kesra ile mecrurdur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَوَّابٍ  mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍۚ

İtiraziyye olarak fasılla gelmiştir. İtiraz cümleleri ıtnâb babındandır.

İtiraz cümleleri, parantez arası cümleler (cümle-i mu‘teriza) vasıtasıyla yapılan ıtnâbtır. Bir cümlenin öğeleri arasına veya anlamca ilgili iki cümle arasına anlamı pekiştirmek, güzelleştirmek veya tenzih, tazim, tenbih, dua gibi amaçlarla bir kelime, cümle yahut cümleler getirilerek ıtnâb sağlanır. Bu cümleler, genellikle öndeki kelime veya cümleyle bağlantılı olarak sırası ve yeri gelmişken hemen kaydedilmesi gerekli açıklayıcı notlar şeklinde gelir. (TDV İslam ansiklopedisi)

Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. هٰذَا  müsnedün ileyh, مَا  müsneddir.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

İşaret ismi mübteda, ism-i mevsûl haberdir.

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, işaret edilene dikkatleri çekerek önemini vurgulamak amacına matuftur.

Haber konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ‘nın sılası olan  تُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍ   cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

تُوعَدُونَ  fiili, meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Meçhul bina, naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127) 

Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍۚ , önceki ayetteki  لِلْمُتَّق۪ينَ ’den bedeldir.

Muzâfun ileyh olan  اَوَّابٍ ‘in tenkiri kesret ve tazim ifade eder.

حَف۪يظٍ  kelimesi  اَوَّابٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Mübalağalı ism-i fail vezninde gelerek bu özelliğin istimrar ve istikrarına işaret etmiştir. Mübalağalı ism-i fail, bu niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen sıfatlardır. 

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsûfa olan bağlılığına delalet eder.  (Halidî, Vakafat, Tevbe Suresi, 120-121, s. 80)

الأوّابُ ; dönmenin çokluğunu ifade eder. Allah'a dönmek, O'nun emir ve yasaklarına uymaktır. (Âşûr)

الحَفِيظُ ; Korumanın çokluğunu ifade eder. Allah'ın emirlerine ve sınırlarına çok dikkat etmektir.O itaati sürdürür, hata yaptığında ise tövbeyle telafi eder demektir. (Âşûr)

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَفٖيظٍ : ["İşte, size vadolunan. (İşte bu), (Allah'ın taatına) dönen ve (O'nun sınır ve hükümlerine) riayet eden herkes içindir"] (Kâf, 32).

Zemahşerî, bu ifadenin, iki cümle arasına girmiş bir ara cümle olduğunu söylemiştir. Çünkü  لِكُلِّ اَوَّابٍ (herkes için) ifadesi, müttakilerden bedeldir.

لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمٰنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ [O Rahmanı inkâr edenlerin evlerinin tavanlarını gümüşten yapardık] (Zuhruf, 33) ayetinde olduğu gibi Cenab-ı Hak adeta; "Cennet müttakilere, her Allah'a tâate dönene yaklaştırılır" demektedir. Fakat Zuhruf, 33. ayetteki bedel bedel-i iştimâl, buradaki ise bedel-i küldür.

Cenab-ı Allah, ya "İşte bu mükâfat, size vadolunandır" manasında olmak üzere, mükâfata işaret etmek için, yahut da "İşte bu yaklaştırma, size vadolunan şeydir" manasında olmak üzere, "yaklaştırılmıştır" ayetinin delalet ettiği "yaklaştırma" masdarına işaret olmak üzere هٰذَا (işte bu) buyurmuştur.(Fahreddin er-Râzî)

مَنْ خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ وَجَٓاءَ بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ

مَنْ  müşterek ism-i mevsûl, önceki ayetteki  كُلِّ ‘den bedel olup mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  خَشِيَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

خَشِيَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. الرَّحْمٰنَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

بِالْغَيْبِ  car mecruru  الرَّحْمٰنَ ‘nın mahzuf haline mütealliktir. Takdiri, غائبا (Yokluğunda) şeklindedir. 

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. بِقَلْبٍ  car mecruru  جَٓاءَ ‘nin failinin mahzuf haline mütealliktir. مُن۪يبٍ  kelimesi  بِقَلْبٍ ‘in sıfatı olup kesra ile mecrurdur. 

مُن۪يبٍ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَنْ خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ وَجَٓاءَ بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ , önceki ayette geçen  كُلِّ ’den bedeldir. İsm-i mevsûlun sılası olan  خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  الرَّحْمٰنَ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

بِالْغَيْبِ  car mecruru  رَّحْمٰنَ ’ın mahzuf haline mütealliktir. Halin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

بِالغَيْبِ  sözcüğündeki  بِ  harfi; hal-i mekân menzilesine indirmek için zarfiye في  manasındadır. (Âşûr)

Aynı üslupta gelen  وَجَٓاءَ بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ  cümlesi hükümde ortaklık sebebiyle sıla cümlesine atfedilmiştir.

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Burada Allah'ın, Rahman sıfatının zikredilmesi işaret ediyor ki, bu bahtiyar kullar, hem Allah'ın azabından korkarlar, hem de O'nun rahmetini umarlar. Yahut onların, Allah'ın rahmetinin geniş olduğunu bilmeleri, kendilerini Allah'tan korkmaktan alıkoymaz; onlar, şu ayet mucibince amel etmektedirler: ["Benim kullarıma bildir ki, ben gerçekten yegâne ğafûr ve rahimim; benim azabım da yegâne elem verici azaptır."] (Hicr: 49) (Ebüssuûd)

مُن۪يبٍ  kelimesi  قَلْبٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

قَلْبٍ ’deki tenvin tazim ifade eder.

Kalbin  مُن۪يبٍ ‘le sıfatlanması aklî mecazdır. Kalp, tövbe eden bir kişiye benzetilmiştir. 

Kalbi mecaz-ı aklî yoluyla  مُنِيبٍ (tövbekâr) olarak nitelendirmiştir. Teşvik ettiği için kalp tövbenin sebebidir. (Âşûr)

مُن۪يبٍ  mübalağalı ism-i fail kalıbı olan sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder. 

اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍۜ 

Ayet, mukadder sözün mekulü’l-kavli olarak mahallen mansubdur. 

Fiil cümlesidir. اُدْخُلُوهَا  fiili  نَ ‘un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

بِسَلَامٍ  car mecruru اُدْخُلُو ‘daki failin mahzuf haline mütealliktir.

ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ

İsim cümlesidir. İşaret ismi  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur. ل  harfi buud, yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

يَوْمُ  zaman zarfı haber olup lafzen merfûdur. الْخُلُودِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍۜ ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ

Fasılla gelen ayette îcâz-ı hazif sanatı vardır. Emir üslubunda talebî inşâî isnad olan  اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ  cümlesi, mahzuf fiilin mekulü’l-kavlidir. 

بِسَلَامٍ  car mecruru, اُدْخُلُو  fiilindeki failin mahzuf haline mütealliktir. Halin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.  بِسَلَامٍ ’deki tenvin tazim ifade eder.

Burada selametten murad, Allah'ın azabından ve nimetlerin zevalinden selamette bulunmaktır. Yahut Allah ile meleklerinin selamına muhatap olmaktır.(Ebüssuûd)

ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ  cümlesi itiraziye olarak fasılla gelmiştir. İtiraz cümleleri ıtnâb babındandır.

İtiraz cümleleri, parantez arası cümleler (cümle-i mu‘teriza) vasıtasıyla yapılan ıtnâbdır. Bir cümlenin öğeleri arasına veya anlamca ilgili iki cümle arasına anlamı pekiştirmek, güzelleştirmek veya tenzih, tazim, tenbih, dua gibi amaçlarla bir kelime, cümle yahut cümleler getirilerek ıtnâb sağlanır. Bu cümleler, genellikle öndeki kelime veya cümleyle bağlantılı olarak sırası ve yeri gelmişken hemen kaydedilmesi gerekli açıklayıcı notlar şeklinde gelir. (TDV İslam ansiklopedisi)

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

İşaret ismi mübteda, ism-i mevsûl haberdir.

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, işaret edilene dikkatleri çekerek önemini vurgulamak ve işaret edileni tazim içindir.

ذٰلِكَ  mübteda,  يَوْمُ الْخُلُودِ  haberdir.

Müsnedin izafetle marife olması veciz anlatımın (az sözle çok mana ifade etme) yanında tazim ifade eder.

يَوْمُ الْخُلُودِ  ifadesi, ahiret gününden kinayedir.

Cehennem ehlinin ve Cennet ehlinin nelerle karşılaşacaklarını anlattıktan sonra tehdit (terhib) ve teşvik (terğib) olarak  ذَلِكَ يَوْمُ الخُلُودِ  diyerek ayet devam etmiştir. (Âşûr)

الْخُلُودِ - اُدْخُلُوهَا  kelimeleri arasında kalb ve cinâs-ı nakıs sanatları vardır.

İşaret isminde istiare vardır.  ذٰلِكَ  ile ahiret gününe işaret edilmiştir. 

Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamda bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan Suresi 57, s. 190)

لَهُمْ مَا يَشَٓاؤُ۫نَ ف۪يهَا وَلَدَيْنَا مَز۪يدٌ

لَهُمْ مَا يَشَٓاؤُ۫نَ  cümlesi  اُدْخُلُو ‘daki failin hali olarak mahallen mansubdur. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لَهُمْ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. Müşterek ism-i mevsûl  مَا  muahhar mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَشَٓاؤُ۫نَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَشَٓاؤُ۫نَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. ف۪يهَا  car mecruru  يَشَٓاؤُ۫نَ  fiiline mütealliktir. 

لَهُمْ مَا يَشَٓاؤُ۫نَ ف۪يهَا وَلَدَيْنَا مَز۪يدٌ

Cümle,  اُدْخُلُوهَا ‘deki failin halidir. Fasılla gelen bu hal cümlesi hal-i müekkide olarak ıtnâbdır. Durumun, sürekli bir özellik olduğuna işaret eder. Hal sahibinin durumunu tekid ifade ettiği için fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir. Tekid edici halin başına  وَ  gelmez.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُمْ  mahzuf mukaddem habere mütealliktir. 

Önceki cümledeki muhatap zamirinden, bu cümlede gaib zamire iltifat edilmiştir. 

Muahhar mübteda konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ‘nın sılası olan  يَشَٓاؤُ۫نَ ف۪يهَا   cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  

Hudûs, istimrar ve teceddüt ifade eden muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle ifade edilmesi sonraki habere dikkat çekmek, yüceltmek ve tazim ifade etmek içindir.

ف۪يهَا  car mecruru  يَشَٓاؤُ۫نَ ’ye mütealliktir.  

وَلَدَيْنَا مَز۪يدٌ  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. لَدَيْنَا , mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  مَز۪يدٌ  muahhar mübtedadır. 

Cümlede müsnedin ileyhin olan  مَز۪يدٌ  kelimesinin tenkiri, tazim ve kesret ifade eder.

Veciz ifade kastına matuf  لَدَيْنَا  izafetinde, azamet zamirine muzâf olması  لَدَيْ  için tazim ifade eder.

32. ve 35. ayetlerde cennet ehlinin vasıfları sayılarak taksim sanatı yapılmıştır.